1. Chiếu Kiến
2. Vipassana Kammatthana
3. Đường Vào Thực Tại
4. Thắp Sáng Hiện Hữu
5. Chư Hành Vô Thường
6. Tri Vọng Diệt Vọng
-oOo-
Chúng con, những cư sĩ in quyển Chiếu Kiến Nghiệp Xứ này thành
kính:
-- Đảnh lễ Phật-Bảo, Ngài là Bậc Toàn-Tri Diệu-Giác, Vô lượng
Từ-Bi, đă t́m ra con đường giải thoát.
-- Đảnh lễ Pháp-Bảo, là những lời vàng ngọc, có hiệu năng cứu độ
chúng sinh.
-- Đảnh lễ Tăng Bảo, những Bậc gương mẫu, sống đời sống thanh
tịnh trong hàng tứ chúng.
Sài G̣n, Việt Nam, 1992
-oOo-
(Tập sách nầy do một nhóm thiền sinh tại Perth đánh máy và
hiệu đính lại từ một bản chuyền tay không rơ xuất xứ, để lưu hành
nội bộ trong việc tu tập. Kính mong ngài Đại Đức tác giả hoan hỉ tha
lỗi cho chúng tôi -- Perth, Tây Úc, tháng 2/1997).
Sabbe sankhara aniccati
Yada pannaya passati
Atha nibbindati dukkhe
Esa maggo visuddhiya
(Dhammapada, 277)
|
Các Hành
đều vô thường
Trí Tuệ soi như thế
Xa ĺa mọi phiền năo
Đó là đạo Thanh Tịnh
(Pháp Cú, 277)
|
Natthi jhanam apannassa
Panna natthi ajhayato
Yamhi jhanan ca panna ca
Sa ve nibbanasantike
(Dhammapada, 372) |
Thiếu
Tuệ th́ không Định
Thiếu Định th́ không Tuệ
Người có Định, có Tuệ
Là người gần Niết Bàn
(Pháp Cú, 372) |
Chương Một
Chiếu Kiến
Chiếu kiến là ǵ?
Chiếu là soi sáng. Kiến là thấy rơ. Như vậy, Chiếu Kiến là soi sáng cho
thấy rơ. Cái ǵ soi sáng? Và soi sáng cái ǵ? Cái ǵ thấy rơ? Và thấy rơ
cái ǵ ?
Đó là những câu hỏi, và cần phải được giải thích cho rơ rệt, cũng như sự
hiểu biết cho chắc chắn đối với ai muốn thực tập Pháp VIPASSANA (Chiếu
Kiến).
Cái ǵ soi sáng?
Chính là SATI hay niệm. Niệm là pháp chủ thể trong Tứ Niệm Xứ, là một
trong Ngũ Căn (Niệm Căn - Satindriya), là một trong Ngũ Lực (Niệm Lực -
Satipala), là một trong Thất Giác Chi (Niệm Giác Chi -
Satisambojjhanga), và cuối cùng là một trong Bát Chánh Đạo (Chánh Niệm -
Sammasati). SATI hay Niệm ở đây phải được hiểu là trạng thái soi rọi của
Tâm. Không có từ nào được dịch gần đúng nghĩa của chữ SATI hơn là Niệm,
nhưng chữ Niệm ở đây phải hiểu như chữ "Minh Chiếu " hay "Soi Sáng" mới
đúng.
Soi sáng cái ǵ?
Soi sáng ngũ uẩn. Ngũ Uẩn là đối tượng của SATI hay Niệm trong phương
thức thực hành VIPASSANA. Ngũ uẩn là Sắc, Thọ, Tưởng, Hành, Thức. Ngũ
uẩn nếu gom lại thành hai phần là Sắc (Thân) và Danh (Tâm). Thông
thường, người ta cứ hiểu Sắc là "Thân ", Danh là "Tâm". Hiểu như vậy
chẳng phải là sai, nhưng chưa đủ, chưa trọn vẹn ư nghĩa.
Bởi v́ chữ Sắc được dịch từ chữ RUPA. Chữ RUPA theo Abhidhamma (Vi Diệu
Pháp) phân tích ra có tới 28 thứ: Địa, Thủy, Hỏa, Phong, Nhăn vật, Nhĩ
vật, Tỷ vật, Thiệt vật, Thân vật, Cảnh Sắc, Cảnh Thinh, Cảnh Khí, Cảnh
Vị, (Cảnh Xúc là Địa, Hỏa, Phong nên không kể thêm), Sắc nam, Sắc nữ, Ư
vật, Mạng căn, Vật thực, Hư không, Thân biểu tri, Khẩu biểu tri, Sắc
khinh, Sắc nhu, Sắc thích nghiệp, Sắc sinh, Sắc tiến, Sắc dị và Sắc
diệt. Như vậy chữ Sắc ở đây bao gồm tất cả phần vật chất thuộc thân thể
và không thuộc thân thể (như đất, nước, cây cỏ, v.v.).
C̣n chữ Danh được dịch từ chữ NAMA. Từ NAMA theo Abhidhamma giải thích
gồm có 121 thứ Tâm, 52 thứ Tâm Sở và Níp Bàn (Nibbana - Niết Bàn). Tâm
và Tâm Sở là Danh pháp hữu vi, c̣n Níp Bàn là Danh pháp vô vi. Lại nữa,
từ Danh dù không kể Níp Bàn đi nữa (tức là chỉ kể phần Danh pháp hữu Vi)
th́ Danh ở đây cũng gồm cả Tâm và Tâm Sở. Thế nên, chữ Danh được phân ra
thành 4 uẩn: Thọ uẩn (Thọ Tâm Sở), Tưởng uẩn (Tưởng Tâm Sở), Hành uẩn
(gồm có 50 Tâm Sở c̣n lại), Thức uẩn (gồm cả 121 thứ Tâm).
Như vậy, chỉ có từ "Ngũ Uẩn" là chính xác nhất (không dư không thiếu
cũng không thể bị hiểu lầm lộn). Tóm lại cái soi sáng (Năng chiếu) là
Niệm -- Sati, Cái chỗ soi sáng (Sở chiếu) là Ngũ Uẩn - Pancakhandha.
Cái ǵ thấy rơ?
Chính là Trí (Năna) hay Tuệ (Panna). Trí tuệ là pháp tối quan trọng, tối
cần thiết đối với phương pháp VIPASSANA. Trí tuệ là một trong Tứ Thần
Túc (Thẩm Thần Túc - Vimamsiddhi-pada), là một trong Ngũ Căn (Tuệ Căn -
Pannindriya), là một trong Ngũ Lực (Tuệ Lực - Pannapala), là một trong
Thất Giác Chi (Trạch Pháp Giác Chi - Dhammavicayasambojjhanga), và cuối
cùng là một trong Bát Chánh Đạo (Chánh Kiến - Sammaditthi). Trí tuệ ở
đây phải được hiểu là trạng thái sáng suốt của Tâm, là sự biết rơ bản
chất của sự vật mà từ trước chưa từng biết. Chữ Trí Tuệ ở đây có thể
hiểu như Kiến tri, Kiến thức, Kiến thị, hay là sự thấy biết đúng với thể
trạng của các Pháp.
Thấy rơ cái ǵ?
Thấy rơ ba tướng: Vô Thường Tướng, Khổ Năo Tướng và Vô Ngă Tướng. Ba
tướng này là thực trạng, thực tướng của ngũ uẩn. Năm uẩn là bản chất
thực thể của Tam Tướng. Ngũ uẩn như nước, tam tướng như sóng. Tóm lại,
thấy (Năng kiến) là Trí Tuệ ; chỗ thấy (Sở kiến) là Tam Tướng
(Tilakkhana).
Như thế, VIPASSANA có nghĩa là "Chiếu Kiến", Chiếu là Niệm, Kiến là Tuệ,
tức là "Chánh Niệm và Tỉnh Giác" (SATISAMPAJJANNA)
Tóm tắt
Người hành VIPASSANA luôn luôn phải bám sát Sắc và Danh. Sắc và Danh là
đối tượng của Niệm và Tuệ. Nếu rời Sắc Danh lúc nào là hành sai lúc đó.
Sắc Danh phải là đối tượng hiện tại, là cảnh hiện hữu, là sở tri hiện
diện chứ không phải là thứ Sắc Danh tưởng tượng, Sắc Danh khái niệm.
Cũng như người đốn cây th́ phải có cây trước mặt thật sự, chứ không thể
đốn cây trừu tượng, giả tưởng được! Và lúc nào Tâm xao lăng hay quên
Niệm th́ phải nhận thức ngay, đừng chán nản, và cũng đừng chiều theo Tâm
phóng túng. Cũng như người tập cưỡi ngựa, ngựa có cử chỉ ǵ th́ phải
biết, mới tập cưỡi, nếu lỡ té, đừng chán nản, phải tiếp tục tập cưỡi, và
cũng đừng chiều theo tánh ngựa.
Tâm kia như thể ḅ rừng,
Chánh Cần như thể giây thừng cột chân.
Chánh Niệm như thể trụ đồng,
Sắc Danh như đất, nên trồng trụ sâu!
Trí Tuệ như thể gậy roi,
Đức Tin vững dạ: Pháp này thắng Ma.
Với người trí thức sâu xa,
Nương theo Quyền-Lực(*) thoát ra luân hồi.
(*) Ngũ Quyền (Indriya) và Ngũ Lực (Pala): Tín, Tấn, Niệm, Định,
Tuệ.
^
Chương Hai
Vipassana Kammatthana
Vipassana Kammatthana là ǵ?
Mệnh đề Vipassana Kammatthana ở đây chia ra thành hai:
- VIPASSANA: Chiếu Kiến (Minh Sát)
- KAMMATTHANA: Nghiệp Xứ (Nền Tảng Hành).
Như vậy, Vipassana Kammatthana dịch là "Chiếu Kiến Nghiệp Xứ".
Theo Ngài Anuruddha viết trong tập Abhidham-mattha Sangaha (Thắng Pháp
Tập Yếu Luận) th́ có 7 Thanh Tịnh (Visuddhi), 3 Tướng (Lakkhana), 3 Tùy
Quán (Anupassana), 10 Trí (Nana), 3 Giải Thoát (Vimokkha). Đó là những
công thức cần phải được biết đến trong tiến tŕnh giác ngộ Níp Bàn.,
nhưng không được cho hành giả biết trước, v́ hành giả biết trước th́ sẽ
khởi tâm vọng mống. Tâm vọng mống là thuộc về giặc phiền năo, mà phiền
năo th́ phải sát trừ chứ không được nuôi dưỡng. Nếu nuôi dưỡng Tâm phiền
năo tức th́ chấp thủ Cảnh phiền năo. Nếu hành giả nuôi dưỡng Tâm phiền
năo và chấp thủ Cảnh phiền năo th́ đă đi sai Chánh Đạo.
Bởi thế, ở đây chỉ tŕnh bày những ǵ có thể tŕnh bày cho hành giả
biết, tức là cần cho biết những ǵ đáng biết, phải cần biết để hành,
những ǵ chưa hành tới được xem như là chưa đúng lúc cần phải biết.
^
Chương Ba
Đường Vào Thực Tại
(An Trú Chánh Niệm)
Trước hết, hành giả tập Chánh Niệm cho vững chắc:
Khi đi, phải chú tâm biết rơ trạng thái đi.
Khi đứng, phải chú tâm biết rơ trạng thái đứng
Khi ngồi, phải chú tâm biết rơ trạng thái ngồi.
Khi nằm, phải chú tâm biết rơ trạng thái nằm.
Khi ăn, phải chú tâm biết rơ trạng thái ăn
Khi uống, phải chú tâm biết rơ trạng thái uống
Khi đại tiện, phải chú tâm biết rơ trạng thái đại tiện
Khi tiểu tiện, phải chú tâm biết rơ trạng thái tiểu tiện.
Nói tóm lại, nhất cử, nhất động của Thân, hành giả phải chú tâm biết rơ.
Trừ oai nghi Đi, c̣n lại ba oai nghi Đứng, Nằm, Ngồi sau khi chú tâm
biết rơ xong rồi, nếu không có động tác nào mới, th́ hành giả chú tâm
vào hơi thở:
Khi thở vô dài, phải chú tâm biết rơ trạng thái thở vô dài.
Khi thở vô ngắn, phải chú tâm biết rơ trạng thái thở vô ngắn.
Khi thở ra dài, phải chú tâm biết rơ trạng thái thở ra dài.
Khi thở ra ngắn, phải chú tâm biết rơ trạng thái thở ra ngắn.
Khi thở vô thô, phải chú tâm biết rơ trạng thái thở vô thô.
Khi thở vô tế, phải chú tâm biết rơ trạng thái thở vô tế.
Khi thở ra thô, phải chú tâm biết rơ trạng thái thở ra thô.
Khi thở ra tế, phải chú tâm biết rơ trạng thái thở ra tế.
Tóm lại, hơi thở như thế nào, hành giả phải có Chánh Niệm (Sati) biết rơ
như thế đó. Ngoài ra, c̣n các tiểu oai nghi khác như co tay, co chân,
duỗi tay, duỗi chân, gật đầu, lắc đầu, nói, cười, thấy, nghe, ngửi, nếm,
đụng ... hành giả đều phải tập chú Tâm biết rơ. Nếu Tâm phóng đi th́
biết: Tâm phóng đi. Nếu lỡ quên Niệm, khi nào nhớ lại th́ bắt đầu Niệm
ngay những ǵ đang có mặt trong khi đó. Nên nhận thức rằng sự biết có 3
loại:
Sự biết của TƯỞNG: Biết cái đă biết.
Sự biết của THỨC: Biết cảnh hiện hữu.
Sự biết của TRÍ: Biết rơ thực trạng của cảnh hiện hữu (Tức là biết cái
chưa từng biết).
Trong khi Thiền Chỉ (SAMATHA) cần cái biết của Tưởng bao nhiêu th́ trong
Thiền Quán (VIPASSANA) lại cấm kỵ cái biết của Tưởng (SANNA) bấy nhiêu.
Hành giả nên cần có Niệm (SATI) kềm Tâm trong cái biết của Thức
(VINNANA) để chờ đợi cái biết của Trí (NANA). Bởi phương pháp Chiếu Kiến
Nghiệp Xứ là phải lột bỏ Chế định (PANNATTI), và cần thấy rơ Pháp Thực
Tướng (SABHAVADHANNA), tức là loại bỏ Tục Đế (SAMMUTISACCA), để thấy rơ
Chân Đế (PARANATTHA-SACCA).
Trên phương diện Trí Tu (NANABHAVANA), Chế định hay Tục đế như lớp mây
thịt, hay hột cườm che án con ngươi trong tṛng con mắt. Nếu người nào
bị mây hay cườm che bít con ngươi th́ mắt người đó không thể trông thấy
được vật ǵ trước mắt. Cũng như thế, khi hành giả chưa lột được lớp mây
Chế định, Tuệ nhăn không thể thấy được bản thể của Pháp. Cảnh Chân đế là
Sở tri của Niệm theo pháp Vipassana phải là Hiện tại. Nếu không phải là
cảnh hiện tại th́ không phải là đối tượng tu tập VIPASSANA. Như vậy, đối
tượng tu tập Vipassana nhất định bắt buộc hành giả phải biết rơ đó là
cảnh có thật (thực tướng) và là cảnh hiện tại, chứ không phải là cảnh
chế định, hay cảnh quá khứ, hoặc cảnh vị lai.
Khi mặc áo, nếu chúng ta lỡ mặc lộn th́ có thể mặc lại, nhưng nếu Niệm
lộn th́ không thể Niệm lại,. Bởi v́ cái áo nếu chúng ta lỡ mặc trái th́
vẫn c̣n đó; nhưng tâm thức, nếu quên th́ nó đă trở thành quá khứ, nên
không thể Niệm bổ túc như chúng ta bổ túc hồ sơ. Nếu hành giả đưa tay ra
nhận một vật ǵ đó mà quên Niệm, khi chợt nhớ ra th́ cứ Niệm ngay cái ǵ
đang hiện hữu, chứ không cần phải co tay vào rồi từ từ đưa ra để Niệm,
v́ hành giả phải Niệm (ghi nhận) cái đang có mặt, chứ không cần phải
chuộc lại được cái quên Niệm khi năy, như người ta chuộc hay xin lại món
đồ đă lỡ bỏ quên. Người mới tập chạy xe đạp, nếu lỡ té ngă, th́ đứng lên
tập chạy lai, chỉ có nghĩa là tập chạy cho được, chứ không phải làm lại
để khỏi cái té ngă khi năy. Nhưng có thể khỏi sợ bị té ngă nữa, v́ mỗi
lúc tập chạy ấy đă có thêm kinh nghiệm, nên rất chú tâm và hết sức thận
trọng.
Ở đây, chúng ta cũng nên lưu ư rằng Pháp Học chỉ cho chúng ta hiểu biết
về phương pháp thực hành mà thôi, c̣n sự thực chứng th́ hành giả phải
thực tập. Tuy nhiên, ta không thể chối bỏ Pháp Học được. Có nhiều vị
thiền sư lư luận rằng: "Đứng trước một con sư tử thật (ngũ uẩn) th́ cần
ǵ phải nh́n vào bức ảnh (Pháp Học) chụp h́nh sư tử". Nếu lư luận như
vậy th́ chúng ta thử nghĩ: Nếu Pháp Học (bức ảnh) không cần thiết th́
tại sao Đức Phật lại dạy? Chẳng lẽ hồi thời Đức Phật, chúng sinh không
có ngũ uẩn (con sư tử thật) hay sao?
Trong Kinh Đại Bát Níp Bàn (MAHA PARINIBBANA) Đức Phật có dạy rằng "Sau
này sẽ có những vị tỳ khưu tuyên bố rằng: Chính tôi được thọ tŕ Pháp
của Đức Thế Tôn như vầy... như vầy... Lúc ấy, các người không nên vội
vàng chấp nhận, cũng không nên vội vàng bác bỏ, mà nên đem những điều đó
đối chiếu với Kinh, so sánh với Luật, nếu thấy tương ưng với Kinh, khế
hợp với Luật th́ nên thọ tŕ; bằng trái với Kinh, sai với Luật th́ nên
bác bỏ". Trong Kinh Pháp Cú (Dhammapada) Đức Phật dạy rằng: "Dù thuộc
nhiều kinh điển, nhưng không hành tŕ, lại phóng dật, th́ chẳng khác đếm
ḅ người, không hưởng Sa môn hạnh" và trái lại: "Dù thuộc ít kinh điển,
nhưng y giáo phụng hành, từ bỏ tham, sân, si, giác tỉnh, tâm giải thoát,
th́ tất sẽ hưởng Sa môn hạnh." Như vậy, chỉ có nghĩa là Đức Phật khiển
trách người Học mà không Hành, chứ đâu phải Ngài bác bỏ Pháp Học.
Mà Pháp Học là ǵ? Chính là những lời chỉ dạy để Hành kia mà! Ngay cả
những vị thiền sư chủ trương "bất lập văn tự" th́ những ǵ các vị ấy chỉ
dạy cho người khác đều được ghi chép lại, đó chẳng thuộc về Pháp Học ư?
Và nếu "không cần học" th́ những lời lẽ của các vị ấy nói cũng phải bỏ
luôn? Sự thật chúng ta học để hành, chứ không phải chỉ học suông. Nếu
học suông th́ không thực chứng được đạo quả. Và bổn phận của Pháp Sư hay
Thiền Sư là nên làm cho sáng tỏ Phật ngôn bằng cả lư thuyết lẫn thực
hành chứ không nên làm cho người đời sau hoang mang về Phật Pháp.
^
Chương Bốn
Thắp Sáng Hiện Hữu
(Phân Biệt Danh Sắc)
Hành giả nên nhớ thí dụ này để làm phương châm tu tập: "Tâm chúng ta
như khỉ vượn. Tinh tấn như sợi dây. Niệm như trụ cột. Ngũ uẩn hay Danh
Sắc như mặt đất. Trí Tuệ như cây roi. Đức tin như ḷng tin chắc sự huấn
luyện khỉ vượn bằng dụng cụ nói trên." (dây, trụ, đất, roi tức là
cần, niệm, danh sắc, và trí tuệ). Tin chắc rằng dùng dây cột khỉ vượn
vào cột trụ vốn được chôn sâu xuống đất, và dùng roi để đánh khỉ vượn
khi nó muốn bức dây v.v. là phương pháp duy nhất để dạy được khỉ vượn.
Chúng là thú vật hằng chạy nhảy, th́ ta cương quyết và luôn áp dụng
phương pháp này cho đến khi dạy được chúng. Cũng vậy, hành giả tin chắc
rằng sự tinh tấn cột tâm vào chánh niệm, chánh niệm được y cứ vào sắc
danh (là đối tượng, đề mục), và có trí tuệ để quan sát vọng tâm, là
phương thức luyện tâm hữu hiệu nhất. Khi ấy, hành giả cũng cương quyết
và luôn luôn áp dụng phương thức này cho đến khi dạy được tâm trở nên
trong sạch.
Hành giả sau một thời gian luyện tập theo phương pháp số một (An trú
Chánh Niệm), khi đă có Niệm vững chắc trong bốn oai nghi và các tiểu oai
nghi rồi th́ bắt đầu phân biệt Sắc và Danh cho thật rơ rệt. Nếu ghi nhận
kỹ lưỡng trong các đại oai nghi và tiểu oai nghi là phận sự chính trong
phương pháp số một th́ sự phân tích rơ ràng đâu là Sắc, đâu là Danh là
phận sự chính trong phương pháp số hai (Phân biệt Danh Sắc) này vậy:
Khi đi, hành giả tập phân biệt như vầy: Đi (chân dở, bước, đạp, đụng) là
Sắc (đất, nước, lửa, gió, hư Không...). Tâm biết sự đi là Danh. Tâm điều
khiển việc đi cũng là Danh.
Khi đứng, hành giả phân biệt như vầy: Đứng (thân dừng lại, có hai chân
chống đỡ thân xác) là Sắc. Tâm biết sự đứng là Danh. Tâm điều khiển việc
đứng cũng là Danh.
Khi nằm, hành giả phân biệt như vầy: Nằm (thân trải dài trên giường,
ván, bộ ngựa) là Sắc. Tâm biết sự nằm là Danh. Tâm điều khiển việc nằm
cũng là Danh.
Khi ngồi, hành giả phân biệt như vầy: Ngồi (thân được bẻ gập theo góc
vuông và bàn tọa làm điểm tựa) là Sắc. Tâm biết sự ngồi là Danh. Tâm
điều khiển việc ngồi cũng là Danh.
Khi ăn, hành giả phân biệt như vầy: Ăn (răng cắn, nhai vật thực, lưỡi
nếm, trộn vật thực và nuốt vật thực) là Sắc. Vật ăn cũng là Sắc.Tâm biết
sự ăn là Danh. Tâm điều khiển việc ăn cũng là Danh.
Khi uống, hành giả phân biệt như vầy: Uống (miệng hớp nước, lưỡi nếm và
nuốt vô cổ) là Sắc. Nước uống cũng là Sắc. Tâm biết sự uống là Danh. Tâm
điều khiển việc uống cũng là Danh.
Khi đại tiện, hành giả phân biệt như vầy: Đại tiện (nín hơi để lấy sức
ép của gió trong bụng đưa phân ra khỏi hậu môn) là Sắc. Phân cũng là
Sắc. Tâm biết sự đại tiện là Danh. Tâm điều khiển việc đại tiện cũng là
Danh.
Khi tiểu tiện, hành giả phân biệt như vầy: Tiểu tiện (lấy sức ép của gió
trong bàng quang đưa nước tiểu ra ngoài) là Sắc. Nước tiểu cũng là Sắc.
Tâm biết sự tiểu tiện là Danh. Tâm điều khiển việc tiểu tiện cũng là
Danh.
Các tiểu oai nghi hành giả cũng phân biệt cho rơ rệt đâu là Sắc, đâu là
Danh cũng như thế ấy.
Quán hơi thở
Hơi thở, là một động tác thường có luôn luôn, được xem là Thân Hành. Bất
cứ lúc nào, trong các đại oai nghi Nằm, Ngồi, và Đứng, nếu không có các
động tác tiểu oai nghi th́ hành giả nên phân biệt như vầy:
Khi thở vô, vị ấy biết rơ trạng thái hơi thở vô (dài, ngắn, thô, tế) Khi
hơi thở vô đầy (không c̣n hít vô được nữa) tự nhiên hơi thở phải dừng
lại, vị ấy phải biết rơ trạng thái dừng lại của hơi thở vô. Khi dừng lại
của hơi thở vô vừa chừng (để tự nhiên không nên cố ư nín thở) tự nhiên
hơi thở bắt đầu thở ra, hành giả cũng phải biết rơ trạng thái của hơi
thở ra (dài, ngắn, thô, tế). Khi hơi thở ra đă hết (không c̣n thở ra
được nữa), tự nhiên hơi thở ra phải dừng lại. Hành giả cũng phải biết rơ
ràng trạng thái dừng lại của hơi thở ra. Khi sự dừng lại của hơi thở ra
vừa chừng (phải để tự nhiên chớ có dụng ư nín thở) tự nhiên hơi thở bắt
đầu thở vô. Hành giả cũng phải biết rơ trạng thái của hơi thở vô, y như
trước, và hành giả cứ thế tiếp tục quan sát hơi thở vô, hơi thở ra cho
đến khi nào có sự vật ǵ sinh khởi lên lấn áp việc theo dơi hơi thở (như
một tiếng động, một sự đau nhức của thân, một ư nghĩ, một cảm thọ của
tâm chẳng hạn) th́ hành giả nên biết rơ trạng thái vừa sinh khởi của sự
vật đó.
Đừng có sợ rằng nhận biết sự vật mới sinh khởi (như một tiếng động) là
mất Chánh Niệm. Chính sự ghi nhận, biết rơ kịp thời ấy là Chánh Niệm
vậy. Ngược lại, nếu hành giả cố bám chặt lấy hơi thở th́ đó là phương
pháp SAMATHA (Chỉ Tịnh) chứ không phải là phương pháp VIPASSANA (Quán
Tuệ). Có điều đáng lưu ư hơn nữa là hành giả chỉ nên theo dơi, biết rơ
(Pajanati) trạng thái của hơi thở (dài, ngắn, thô, tế) mà thôi, chứ
không nên nói th́ thầm, hoặc phân biệt trong Tâm: "Đây là hơi thở vô
dài, hoặc đây là hơi thở ra dài, v.v.". Có nghĩa là hành giả không nên
dùng danh từ chế định (Pannatti) mà ngôn ngữ thông thường đă đặt tên cho
bản thể (Dabhava) ấy (như hơi thở vô, hơi thở ra, dài, ngắn, thô, tế) mà
chỉ nên biết rơ thuần túy cái trạng thái ấy mà thôi (Bất tùy phân biệt).
Thí dụ: Như khi đụng nhằm cục lửa đỏ, thân ta có cảm giác thế nào th́
chỉ ghi nhận rơ cái trạng thái ấy mà thôi, chứ không cần phải nói hoặc
suy nghĩ: "Nóng à!" V́ dù cho là người, bất luận là người dân tộc nào,
và kể cả các loài thú cũng đều có cảm giác giống nhau. Bởi sự nóng đó là
bản thể thật (Sabhava), chứ từ hoặc chữ "Nóng" là của người Việt Nam,
chứ c̣n loài thú hoặc người dân tộc khác (như Âu, Mỹ chẳng hạn) th́ lại
có cách nói khác, chẳng giống nhau. Mà sự tu tập theo phương pháp
VIPASSANA là cần nhận biết sự thật (Paramatthasacca) chứ không phải là
sự nhận thức theo giả danh của thế thường (Sammutisacca).
Tuy nhiên hành giả cũng phải theo phương pháp Quán sơ đẳng là sự phân
biệt "Sắc Danh" như vầy: "Hơi thở là Sắc, Tâm điều khiển hơi thở là
Danh, Tâm biết rơ hơi thở cũng là Danh". Nên biết rằng khi quán như vậy
(bất cứ trường hợp nào, như khi Đi, Đứng, Nằm, Ngồi, hay các tiểu oai
nghi khác) không phải là Niệm (Sati) mà là Trí phân biệt Danh Sắc (Nama
Rupaparicchedanana). Trí Tuệ nầy tuy vẫn c̣n vướng trong Pháp Tục đế
(Sammutisscca), nhưng phải nhờ trí tuệ này để tiến lên tuệ trực giác,
không c̣n phân biệt theo Pháp tục đế nữa.
Hành giả nên phân tích rơ ràng về Niệm, về Trí phân biệt Danh Sắc, và về
Tuệ trực giác theo thí dụ sau đây:
Người ta dùng hai thanh cây kéo cọ nhau, lúc đầu có phát sinh chất nóng,
từ từ phát ra lửa. Sự kéo cọ ấy như Niệm, chất nóng như Trí phân biệt
Danh và Sắc. Tuệ trực giác như lửa. Lửa không phải là chất nóng ban đầu,
cũng không phải là sự cọ sát của hai thanh gỗ. Cũng vậy, Tuệ trực giác
không phải là Trí phân biệt Danh Sắc, cũng không phải là Niệm. Niệm là
Niệm, Trí phân biệt Danh Sắc là trí phân biệt Danh Sắc, Tuệ trực giác là
Tuệ trực giác. Mặc dù có sự hỗ tương giữa Niệm và Trí Tuệ, hay sự tiếp
nối nhau giữa Trí phân biệt Danh Sắc và Tuệ trực giác, nhưng phải biết
rơ: Cái nào ra cái nấy, đừng lầm lẫn. Hành giả nên biết thêm rằng Trí
phân biệt: "Cái này là Sắc, cái này là Danh" tuy vẫn c̣n vướng theo Tục
đế, nhưng có khả năng tiến lên Tuệ trực giác và Tục đế này là "Danh Chân
Chế Định". C̣n sự ghi nhận: "Chân mặt bước, chân trái bước ..." khó phát
triển Tuệ trực giác, v́ Tục đế này là "Phi Danh Chân Chế Định". Trí phân
biệt Danh Sắc (Danh Chân Chế Định) sẽ thấy được tướng Vô thường, Khổ
năo, Vô ngă của Danh Sắc. Khi thấy được tướng Vô thường, Khổ năo, Vô ngă
của Danh Sắc th́ sự nhận định c̣n vướng Tục đế (Danh Chân Chế Định) cũng
mất đi.
Lại nữa, trong khi đi, đứng, nằm, ngồi, hành giả nên an trú Chánh Niệm
(ghi nhận luôn), khi cần quán th́ chỉ nên quán trong ba oai nghi: đứng,
nằm, ngồi mà thôi, chớ không nên quán trong oai nghi đi. V́ lúc đi, thân
di chuyển, nếu quán th́ sẽ mắc cái tật "quên ḿnh trong suy tư". Như
vậy, trong khi đi chỉ nên chuyên Niệm, nếu thấy cần quán th́ phải đứng
lại, hoặc ngồi lại, hay nằm xuống rồi quán cũng được.
^
Chương Năm
Chư Hành Vô Thường
Hành giả vẫn tiếp tục luyện tập SATI (Niệm) cho thuần thục, tinh nhuần.
Sati càng được vững, càng tốt. Trong những lúc luyện tập Sati, ghi nhận
biết rơ bốn đại oai nghi và các tiểu oai nghi (co tay, duỗi chân,...).
Thỉnh thoảng sẽ bị lăng quên sự Niệm (theo dơi thân tâm). Hay nói cho
đúng hơn, trong buổi đầu, hành giả thường bị phóng tâm, thất niệm, tức
là trong khi theo dơi hơi thở vô, hơi thở ra chẳng hạn, th́ hành giả có
thể suy nghĩ đến một vấn đề ǵ, nhớ lại một sự vật ǵ, hay nhận thức một
ngoại cảnh (như tiếng động chẳng hạn), hoặc thỏa thích hay buồn chán một
việc ǵ đó. Khi chợt nhớ lại "Năy giờ ḿnh đă phóng tâm" th́ hành giả
không cần phải làm lại động tác đă bị bỏ quên (như phóng tâm trong lúc
đang đi kinh hành) mà chỉ cần ghi nhận "quên niệm", hay ghi nhận rằng
"suy nghĩ" (nếu hành giả vừa suy nghĩ), hay ghi nhận "nhớ tưởng" (nếu
hành giả vừa nhớ tưởng), hay ghi nhận "biết" (nếu hành giả vừa nhận thức
một ngoại cảnh), hay ghi nhận "cảm thọ" (nếu hành giả vừa thỏa thích,
hay buồn chán). Nói tóm lại, hành giả quên Niệm do nguyên nhân nào th́
phải ghi nhận ngay nguyên nhân đó, tức là trạng thái Thân hay Tâm vừa
sinh diệt.
Hành giả nên biết rằng đối với Thân (Sắc - Rupa) có thể nhận thức ngay
khi chúng đang diễn tiến (như thân đau nhức, ngứa ngáy...), nhưng với
Tâm của ḿnh th́ chỉ có thể ghi nhận Tâm cận hiện tại mà thôi, v́ Tâm
không thể đồng thời sinh diệt hai thứ Tâm cùng một lúc (một sát na -
Khana). Thí dụ: khi trông thấy một đối tượng (cảnh tướng phần) khả ái,
sự ưa thích khởi lên (tâm tham), hành giả ghi nhận "tham ái" th́ tâm
tham ái ấy đă diệt và đă trở thành sở tri (bị biết, chỗ biết), sở quán
(bị xét, chỗ xét) của tâm thiện hợp trí (tâm thiện dục giới). Như vậy là
khi trông thấy cảnh đẹp, tâm tham ái sinh khởi, th́ cảnh đẹp là sở tri,
c̣n tâm tham ái là năng tri. Khi tâm thiện nhận thức tâm tham ái, th́
tâm tham ai là sở tri, tâm thiện là năng tri. Và khi tâm thiện sinh, th́
tâm tham ái diệt, chứ không thể nào hai tâm cùng tồn tại (các thứ tâm
khác dù cùng một loại như tâm thiện biết tâm thiện, tâm bất thiện biết
tâm bất thiện th́ cũng theo cơ chế đó). Đó là định lư cố nhiên
(Cittaniyama), cho nên niệm tâm hay quán tâm là "tâm hiện tại nhận biết
tâm cận hiện tại" mà thôi.
Khi hành giả trông thấy một cảnh Sắc (vật bị mắt thấy) nào đó, nếu thích
Niệm về Căn th́ ghi nhận rằng "Thấy" (thấy đây là cách trông thấy của
mắt, thuộc về Sắc). Nếu thích Niệm về Cảnh th́ ghi nhận rằng "Sắc" (vật
bị thấy, chỗ thấy, sở kiến), nếu thích Niệm về Thức th́ ghi nhận rằng
"Biết" (sự biết của mắt năng tri).
Khi hành giả nghe một tiếng động nào đó, nếu thích Niệm về Căn th́ ghi
nhận rằng "Nghe", nếu thích Niệm về Cảnh th́ ghi nhận "Tiếng " hay
"Thinh" (vật bị nghe), nếu thích niệm về Thức (Danh) th́ ghi nhận rằng
"Biết" (sự biết của tai).
Khi hành giả ngửi phải hơi mùi nào đó (như thơm, thúi), nếu thích Niệm
về Căn (Nội Sắc hay nội Xứ) th́ ghi nhận rằng: "Ngửi", nếu thích Niệm về
Cảnh th́ ghi nhận "Mùi" (cảnh khí), nếu thích niệm về Thức (Danh) th́
ghi nhận rằng "Biết" (sự biết của mũi).
Khi hành giả ăn hay uống, nếu thích Niệm về Căn th́ ghi nhận rằng "Nếm",
nếu thích Niệm về Cảnh th́ ghi nhận rằng: "Vị", nếu thích niệm về Thức
(Danh) th́ ghi nhận rằng "Biết" (sự biết của lưỡi).
Khi hành giả đụng chạm chỗ nằm, chỗ ngồi, chỗ đi, chỗ đứng, hay chạm
nhằm vật nóng, lạnh v.v., nếu thích Niệm về Căn th́ ghi nhận rằng
"Đụng", nếu thích Niệm về Cảnh th́ ghi nhận "Xúc" (cảnh xúc: đất, lửa,
gió), nếu thích niệm về Thức (Danh) th́ ghi nhận rằng "Biết " (sự biết
của thân).
Khi hành giả suy nghĩ về một sự việc ǵ, nếu thích Niệm về Căn th́ ghi
nhận rằng "Suy Nghĩ" (hai Tâm Tiếp Thân và Ngũ Môn hướng Tâm), nếu thích
Niệm về Cảnh th́ ghi nhận rằng "Pháp" (52 Tâm Sở, 16 Sắc tế), nếu thích
niệm về Thức (Danh) th́ ghi nhận rằng "Biết" (sự biết của ư: 108 Tâm
Ư-Thức-Giới).
Quán Vô Thường
Sau một thời gian luyện tập Sati thuần thục trong sự phân biệt rơ ràng
về 6 Căn, 6 Cảnh và 6 Thức (tức 18 Giới), hành giả bắt đầu tập Quán
(Vicarana) cho thấy trạng thái vô thường của Căn, Cảnh, Thức. Nên lưu ư
rằng Quán ở đây không phải là Tuệ trực giác thật biết về Sắc Danh, nhưng
phải Quán v́ có Quán mới có Tuệ trực giác sinh khởi. Trong khi Quán tức
là ngưng Niệm, đừng tưởng lầm Quán là Niệm (Niệm là sự ghi nhận rơ ràng
về sự hiện hữu của Danh và Sắc; Quán là suy xét về bản chất của Danh và
Sắc; Tuệ Trực giác là thấy rơ tính chất của Danh và Sắc). Hành giả nên
tự đặt ra câu hỏi như sau: "Vật này là thường hay vô thường?" Rồi tự đưa
ra biện chứng để giải đáp: "Nếu vật này là Thường th́ nó không bị sinh
diệt đổi thay". Tới đây hành giả cố dùng trí tuệ suy xét coi vật ấy có
bị sinh diệt đổi thay hay không, nếu thấy rơ nó bị sinh diệt đổi thay
th́ tự hành giả kết luận rằng: "Như vậy, vật này là vô thường". Cứ như
thế, hành giả quán sát từ vật nầy đến vật khác. Sẽ có nhiều vật, tướng
vô thường của nó rất vi tế, nghiêm nhặt hay ẩn khuất mà hành giả chưa có
thể thấy được th́ hăy tập quán các vật nào dễ thấy, dễ nhận, lần lần cho
đến khi có Trí Tuệ sắc bén và vững mạnh, rồi th́ chẳng những khối sắt,
ḥn đá mà cả trái đất (địa cầu) hành giả sẽ thấy rơ bản chất, tướng
trạng vô thường của nó, đúng như Phật ngôn: Sabbe Sankhara Aniccati (Các
Pháp hữu vi đều là vô thường).
Khi hành giả trông thấy một Cảnh Sắc như đóa hoa chẳng hạn, hành giả tự
hỏi: "Cảnh Sắc này là Thường hay Vô Thường?" Muốn quán như vậy, trước
hết hành giả phải hiểu biết cho thật đúng và thật rơ ư nghĩa của tiếng
Thường và Vô Thường. Thường (nicca) là hằng có, hằng c̣n, hằng tồn tại.
Trái lại là Vô Thường (Anicca) tức là luôn luôn tiêu hoại, đổi thay. Nếu
hành giả thấy được trạng thái biến đổi của đóa hoa th́ hành giả sẽ kết
luận một cách chính xác Cảnh Sắc (đóa hoa, vật bị mắt thấy) là Vô
Thường.
Hoặc khi hành giả trông thấy Cảnh Sắc (như đóa hoa) hành giả Niệm "thấy"
rồi có thể dừng Niệm chuyển qua Quán bằng cách tự hỏi "Mắt là Thường hay
Vô Thường?" Hành giả đừng vội tự đáp theo thành kiến (thói quen) của sự
đọc kinh sách mà nên quan sát (Vicarati) cho thấy rơ thật sự về trạng
thái vô thường của mắt như nh́n đóa hoa lâu, mắt bị mỏi là vô thường;
hoặc mỗi cái chớp mắt th́ cái trông thấy bị gián đoạn là vô thường; hoặc
tâm suy nghĩ việc khác khiến cái thấy ấy bị gián đoạn là vô thường; hoặc
do Cảnh Sắc (đóa hoa) thay đổi khiến cái thấy cũng thay đổi theo. Đó là
chưa nói đến sự thay đổi khó thấy hơn như tế bào, máu... trong mắt thay
đổi liên tục từ khoảnh khắc. Đến lúc nào thật sự hành giả thấy rơ trạng
thái thay đổi của mắt th́ mới nên đi đến kết luận "Mắt là vô thường"
Hoặc khi hành giả trông thấy Cảnh Sắc (như đóa hoa). Nếu hành giả niệm
"Biết" tức là ghi nhận về Nhăn Thức th́ hành giả có thể tạm ngưng Niệm
để chuyển qua Quán bằng cách tự hỏi "Nhăn Thức là Thường hay Vô Thường?"
Rồi hành giả quan sát cho thật thấy rơ sự vô thường của nhăn thức như:
"Cái biết của Mắt không thể thường hằng v́ ḍng Tâm thức luôn luôn
chuyển biến, nhăn thức sinh lên chỉ tồn tại ba thời điểm: Sinh, Trụ và
Diệt." Kế đến là những sát na Tâm khác như Tiếp thâu, Quan Sát v.v. cho
đến hết một lộ tŕnh tâm (Citta Vithi), nếu đầy đủ là 17 sát na. Dù Tâm
Nhăn Thức có được sinh tiếp tục sau đó th́ cũng phải sinh ở một tiến
tŕnh khác (lộ tŕnh tâm khác) chứ không thể trong một lộ tŕnh tâm có
hai sát na Tâm Nhăn Thức được sinh khởi liên tục bao giờ. Đó là xét về
vô thường vi tế đối với người có học Abhidhamma (Vi Diệu Pháp, Thắng
Pháp) mới nhận thấy được. C̣n với ngướ không học Abhidhamma nhưng có
Trí Tuệ sắc bén cũng có thể nhận biết được sự vô thường của Nhăn Thức.
Do nhận xét thấy Nhăn Thức ấy bị diệt mất v́ có cái thức khác sinh khởi,
như Nhĩ Thức (cái biết của tai, sự biết cảnh thinh), hay Tỷ Thức (cái
biết của mũi, sự biết cảnh khí), hay Thiệt Thức (cái biết của lưỡi, sự
biết cảnh vị), hay Thân thức (cái biết của thân, sự biết cảnh xúc), hay
Ư Thức (cái biết của ư, sự biết cảnh pháp). Nếu Nhăn Thức thường hằng
th́ cái Thức khác không có cơ hội sinh khởi, v́ không thể có sự kiện các
thứ Tâm đồng sinh một lúc. Mỗi lần sinh lên một thứ Tâm mà thôi, nếu
Thức này hiện diện th́ những thức khác khiếm diện. Mà thường ngày chúng
ta đă Thấy, Nghe, Ngửi, Nếm, Đụng, Suy Nghĩ không biết bao nhiêu triệu
triệu lần Sinh Diệt của các Tâm Thức, như vậy chứng tỏ là có sự vô
thường của Nhăn Thức rơ rệt. Nên mới đi đến kết luận: "Nhăn Thức là vô
thường".
Khi hành giả nghe một âm thanh nào như tiếng nói của người chẳng hạn.
Hành giả tự hỏi: "Cảnh Thinh này là thường hay là vô thường?" (Dĩ nhiên
khi hành giả tự nêu lên câu hỏi, kế đến là suy tư, cho đến khi thấy rơ
sự vô thường, th́ thời gian này dù lâu hay mau cũng chỉ là Quán "trầm
tư", chứ không phải là Niệm "Chiếu Kiến" và cũng không phải là "Trí trực
giác"). Hành giả dùng Trí suy xét như một nhà khoa học trong pḥng thí
nghiệm chớ không nên tự trả lời như một học sinh trả bài. Nếu hành giả
đă có khái niệm lờ mờ về Vô Thường do học, đọc hay nghe thuyết pháp th́
cần để qua một bên, chỉ nên vận dụng Trí phán đoán sự thật theo Trí quan
sát mà thôi. Như "tiếng nói của người" tức Cảnh Thinh này nếu là Thường
th́ không bao giờ dứt tiếng nói. Lại nữa, trong tiếng nói của người, dù
người đó đang nói liên tục, th́ mỗi tiếng cũng khác nhau (như nói: Dạ,
thưa ông ...) Đó là chưa nói đến sự sinh diệt vi tế hơn, mà theo
Abhidhamma là tuổi thọ của Sắc chỉ tồn tại trong 17 sát na Tâm, mà trong
một giây, Tâm sinh diệt đến triệu triệu lần. Nếu Quán thấy rơ như vậy,
hành giả sẽ đi đến kết luận: "Cảnh Thinh này là vô thường."
Hoặc khi hành giả nghe tiếng nói của người, hành giả Niệm "Nghe". Nếu
muốn, Quán hành giả tạm thời dừng Niệm để Quán sát cho thấy rơ sự vô
thường của tai, bằng cách tự nêu lên câu hỏi: "Tai là thường hay vô
thường?" Tùy trí tuệ của hành giả, nếu không thẩm nghiệm vi tế về sự đổi
thay của nhĩ căn (tai) nơi chính ḿnh từng trong khoảnh khắc th́ có thể
quán xét chung chung cảnh vật bên ngoài như thấy người già tai điếc hoặc
lăng tai, không nghe được rơ ràng tiếng nói của người khác th́ cũng nên
nhận thức đó là sự vô thường của tai.
Hoặc khi hành giả nghe tiếng nói của người, nếu hành giả Niệm "Biết",
tức là ghi nhận về phương diện Tâm (niệm tâm). Như muốn Quán th́ ngưng
Niệm mà Quán xét rằng "Nhĩ thức này là thường hay vô thường?" Nếu Nhĩ
Thức là Thường th́ nhĩ thức không bị sinh diệt đổi thay! Nhưng thực tế
th́ Nhĩ Thức luôn luôn bị biến đổi v́ nếu Nhĩ Thức không bị biến đổi th́
ta chỉ luôn luôn biết Cảnh Thinh chứ không thể biết cảnh nào khác. Nhưng
sự thật trong một thời gian ngắn chừng một phút thôi, ta đă biết cảnh
Sắc (bằng Nhăn Thức), biết cảnh Thinh (bằng Nhĩ Thức), biết cảnh Khí
(bằng Tỷ Thức), biết cảnh Vị (bằng Thiệt Thức), biết cảnh Xúc (bằng Thân
Thức), biết cảnh Pháp (bằng Ư Thức) không biết là bao nhiêu lần. Đó là
sự nhận xét thô thiển về tướng vô thường của Nhĩ Thức, chứ chưa nói đến
sự vô thường vi tế hơn là sự diễn tiến của ḍng tâm thức theo lộ tŕnh
tâm nhĩ môn như Abhidhamma đă chứng minh. Như vậy, có thể đi đến kết
luận: "Nhĩ Thức là vô thường".
Khi hành giả ngửi một mùi nào đó như mùi nước hoa chẳng hạn, nếu hành
giả Niệm "Ngửi" tức là ghi nhận sự sinh hoạt của Mũi (thuộc về niệm thân
trong thân) rồi hành giả có thể tạm ngưng Niệm để Quán sát cho thấy rơ
sự Vô Thường của Mũi bằng cách tự hỏi: "Mũi là thường hay vô thường?"
Tùy theo Trí tuệ của hành giả thấy sự vô thường của mũi thế nào cũng
được, nhưng nhất định phải là cái xét thấy rơ sự vô thường của chính
ḿnh như một nhà khoa học, thí nghiệm những công thức về vật lư chẳng
hạn. Có thể hành giả thấy sự vô thường của mũi như là: "Khi năy mũi bị
nghẹt nên không ngửi được mùi, bây giờ như thoa dầu, mũi hết nghẹt nên
ngửi được mùi, hay ngược lại v.v... Như vậy là vô thường."
Hoặc khi hành giả ngửi một mùi nào như mùi nước hoa chẳng hạn, nếu hành
giả Niệm "Mùi", tức là ghi nhận sự hiện hữu của Cảnh Khí (thuộc về niệm
thân ngoài thân) rồi hành giả có thể tạm ngừng Niệm để quán sát cho thấy
rơ trạng thái sinh diệt (vô thường) của Cảnh Khí, cũng bằng cách tự hỏi
"Cảnh Khí (hơi, mùi) là thường hay vô thường?" Hành giả sẽ nhận thấy rơ
sự vô thường (sinh diệt) của Cảnh Khí theo kinh nghiệm cá nhân và trí
tuệ của hành giả như xét thấy rằng "Mùi thơm này khi năy không có, bây
giờ có, và ngược lại. Như vậy, cảnh Khí (mùi thơm, thúi) là vô thường."
Hoặc khi hành giả ngửi một mùi nào như mùi nước hoa chẳng hạn, nếu hành
giả Niệm "Biết", tức là ghi nhận sự hiện hữu của Tỷ Thức (niệm tâm trong
tâm) rồi hành giả có thể tạm ngừng Niệm để quán sát cho thấy rơ sự vô
thường (sinh diệt) của Tỷ Thức, cũng bằng cách tự hỏi: "Tỷ Thức là
thường (không sinh diệt) hay vô thường (sinh diệt)?" Tùy theo trí tuệ và
kinh nghiệm của hành giả, nhưng nhất định là phải thấy cho được sự vô
thường của Tỷ thức mới đúng, và sự thấy rơ trạng thái vô thường của Tỷ
thức phải là khách quan, thực tiễn, chứ không phải là giải đáp suông
theo sự học hoặc nghe người khác nói rồi nói theo. Có thể hành giả thấy
sự vô thường của Tỷ thức như "Cái biết này (Tỷ thức) khác với cái biết
kia (Nhăn thức v.v...). Khi năy có cái biết kia th́ không có cái biết
này, bây giờ có cái biết này th́ không có cái biết kia (bởi không thể
đồng một lúc có hai cái biết cùng sinh khởi). Như vậy, cái biết này (Tỷ
thức) là vô thường."
Khi hành giả nếm một vật nào đó như vị chua của me chẳng hạn, nếu hành
giả Niệm "Nếm" tức là ghi nhận sự sinh hoạt của lưỡi (niệm thân trong
thân) rồi hành giả có thể tạm ngừng Niệm để quán sát cho thấy rơ tướng
sinh diệt (Vô thường tướng) của lưỡi (Thiệt căn). Tùy ở căn nguyên và
trí tuệ của hành giả, quán bằng cách nào cũng được, thấy tướng sinh diệt
đổi thay của lưỡi dưới h́nh thức nào cũng được, miễn là cho thấy được
trạng thái vô thường của lưỡi th́ thôi. Có thể hành giả tự hỏi "Lưỡi là
thường (không thay đổi) hay vô thường (bị thay đổi)?" Rồi hành giả có
thể thấy sự vô thường của lưỡi như "Khi không bị kích thích th́ lưỡi
chẳng tươm ra nước, hoặc tươm ra ít, bây giờ bị kích thích (như nh́n
thấy đồ chua ...) th́ lưỡi tươm ra nước thật nhiều, hay ngược lại v.v.
Như vậy, lưỡi là vô thường."
Hoặc khi hành giả nếm một vị nào đó, như vị ngọt của đương chẳng hạn,
nếu hành giả Niệm "Vị" tức ghi nhận sự hiện hữu của cảnh Vị (niệm thân
trên thân bên ngoài). Rồi hành giả có thể tạm ngưng Niệm để quán sát cho
thấy rơ trạng thái thay đổi, không thường của cảnh Vị. Cũng bằng cách tự
nêu lên câu hỏi: "Cảnh Vị là thường (không thay đổi) hay vô thường (thay
đổi)?" Rồi hành giả vận dụng khả năng Trí tuệ của ḿnh mà quán sát cho
thấy rơ ràng về sự thay đổi sinh diệt của cảnh Vị như: "Khi năy cảnh Vị
này (vật thực, nước uống ...) c̣n nóng, bây giờ lại nguội, hoặc ngược
lại v.v. Như vậy cảnh Vị là vô thường!"
Hoặc khi hành giả nếm một vị nào đó như vị mặn của muối chẳng hạn, nếu
hành giả Niệm "Biết" tức ghi nhận sự hiện diện của Thiệt thức (Niệm tâm
trên tâm bên trong). Hành giả có thể tạm ngừng Niệm để quán sát cho thấy
rơ tướng sinh diệt không thường của Thiệt Thức bằng cách tự hỏi: "Thiệt
thức là thường (không sinh diệt) hay vô thường (sinh diệt)?" Rồi hành
giả vận dụng Trí Tuệ của ḿnh mà soi thấy thực trạng của Thiệt Thức là
luôn luôn sinh diệt, đổi thay, chẳng thể tồn tại hai lần cùng một Tâm
Thiệt Thức và mỗi thời điểm chỉ có một thứ Tâm được sinh khởi mà thôi.
Mặc dù cùng chung một đối tượng nhưng mỗi thời điểm là mỗi thứ Tâm khác
nhau, và mỗi thứ Tâm ấy chỉ tồn tại trong ba giai đoạn Sinh, Trụ, Diệt.
Cứ thế chúng măi tiếp nối nhau mà sinh rồi diệt, diệt rồi sinh (tương
tục sinh) tựa hồ như những lượn sóng biển. Như vậy Thiệt thức là vô
thường."
Khi hành giả xúc chạm một vật ǵ như cầm một ly nước nóng chẳng hạn. Nếu
hành giả niệm "Đụng" tức là ghi nhận sự sinh hoạt của Thân (niệm thân
trong thân bên trong). Rồi hành giả nếu muốn, có thể tạm ngưng Niệm để
quán sát cho thấy rơ thực tướng của Thân là sự vô thường, cũng vẫn bằng
cách tự đặt câu hỏi "Thân là thường (không sinh diệt) hay vô thường
(sinh diệt)?". Rồi hành giả vận dụng trí tuệ của ḿnh mà minh sát cho
thấy rơ sự sinh diệt của Thân như: Khi năy Thân không bị nóng, bây giờ
Thân bị nóng hay ngược lại, v.v. Như vậy, Thân là vô thường (đây là sự
nhận thức thô sơ, nhưng hành giả tập quán sát như thế dần dần sẽ nhận
thức sự vô thường (sinh diệt) vi tế hơn, cụ thể hơn và chính xác hơn).
Hoặc khi hành giả xúc chạm một vật ǵ như cầm một ly nước đá lạnh chẳng
hạn, nếu hành giả niệm "Lạnh" tức là ghi nhận sự hiện hữu của cảnh xúc
(cảnh Xúc là đất, lửa, gió; nóng và lạnh là bản thể), rồi hành giả có
thể tạm ngưng Niệm để quán sát cho thấy rơ tướng trạng của cảnh Xúc là
vô thường cũng vẫn theo cách tự hỏi "Cảnh Xúc là thường (không thay đổi)
hay vô thường (thay đổi)?" Rồi hành giả dùng trí tuệ của ḿnh mà quán
triệt chân tướng của cảnh Xúc như: "Cũng ly nước này khi năy không lạnh,
bây giờ lại lạnh hay ngược lại v.v... Như vậy cảnh Xúc là vô thường."
Hoặc khi hành giả xúc chạm một vật ǵ như ngồi lên một cái ghế chẳng
hạn, hành giả có thể niệm "Cứng" (nếu cái ghế ấy bằng cây) hoặc niệm
"Mềm" (nếu cái ghế ấy bằng nệm) tức là ghi nhận cảnh Xúc (đất, lửa, gió;
cứng và mềm là thể trạng của Đất). Nếu hành giả niệm "Biết" tức ghi nhận
sự hiện hữu của Thân Thức vừa sinh khởi (Tâm Thân Thức biết chỗ ngồi là
cứng hoặc mềm). Tâm Thân Thức là năng tri, chỗ ngồi là sở tri. Khi Tâm
Thiện Dục Giới ghi nhận sự hiện hữu của Thân Thức th́ Tâm Thân Thức trở
thành sở tri, c̣n Tâm Thiện Dục Giới là năng tri. Khi Tâm Thân Thức biết
chỗ ngồi là cứng hoặc mềm lúc đó, Tâm Thân Thức đang sinh, đang c̣n,
đang có. Nhưng Tâm Thiện Dục Giới ghi nhận sự có mặt của Tâm Thân Thức
th́ Tâm Thân Thức đă diệt, đă qua, đă mất. Chính Tâm Thiện Dục Giới đang
sinh, đang c̣n, đang có và rồi cứ thế được diễn tiến liên tục, nghĩa là
Tâm Thiện Dục Giới cũng trở thành Tâm quá khứ (đă qua), trở thành sở tri
(bị biết), v́ có một thứ Tâm khác sinh lên sự ghi nhận lại Tâm Thiện Dục
giới. Như vậy là ḍng Tâm Thức luôn luôn nối nhau mà sinh diệt, được gọi
là Cittavuthi, đó là định lư Anicca (Vô thường) của Đạo Phật. Đời sống
của chúng ta, ḍng Tâm thức luôn luôn thay đổi, biến dịch không ngừng
nghỉ, tợ như ḍng nước trôi chảy không ngừng. Khi quan sát được như vậy,
hành giả tự nhiên thức rằng "Tâm thức là vô thường".
Khi hành giả khởi lên khởi lên một Tư tưởng nào như suy tính việc chưa
có (vị lai) gọi là "Tư". Nhớ lại việc đă qua (quá khứ) gọi là "Tưởng".
Nếu hành giả niệm "Tư" hay "Tưởng" tức ghi nhận sự hiện diện của Hành
uẩn (Tư) hay Tưởng uẩn (Tưởng) vừa khởi lên từ Ư Môn (Tâm Hộ Kiếp -
Bhavana). Rồi hành giả có thể tạm ngừng Niệm để quan sát cho thấy rơ
tướng trạng của Tư tưởng ấy là vô thường (sinh diệt, đổi thay). Như hành
giả nhận thức rằng "Khi năy tư tưởng này không có, bây giờ có, hoặc
ngược lại." Và khi ta nhận ra sự có mặt của nó th́ nó đă không c̣n (đă
diệt). Những tư tưởng ấy luôn luôn sinh diệt đổi thay. Tâm hiện tại biết
Tâm cận hiện tại, và Tâm hiện tại cũng sẽ trở thành Tâm cận hiện tại.
Tâm hiện tại là năng tri (chủ biết), Tâm cận hiện tại là sở tri (bị biết
hay chỗ biết). Như vậy, chúng cứ tiếp nối nhau sinh diệt, Tâm hiện tại
diệt th́ trở thành Tâm cận hiện tại, hay nói cách khác: Tâm năng tri sẽ
trở thành Tâm sở tri. Và khi thành Tâm sở tri th́ lại làm năng duyên
(cảnh) cho Tâm năng tri (sở duyên)... Chúng cứ diễn tiến như thế, không
bao giờ ngừng lại. Như vậy, tư tưởng là vô thường.
Hoặc khi hành giả khởi lên một tư tưởng nào, nếu tư tưởng ấy hướng đến
một đối tượng (tướng phần, cảnh) tự khởi lên từ nội tâm, hoặc là cảnh
Sắc, Thinh, Khí, Vị, Xúc đă qua (ngũ cảnh quá khứ) th́ hành giả cứ niệm
"Pháp". Bởi cảnh Pháp là đối tượng của Ư Thức, nên chúng tự hiện khởi
trong tâm, c̣n Cảnh Ngũ quá khứ (Sắc, Thinh, Khí, Vị, Xúc) không phải là
đối tượng thực tại nên không phải cảnh của Ngũ Quan (Mắt, Tai, Mũi,
Lưỡi, Thân), chỉ là bóng dáng của Ngũ Trần rơi rớt (lạc tọa ảnh tử) lại
mà thôi. Lại nữa khi hành giả nh́n một cảnh sắc nào đó như tấm bảng đen
chẳng hạn, nếu hành giả nhận ra tướng trạng của tấm bảng ấy là màu đen,
trắng v.v., h́nh vuông, tṛn v.v. cũng thuộc là cảnh Pháp, v́ Nhăn Thức
chỉ biết là "Sắc" mà thôi. Cũng vậy, đối với Nhĩ Thức chỉ biết là
"Tiếng", Tỷ Thức chỉ biết "Mùi", Thiệt Thức chỉ biết "Vị", Thân Thức chỉ
biết "Xúc". C̣n tướng trạng trầm bổng... của cảnh thinh; thơm, thúi ...
của cảnh khí ; mặn ngọt của Cảnh Vị ; nóng, lạnh của Cảnh Xúc. Tất cả
trạng thái ấy là cảnh Pháp, tức là tướng phần riêng biệt để biết cái này
với cái kia (nhậm tŕ tự tánh, quy sinh vật giải). Do đó, cứ niệm
"Pháp". Rồi hành giả nếu muốn, có thể tạm ngừng Niệm để quán sát, cho
thấy rơ tướng sinh diệt (vô thường) của cảnh Pháp, như hành giả nhận
thức rằng: "Cảnh Pháp này khi năy không có, bây giờ có, và ngược lại.
Chúng giống như những h́nh ảnh trên màm bạc khi chiếu phim hoặc của
tivi. Như vậy, Cảnh Pháp là vô thường (sinh diệt)."
Hoặc khi hành giả khởi lên một tư tưởng nào, như nhận thức ra một đối
tượng bằng tướng trạng vuông, tṛn, dài, ngắn, xanh, vàng, đỏ, trắng
v.v., nếu hành giả Niệm "Biết" tức ghi nhận sự hiện hữu của Ư Thức vừa
sinh khởi (Niệm tâm trong tâm bên trong). Hành giả có thể tạm ngừng niệm
để minh sát cho thấy rơ tướng vô thường (sinh diệt, đổi thay) của Ư Thức
bằng cách tự hỏi: "Ư Thức là thường (không sinh diệt) hay vô thường
(sinh diệt)?" Rồi hành giả có thể tự nhận thức rằng: "Nếu Ư thức là
Thường th́ Nhăn thức v.v. không có cơ hội sinh khởi (bởi Tâm thức mỗi
lần sinh khởi chỉ có một thứ mà thôi, không thể có hai thứ Tâm cùng sinh
khởi một lần), nhưng sự thật th́ các Tâm thức nối nhau mà sinh diệt, dù
trường hợp nhập định cả ngày đi nữa, tuy một thứ Tâm (như Sơ Thiền chẳng
hạn) và chỉ biết một cảnh duy nhất (như Đất chẳng hạn), th́ cái Tâm sinh
diệt vô số kể, huống chi không nhập định th́ Tâm sinh diệt vừa khác cái
Tâm, vừa khác thứ Tâm, vừa khác loại Tâm. Ngày đêm trôi qua, chúng sinh
diệt không ngừng tựa hồ như những cái chớp nhoáng của bóng đèn néon. Như
vậy, Ư Thức là vô thường."
^
Chương Sáu
Tri Vọng Diệt Vọng
Phân biệt từng phần của 6 căn, 6 cảnh, 6 thức là để hành giả dễ nhận
thức cái nào Căn là Căn, cái nào Cảnh là Cảnh, và cái nào Thức là Thức.
Chúng luôn sinh diệt, diệt sinh, chứ không phải là chỉ có một Tự Ngă đơn
thuần và bất biến như chúng ta thường lầm tưởng. Nhưng v́ chúng sinh
diệt quá nhanh khiến cho chúng ta nếu không có học Abhidhamma và hành
Vipassana, cứ tưởng có một Tự Ngă đơn thuần bất biến. Cũng giống như cái
quạt máy có 3 cánh, nhưng khi cắm điện vào, cánh quạt xoay quá nhanh có
thể khiến cho trẻ em lầm tưởng là một ṿng tṛn kín bít. Hoặc cái chong
chóng có hai cánh, người ta chấm vào cánh chong chóng một điểm đỏ hoặc
xanh. Khi gặp gió, cánh chong chóng xoay quá nhanh, ta nh́n vào thấy một
ṿng tṛn đỏ, hoặc một ṿng tṛn xanh, tưởng chừng như ṿng tṛn ấy liền
nhau, nhưng sự thật chỉ có một điểm đỏ hoặc xanh. Sở dĩ có ṿng tṛn đỏ
hoặc xanh là v́ nhiều lần xoay tṛn quá nhanh, mắt ta nh́n không kịp nên
thấy chỉ có một ṿng tṛn đỏ hoặc xanh vậy thôi.
Để hành giả dễ nhận rơ lư Vô Thường (sinh diệt, đổi thay) và Vô Ngă
(không có một cá thể đơn thuần), chúng tôi xin đưa ra nhiều trường hơp
khác nhau, và thường xẩy ra hàng ngày trong đời sống, rồi phân tích từng
trường hợp một cho hành giả dễ nhận thức. Như khi " đi", chân dở lên,
bước tới, để xuống, ta thử hỏi "Cái ǵ dở chân lên, bước tới và để chân
xuống?". Một Linh hồn hay một Tự ngă, hay một Cá thể nào đó đi chăng?
Không! Chỉ có sự đi chứ không có người (Tự Ngă, Linh Hồn) đi. Cái chân
dở, bước là Sắc. Sắc gồm có Đất, Nước, Lửa, Gió. Tư tưởng điều khiển cái
chân dở, bước là Danh. Danh ở đây được chia ra có đến bốn uẩn: Thọ,
Tưởng, Hành, và Thức. Như vậy, không phải là "người đi" mà chỉ có ngũ
uẩn di động mà thôi. Thấy rơ thực tương của ngũ uẩn là Tuệ Vipassana
vậy.
Khi co tay vào, hoặc duỗi tay ra, chúng ta thử hỏi "Cái ǵ co tay vào,
hoặc duỗi tay ra?" Cái tay co vào, hoặc duỗi ra là Sắc. Sắc ở đây đại
khái có 4: Đất (Những ǵ có trạng thái cứng hoặc mềm), Nước (những ǵ có
đặc tính chảy ra, hoặc quyến tụ lại), Lửa (những ǵ có tướng trạng nóng
hoặc lạnh), Gió (những ǵ có trạng thái di động, hoặc phồng lên). Ư nghĩ
điều khiển tay co vào, hoặc duỗi ra là Danh. Danh ở đây là Tứ Danh Uẩn:
Thọ (những cảm giác khổ, lạc, ưu, hỷ, xả), Tưởng (những cảm tưởng nhớ ra
cảnh Sắc, Thinh, Khí, Vị, Xúc, Pháp), Hành (những tư duy thiện, bất
thiện, và vô kư), Thức (ở đây là những Tâm Dục Giới). Như vậy, chỉ có
ngũ uẩn di động chứ không có người (Tự Ngă, Linh hồn) co tay vào, hoặc
duỗi tay ra.
Hoặc khi đứng, chúng ta thử t́m hiểu "Cái ǵ Đứng?" Chỉ có tướng trạng
Đứng (ngũ uẩn trụ) chứ không có "người đứng" (không có Tự Ngă đứng).
H́nh tướng " đứng" đây nếu phân tích ra th́ có năm nhóm đang kết hợp
lại:
- Sắc Uẩn (Địa, Thủy, Hỏa, Phong, Nhăn Vật, Nhĩ Vật, Tỷ Vật, Thiệt
Vật, Thân Vật, Sắc, Khí, Vị, một sắc tính -- Nam tính hoặc Nữ tính,
Ư vật, Mạng quyền, Dưỡng thực tố, Hư không, Thân biểu tri -- khi nào
nói mới có khẩu biểu tri, Khinh, Nhu, Thích nghiệp, Sinh, Tiến, Dị,
Diệt).
- Thọ Uẩn (Nhăn thọ, Nhĩ thọ, Tỷ thọ, Thiệt thọ, Thân thọ, Ư thọ.
Trong 6 thọ này có cả Khổ, Lạc, Ưu, Hỷ, Xả).
- Tưởng Uẩn (Sắc tưởng, Thinh tưởng, Khí tưởng, Vị tưởng, Xúc
tưởng, Pháp tưởng).
- Hành Uẩn (Thân hành, Khẩu hành, và Ư hành).
- Thức Uẩn (Nhăn thức, Nhĩ thức, Tỷ thức, Thiệt thức, Thân thức, Ư
thức).
Như vậy cái gọi là "người đứng " đây chỉ là năm uẩn hiệp lại, ngoài năm
uẩn không có một cá thể như Tự ngă hay Linh hồn. Đúng như Tỳ Khưu ni
Dhammadinna nói với Ông Visakha: "Này gia chủ, cái gọi là Tự ngă phải
được hiểu là Ngũ Uẩn, chính năm Uẩn hiệp lại, người ta gọi là Tự Ngă.
Ngoài ngũ uẩn không có Tự Ngă, nhưng cũng không có một Tự Ngă trong ngũ
uẩn".
Hoặc khi nằm, hành giả có thể theo dơi hơi thở ra vô dưới h́nh thức
phồng xẹp của cái bụng, nhưng không cần nói ra tiếng "Phồng à, Xẹp à",
hay th́ thầm, hoặc nghĩ trong Tâm với cái tên "Phồng, Xẹp", mà chỉ cần
ghi nhận trạng thái Phồng Lên và Xẹp Xuống của cái bụng mà thôi. Khi thở
vô (phồng) hành giả biết rơ, khi thở ra (xẹp) hành giả biết rơ; và khi
hơi thở vô, hay hơi thở ra dừng lại hành giả cũng phải biết rơ.
Để hành giả dễ hiểu và hiểu rơ ràng cách niệm hơi thở, nhất là dễ nhận
ra tướng trạng sinh diệt của hơi thở (thân hành), tôi xin phân tách kỹ
như sau: Khi bắt đầu thở vô, cái bụng cũng bắt đầu phồng cho đến khi
không c̣n thở vô nữa, cái bụng cũng không c̣n phồng thêm nữa, thời gian
ấy ước chừng 10 giây đồng hồ, th́ đây đầu tiên (giây thứ nhất) là trạng
thái sinh của hơi thở vô, giây cuối (giây thứ 10) là trạng thái Diệt của
hơi thở vô, 8 giây giữa (từ giây thứ hai đến thứ chín) là trạng thái Trụ
của hơi thở vô. Sau khi không c̣n thở vô nữa (hơi thở vô diệt) th́ bắt
đầu ngưng, thời gian ngưng, ước chừng 6 giây, th́ giây đầu là trạng thái
Sinh của hơi thở dừng lại, giây cuối là trạng thái Diệt của hơi thở dừng
lại, bốn giây giữa là trạng thái Trụ của hơi thở dừng lại. Sau khi hơi
thở không c̣n dừng lại nữa (hơi thở dừng lại diệt) th́ bắt đầu thở ra,
ước chừng 10 giây, th́ giây đầu là trạng thái Sinh của hơi thở ra, giây
cuối là trạng thái Diệt của hơi thở ra, 8 giây giữa là trạng thái Trụ
của hơi thở ra. Sau khi không c̣n thở ra nữa cái bụng cũng không c̣n xẹp
thêm nữa (hơi thở ra diệt) th́ bắt đầu dừng lại. Cứ như thế, hành giả
ghi nhận từng giai đoạn của hơi thở.
Bây giờ chúng ta hăy suy nghiệm xem trong oai nghi nằm, niệm hơi thở vô
(phồng), và hơi thở ra (xẹp) ấy. Ai nằm, cái ǵ nằm? Nếu dùng trí tuệ
quan sát như nhà khoa học thí nghiệm th́ ta sẽ thấy đúng như Abhidhamma
giải thích: Chỉ có hành vi nằm chứ không có người (tự ngă) nằm. Bởi
tiếng gọi là "người" tức là ngũ uẩn. Trong 5 uẩn đó:
1. Sắc Uẩn
Sắc uẩn tức là Thân. Thân nếu phân ra Tứ đại th́ có: 20 thể thuộc về
Đất: tóc, lông, móng, răng, da, thịt, gân, xương, tủy, thận, tim, gan,
bầy nhầy, bao tử, phổi, ruột già, ruột non, vật thực, phẩn, óc; 12 thể
thuộc về Nước: mật, đàm, máu, mủ, mồ hôi, mỡ, nước mắt, dầu da, nước
miếng, nước mũi, nước nhơt, nước tiểu; 4 thể thuộc về Lửa: lửa làm thân
ấm, lửa làm cho thân nóng, lửa làm cho tiêu hóa vật thực, lửa làm cho
thân già; 6 thể thuộc về Gió: gió từ dưới quạt lên (như ợ), gió từ trên
quạt xuống (như địt), gió quạt ở ngoài ruột, gió quạt ở trong ruột, gió
làm cho thân cử động (như co duổi tay chân v..v.), gió ra vô nơi miệng
mũi (tức hơi thở).
2. Thọ Uẩn
Thọ uẩn tức là những t́nh cảm, chẳng hạn như lúc hành giả đang Trụ trong
oai nghi nằm, và đang theo dơi hơi thở vô (phồng), ra (xẹp). Nếu hành
giả có cảm giác sự dễ chịu của Thân (như mát mẻ, hay êm ấm) th́ đó là
Thọ Lạc (sướng thân), nếu có cảm giác khó chịu của Thân (như nóng nực,
đau nhức ...) đó là Thọ Khổ (khổ thân), nếu có cảm giác dễ chịu của Tâm
(vui mừng, hoan hỷ) đó là Thọ Hỷ (tâm vui vẻ), nếu có cảm giác khó chịu
của Tâm (sầu, năo, ai, bi...) đó là Thọ Ưu (tâm lo buồn), nếu có cảm
giác tự nhiên (không khổ, không lạc, không ưu, không hỷ) đó là Thọ Xả
(tâm thản nhiên đối với cảnh).
3. Tưởng Uẩn
Tưởng uẩn tức là những sự hiểu biết do đă hiểu biết (nhận ra cái ǵ mà
trước đă gặp) như hành giả đang nằm và đang theo dơi hơi thở vô, ra,
bằng cách phồng, xẹp. Khi hơi thở vô, cái bụng phồng lên hành giả thấy
và niệm "Phồng à" và khi hơi thở ra, hành giả thấy và niệm "Xẹp à". Sở
dĩ hành giả gọi là "phồng" khi cái bụng căng phồng lên, và gọi là "xẹp"
khi cái bụng xẹp xuống là do trước đây cha mẹ cô bác đă dạy như vậy. Bây
giờ mỗi khi gặp lại (tức để ư đến nó) th́ hành giả biết cái này là
"phồng" và cái này là "xẹp". Đó là Sắc tưởng.
Nếu hành giả không nh́n cái bụng phồng lên và xẹp xuống mà chỉ nghe
tiếng hơi thở của ḿnh khi thở vô, ra có tiếng như kḥ khè, hay tiếng
thở ph́ phào, hổn hển, hành giả niệm "kḥ khè à!" Đó là Thinh tưởng (v́
trước đây đă có người dạy như vậy gọi là kḥ khè). Nếu hành giả khi thở
vô nhằm mùi nước hoa, hành giả niệm "Thơm à!" Đó là Hương tưởng (v́
trước đó đă có người dạy "mùi như vậy gọi là mùi thơm"). Nếu hành giả
khi ăn nhai nhằm miếng ớt, hành giả Niệm "Cay à!". Đó là Vị tưởng (v́
trước kia, đă có người dạy "vị của ớt gọi là cay"). Nếu hành giả nằm cấn
phải một vật ǵ, hành giả niệm "Cứng à!" Đó là Xúc tưởng (v́ trước đă có
người dạy như vậy gọi là "cứng"). Nếu hành giả đang nằm, bỗng bực bội
một việc ǵ đó, hành giả niệm "Sân à!". Đó là Pháp tưởng (V́ thuở trước
đă có người dạy "tâm bực bội, khó chịu gọi là "Sân").
Tất cả cái biết của Tưởng đều là Cảnh Chế Định (Pannatti), v́ ngôn ngữ
do người ta định đặt ra, nó cũng là sự thật nhưng chỉ là sự thật của Thế
tục (người ta định đặt để tỏ cho nhau được hiểu những ǵ muốn tŕnh bày
mà thôi), nên gọi là Tục đế (Sammuti-sacca). Nếu hành giả niệm theo cái
biết của Tưởng (Sanna) chỉ có thể phát sinh Niệm (Sati) mà thôi chứ
không phát sinh được Tuệ (Panna). C̣n như hành giả niệm theo cái biết
của Thức (chỉ biết trạng thái của sự vật ấy, chứ không gọi là chi chi
cả) mặc dù cũng là phát sinh Niệm nhưng có thể phát sinh được Tuệ v́ cái
biết của Thức (Vinnana) rất gần với Tuệ. Nhận được bộ mặt thật của sự
vật (bổn lai diện mục) th́ sẽ thấy được sinh diệt của sự vật, cái biết
thấy sự sinh diệt của sự vật là cái thấy biết (tri kiến) của Tuệ. V́
vậy, hành giả cần Niệm (ghi nhận) cái biết của Thức (bất tùy phân biệt)
chứ không nên niệm theo cái biết của Tưởng.
Nhiều vị thiền sư viện lư do là hành giả sơ cơ khó niệm theo Cảnh Chân
đế (Paramattha-sacca) của Thức nên cho niệm theo Cảnh Tục đế
(Sammuti-sacca) của Tưởng. Thậm chí, nhiều vị dẫn chứng Phật ngôn. Rơ
ràng Đức Phật dạy niệm cảnh Chân đế tức là ghi nhận cái biết của Thức,
thế mà những vị ấy giảng dạy một lúc rồi trở thành cảnh Tục đế, chỉ niệm
theo cái biết của Tưởng! Như đoạn kinh Đức Phật dạy ông Bahiya: "Khi
thấy một vật ǵ, chỉ biết là thấy. Khi nghe một tiếng ǵ, chỉ biết là
nghe... Cho đến khi Tâm suy nghĩ một việc ǵ, chỉ biết là suy nghĩ!" Các
vị Thiền Sư lại giảng dạy hành giả: "Khi thấy một vật ǵ hăy niệm 'Thấy
à! Thấy à!', khi nghe một tiếng ǵ, hăy niệm 'Nghe à! Nghe à!' cho đến
khi Tâm suy nghĩ một việc ǵ, hăy niệm 'Suy nghĩ à! Suy nghĩ à!' " Hành
giả nên lưu ư chỗ này, đây là chỗ bí yếu, chỉ cách đường tơ kẽ tóc --
giữa Tưởng và Thức -- (cũng như giữa Thức và Trí vậy, nhưng Thức gần với
Trí hơn Tưởng). Đồng ư là hành giả sơ cơ dĩ nhiên là khó nhận thức được,
nhưng lần lần rồi sẽ nhận thức được, chớ chiều theo hành giả, chỉ dạy
lệch lạc th́ rất nguy hiểm! Cổ nhân có câu: "Những điều sai lầm dù có
một triệu người chấp nhận chỉ là cộng thêm một triệu cái sai lầm, chứ
không phải v́ một triệu người chấp nhận mà trở thành một tí xíu chân lư
được đâu! V́ chân lư không biết rùn xuống, cái ǵ rùn xuống không phải
là chân lư!"
Thật vậy, nếu là chủ nhân của một hiệu buôn th́ có thể chiều theo thị
hiếu của khách hàng, nhưng là vị thiền sư th́ không nên đắc nhân tâm với
hành giả bằng cách là biến cải chân lư thực hành theo tri kiến của họ.
Và ngược lại, nếu là khách hàng th́ có thể đ̣i hỏi chủ hiệu buôn theo sở
thích của ḿnh. Nhưng là hành giả th́ phải cố gắng tầm cầu chân lư theo
sự hướng dẫn của thiền sư. V́ chủ hiệu buôn cần nhiều khách hàng để được
tiền, c̣n hành giả th́ cần phải nương theo hướng dẫn của thiền sư để
được thọ pháp. Vả lại, đâu phải mỗi hành giả mới tập hành đều là kém
Trí, mà thiền sư cứ viện lư do là hành giả sơ cơ phải tập theo phương
pháp giả tạm. Lại nữa, cái ǵ đă đến với người ta đầu tiên, cái đó sẽ
thành thói quen (tập quán) khó mà sửa về sau. Dù có sửa được cũng mất
công vô cùng, chi bằng cứ dạy đúng phương pháp, ban đầu khó nhưng sau sẽ
dễ, khỏi phải ngỡ ngàng nhiều lần, và có thể khiến hành giả sinh hoài
nghi.
4. Hành Uẩn
Hành uẩn là những chủ ư muốn làm, có cả Thiện, Bất Thiện và Vô kư. Hay
nói cách khác là tư cách Tâm xử sự với cảnh vật, có cả tốt, xấu, và
không tốt không xấu. Như một người có đức tin đối với Đấng tối cao nào
đó chỉ v́ nghe người khác nói rồi tin theo đó cũng là Tâm tốt nhưng
thiếu Trí nên có thể hiến dâng trọn đời ḿnh và làm bất cứ một việc ǵ
dù việc đó có thể nguy hiểm đến tánh mạng chẳng hạn. Khởi điểm là tốt,
nhưng lần lần làm các việc tội ác như sát sinh, trộm cắp, tà dâm, nói
dối, nói lời đâm thọc là xấu. Chúng ta nên phân biệt: Đức tin sơ khởi dù
mê tín vẫn là Thiện (thiện dục giới ly trí), nguyện hiến dâng thân mạng
cho đấng tối cao ấy là Phúc Hành, nhưng khi Tâm bắt đầu nghĩ đến việc
làm các tội ác như sát sinh đó là Phi Phúc Hành. Chớ có tưởng lầm Đức
tin (dù mê tín) là Bất thiện, là Phi phúc hành. Ngược lại, càng không
nên nghĩ các việc làm sau đó như sát sinh là Thiện, là Phúc hành. Và
cũng không nên nghĩ rằng Tâm có đức tin (dù mê tín) và Tâm nghĩ đến cách
làm tội ác cũng là một thứ Tâm. Tâm có niềm tin nơi Thượng đế là Tâm
Thiện dục giới ly trí. Tâm sai khiến làm việc sát sinh, ác khẩu là Tâm
Sân. Tâm sai khiến làm việc trộm cắp, tà dâm, ỷ ngữ là Tâm Tham. Tâm
Tham và Tâm Sân sai khiến làm bất cứ việc chi đều là Phi phúc hành. Trái
lại, Tâm Thiện Dục Giới dù do hợp trí hay ly trí sai khiến làm bất cứ
việc chi như bố thí, tŕ giới, hành thiền đều là Phúc hành. Không bao
giờ có việc Tâm Thiện làm việc sát sinh, trộm cắp; và ngược lại, Tâm
Tham, Tâm Sân không thể làm việc tŕ giới, tu thiền. Mỗi việc làm có một
thứ Tâm riêng, v́ không phân biệt được chân lư này nên người ta dễ hiểu
lầm rằng có một thứ Tâm làm nhiều việc khác nhau (cả Thiện và Bất
thiện).
Để hành giả dễ nhận ra Tâm Thiện và Bất Thiện (Phúc hành và Phi phúc
hành) tôi xin cử ra một số vấn đề như sau:
Khởi tâm muốn trộm cắp nhưng cảm thấy xấu hổ nên thôi. "Tâm muốn trộm
cắp" là Tâm Tham, đồng sinh với Hành Uẩn (Phi phúc hành), gồm có Tham,
Si, Vô tàm, Vô quư, Phóng dật ... "Cảm thấy xấu hổ nên thôi" là Tâm
Thiện Dục Giới, đồng sinh với Hành Uẩn (Phúc hành), gồm có Tàm, Quư, Vô
tham, Vô Sân, Hành xả ...
Khởi Tâm muốn Bố thí nhưng sợ hao phí của cải nên thôi. "Tâm muốn bố
thí" là Tâm Thiện Dục Giới, đồng sinh với Hành Uẩn (Phúc hành), gồm có
Tín, Niệm, Vô tham, Vô Sân, Bi, Tùy hỷ ... "Sợ hao phí của cải nên thôi"
là Tâm Sân đồng sinh với Hành Uẩn (Phi phúc hành), gồm có Sân, Tật, Lận,
Hối, Si, Vô tàm, Vô Quư, Phóng dật ...
Khởi tâm đi nghe Pháp, nhưng khi nghe Pháp nhất là đề Pháp "Vô Ngă" bèn
sinh hoài nghi, không tin và bất măn rồi bỏ ra về với ư nghĩ có tự ngă
thường hằng nói Vô Ngă là sai! "Tâm muốn nghe Pháp" ở đây là Tâm Thiện
Dục Giới ly trí đồng sinh với Hành Uẩn (Phúc hành), gồm có như Tẩm, Tứ,
Thắng giải, Cần, Hỷ, Dục ... " Sinh hoài nghi không tin" là Tâm Si hoài
nghi đồng sinh với Hành Uẩn (Phi phúc hành) gồm có Si, Vô tàm, Vô Quư,
Phóng dật, Hoài nghi ... "Bất măn" là Tâm Sân đồng sinh với hành Uẩn
(Phi phúc hành), gồm có Sân, Tật, Lận, Hối ... "Nghĩ có Tự ngă thường
hằng" là Tâm Tham tương ưng Tà Kiến đồng sinh với Hành Uẩn (Phi phúc
hành), gồm có Tham, Tà kiến, Ngă mạn, Si, Vô tàm, Vô Quư, Phóng dật, Hôn
Trầm, Thụy miên.
Khởi tâm muốn nghe Pháp, khi nghe Pháp hiểu được chân lư, phát đức tin
Tam Bảo bèn xin thọ tŕ Qui giới, và bố thí v.v... "Tâm muốn nghe Pháp"
là Tâm Thiện dục giới có thể hợp trí hoặc ly trí đồng sinh với Hành Uẩn
(Phúc hành), gồm có Tầm, Tứ, Thắng giải, Cần, Hỷ, Dục... "Nghe Pháp hiểu
biết được chân lư" là Tâm Thiện Dục Giới tương ưng Trí Tuệ đồng sinh với
Hành Uẩn (Phúc hành), gồm có Tín, Niệm, Tàm, Quư, Vô tham, Vô sân, Hành
xả, Tịnh thân, Tịnh tâm, Khinh thân, Khinh tâm, Nhu thân, Nhu tâm, Thích
thân, Thích tâm, Thuần thân, Thuần tâm, Chánh thân, Chánh Tâm, Trí Tuệ
... "Phát đức tin Tam Bảo, thọ tŕ, qui giới, bố thí v.v..." đều là Tâm
Thiện Dục Giới hợp trí đồng sinh với Hành Uẩn (như trên).
Khởi tâm muốn đi chùa làm phước như Dâng Y, Trai Tăng. Ta phải xem xét
kỹ coi muốn đi làm phước ấy là do nguyên nhân ǵ? Như muốn "làm chủ lễ
dâng y", do người khác nói "có phước" rồi tin mà muốn làm theo như vậy
là Nhân lành (Phúc hành). Nhưng cũng có sự suy nghĩ tiếp theo sau: "Ta
làm chủ lễ dâng y, ta sẽ được nhiều người khen ngợi", "Ta mong được khen
ngợi" là Tâm Tham (ham danh) như vậy có nhân bất thiện (Phi phúc hành).
Hoặc nghĩ "làm chủ lễ dâng y có phước lớn, đời sau ta được giàu sang, có
sắc đẹp, được lên cơi trời v..v..." Tâm nghĩ "dâng y có phước" là Tâm
Thiện Dục Giới hợp trí, là nhân lành (Phúc hành) nhưng ư nghĩ sau đó là
Tâm Tham, do nhân Bất thiện (Phi phúc hành), hoặc nghĩ rằng làm chủ lễ
dâng y được phước lớn, để đời sau này gặp Phật, được xuất gia dưới nghi
thức "Ehi-bhikkhu". Như vậy Tâm khởi đầu và Tâm suy nghĩ tiếp theo sau
đều Tâm Thiện Dục Giới hợp trí, là nhân thiện (Phúc hành), hoặc nghĩ
dâng y có phước rồi làm, nhưng trong lúc gặp những chuyện trái tai gai
mắt, bất b́nh, sân hận khởi lên ... th́ nên biết rằng việc dâng y là
Phúc hành, nhưng xen vào những Tâm Sân là Phi phúc hành. Cái nào Phúc
hành là Phúc hành, cái nào Phi phúc hành là Phi phúc hành. Chớ có lầm
lẫn mà đồng hóa tất cả Tâm khi làm việc dâng y đều là Thiện hoặc Bất
thiện. Hay hệ thống hóa tất cả việc làm suốt thời gian dâng y đều Thiện
hay Bất Thiện. Việc nào Thiện là Thiện, việc nào Bất thiện là Bất thiện.
Hành giả phải khéo phân biệt Tâm ḿnh và việc làm của ḿnh như người lựa
gạo. Trong một chén gạo có gạo nguyên, có gạo nửa hột, có thóc, có sạn
... Với người có mắt sáng, họ sẽ phân biệt rơ: Đây là gạo nguyên, đây là
gạo nửa hột, đây là thóc, đây là sạn ... Chứ không nên quơ đũa cả nắm
nói theo tư ư một cách vô ư thức rằng chén này toàn gạo không, hay chén
này thóc không, hay chén này sạn không. Với người có trí, có học
Abhidhamma và hành Vipassana, vị ấy sẽ phân biệt rơ như người có mắt
sáng lượm gạo: đây là gạo nguyên (Tâm thiện hơp trí), đây là gạo nửa hột
(Tâm thiện ly trí), đây là thóc (Tâm tham), đây là sạn (Tâm sân)...
Chúng ta gặp không biết bao trường hợp: Cùng một sự kiện, đối với người
thích th́ cái ǵ họ cũng cho là Thiện, thậm chí việc làm ấy kéo dài cả
một năm, một tháng, hoặc một giờ. Trái lại, người không thích th́ họ cho
toàn là Bất Thiện. Nhưng sự thật th́ đừng nói chi thời gian lâu cả một
đời, một năm, một tháng, một ngày, một giờ hay một phút, mà chỉ trong
một giây đă có triệu triệu Tâm sinh diệt. Trong số triệu triệu cái Tâm
sinh diệt đó đă có hàng ngàn lộ tŕnh tâm diễn tiến qua cả các Môn.
Trong mỗi lộ tŕnh của Tâm ấy, đối với phàm nhân như chúng ta th́ tham,
sân, si đầy dẫy, thỉnh thoảng mới có được một số Tâm Thiện khởi lên. V́
vậy, người hành Vipassana, vị Thiền sư luôn ngăn cấm không cho hành giả
bày việc làm phước, trai tăng, v.v... v́ việc làm ấy có thể có xen Bất
thiện, bị phiền năo chi phối và khó kiểm soát được Tâm!
Nếu hành giả là một vị xuất gia, thường ưa thích việc thuyết giảng Giáo
Pháp cho người khác nghe, cũng nên phân biệt rơ khi khởi Tâm muốn đi
thuyết pháp, coi việc "muốn đi thuyết pháp" đó do nguyên nhân nào (nhân
Thiện hay Bất thiện) và trong khi thuyết pháp đó thường là Tâm thiện
sinh khởi nhiều hay Bất thiện sinh khởi nhiều. Nếu muốn thuyết pháp cho
người khác nghe để được phước, để đáp lại đức tin của người cư sĩ, để mở
mang Chánh Pháp, để nối huệ mạng của chư Phật v.v... th́ đó là nhân lành
(Phúc hành). Trái lại, nếu muốn đi thuyết pháp để được danh, hoặc được
lợi lộc, hay để công kích người khác v.v... th́ đó là nhân chẳng lành
(Phi phúc hành). Lại nữa, trong khi đang thuyết pháp, tâm hướng về Chánh
Pháp, suy nghĩ Chánh Pháp v.v... là nhân Thiện (Phúc hành). Nhưng nếu để
ư đến lễ vật sẽ được dâng (Pháp sư), hay để ư đến phụ nữ hoặc để ư thù
ghét ai v.v... th́ lại là nhân Bất Thiện (Phi phúc hành). V́ vậy, hành
giả khi khởi Tâm muốn đi thuyết Pháp nên quán xét tâm ḿnh và dù Thiện
hay Bất Thiện cũng chẳng nên đi, bởi sẽ bị chi phối dễ dàng, nhất là
phải tiếp xúc nhiều người. Phương pháp tu tập Vipassana, Đức Thế Tôn có
dạy rằng: EKAYANO MAGGO -- NHẤT THỪA Đạo (Chỉ một xe đi trên một con
đường).
5. Thức Uẩn
Thức uẩn là những cái biết. Biết Cảnh gọi là Tâm, bị Tâm biết gọi là
Cảnh. Theo Abhidhamma, Tâm có 6 loại, 121 thứ. Tâm sinh diệt rất nhanh,
chỉ trong một giây (giây đồng hồ, theo bản xưa là một khẩy móng tay) Tâm
sinh diệt triệu triệu cái (lần). Để hành giả dễ nhận thức về Thức Uẩn
trong khi cần Niệm Tâm, ở đây sẽ tŕnh bày và phân tích sự diễn tiến của
Tâm thức bằng các lộ tŕnh tâm như sau:
Nhăn Thức là cái biết Cảnh Sắc nương nơi Nhăn Căn, có hai thứ. Một thứ
biết Cảnh Sắc xấu gọi là Tâm Nhăn Thức quả Bất thiện thọ xả. Một thứ
biết Cảnh tốt gọi là Tâm Nhăn thức quả Thiện vô nhân thọ xả. Cả hai Tâm
Nhăn Thức đều có 7 Tâm Sở (sở hữu tâm) biến hành như nhau: (Xúc, Thọ,
Tưởng, Tư, Nhất hành, Mạng quyền "Căn", và Tác ư). Tâm Nhăn thức chỉ có
khởi lên một cái (lần) trong mỗi lộ tŕnh tâm như sau:
Hộ kiếp, Hộ kiếp Quá khứ, Hộ kiếp Rúng động, Hộ kiếp dứt
ḍng, Nhăn môn hướng Tâm, Nhăn thức, Tiếp thâu, Quan sát, Xác định,
Đổng lực 1, Đổng lực 2, Đổng lực 3, Đổng lực 4, Đổng lực 5, Đổng lực
6, Đổng lực 7, Na cảnh 1, Na cảnh 2, Hộ kiếp.
Trừ hai Sát na (Hộ kiếp) đầu và cuối, c̣n lại 17 Sát na (lần) giữa là
một lộ tŕnh tâm đầy đủ nhất. Cũng có những lộ tŕnh tâm ngắn hơn như:
Có 15 sát na (trừ 2 cái Na cảnh), Có 8 Sát na (Trừ 7 cái Đổng lực và 2
cái Na cảnh), nhưng thật sự th́ mỗi lộ tŕnh tâm đều đủ 17 Sát na là nếu
không có Na cảnh và Đổng lực th́ Hộ kiếp quá khứ được lập lại nhiều lần
cho đủ số 17 Sát na (cái). Mỗi cái Tâm (sát na) đều có 3 sát na tiểu:
Sinh, Trụ, Diệt. Khoảng giữa của các lộ tŕnh tâm là Hộ Kiếp được diễn
tiến vô số kể. Trong mỗi cách xử sự hàng ngày trong đời sống chúng ta,
lộ tŕnh tâm Nhăn thức được lập đi lập lại bằng nhiều lộ tŕnh tâm như
vậy mới có thể giải quyết được một vấn đề. Dĩ nhiên là Tâm Nhăn thức
cũng như những Tâm khác phải sinh diệt nhiều lần và liên tục, nên người
xưa nói: "Liền như nước chảy, tợ in xe ṿng."
Nhĩ Thức là cái biết Cảnh Thinh nương nơi Nhĩ Căn. Có hai thứ: một thứ
biết cảnh thinh xấu (tiếng làm Tâm khó chịu) gọi là Tâm Nhĩ Thức quả bất
thiện thọ xả; một thứ biết cảnh tốt (những tiếng làm Tâm dễ chịu) gọi là
Tâm Nhĩ Thức quả thiện vô nhân thọ xả. Cả hai thứ Tâm Nhĩ Thức đều có 7
Tâm Sở biến h́nh như nhau (Xúc, Thọ...). Tâm Nhĩ Thức chỉ khởi lên một
lần (cái) và cũng ở vị trí cố định trong mỗi lộ tŕnh tâm y như nhăn
thức.
Tất cả đều giống như lộ tŕnh tâm Nhăn Thức, chỉ khác là ở vị trí của
một Sát na Tâm nhăn thức trong lộ tŕnh tâm đổi ra Tâm Nhĩ Thức. Và Tâm
Nhăn Thức th́ biết Cảnh Sắc, c̣n Tâm Nhĩ Thức th́ biết Cảnh Thinh. Chính
sự hiểu biết rơ rệt về sự sinh diệt của Tâm thức như lộ tŕnh tâm đă nêu
trên, hành giả mới nhận thức được lẽ Vô Thường, Khổ năo, Vô Ngă của Danh
Sắc và khởi Tâm nhàm chán, muốn t́m con đương thoát ly ngũ uẩn. Đúng như
Phật ngôn: "Chư Hành đều Vô Thường, với Trí Tuệ thấy rơ, đau khổ được
nhàm chán, đó là Thanh Tịnh Đạo."
Tỷ Thức là cái biết Cảnh Khí (hơi mùi) nương nơi Tỷ Căn. Có hai thứ: một
thứ biết Cảnh khí tốt (hương, mùi thơm) gọi là Tâm Tỷ Thức quả thiện vô
nhân thọ xả; một thứ biết cảnh khí xấu (xú, mùi hôi, thúi) gọi là Tâm Tỷ
Thức quả bất thiện thọ xả. Cả hai thứ Tâm Tỷ Thức đều có 7 Tâm Sở biến
hành như nhau. Tâm Tỷ Thức cũng khởi lên trong mỗi lộ tŕnh tâm một lần
như Tâm Nhăn Thức. Chỉ khác là Tâm Tỷ Thức sinh khởi ở vị trí mà Tâm
Nhăn Thức sinh khởi mà thôi. Và cũng ở vị trí này mà Tâm Nhăn Thức biết
cảnh Sắc, Tâm Nhĩ Thức biết Cảnh Thinh, c̣n Tâm Tỷ Thức biết Cảnh Khí
(Hơi hay mùi). Hành giả nhận thức được sự sinh và diệt của Tâm Tỷ Thức
như lộ tŕnh tâm đă nói trên, cũng có nghĩa là hành giả thấy được sự Vô
Thường, Khổ năo, Vô Ngă của Danh Sắc, và khởi lên Tâm nhàm chán, muốn
t́m con đường thoát ly Danh Sắc. Đúng như Phật ngôn: "Chư Hành đều khổ
năo, với Trí tuệ thấy rơ, đau khổ được nhàm chán, đó là Thanh Tịnh Đạo."
Thiệt Thức là cái biết Cảnh Vị nương nơi Thiệt căn. Có hai thứ: một thứ
biết Cảnh vị tốt (ngon, ngọt) gọi là Tâm Thiệt Thức quả thiện vô nhân
thọ xả; một thứ biết Cảnh Vị xấu (cay, đắng khó chịu) gọi là Tâm Thiệt
Thức quả bất thiện thọ xả. Cả hai thứ Tâm Thiệt Thức đều có 7 Tâm Sở
biến hành như nhau. Tâm Thiệt Thức cũng khởi lên chỉ có một lần trong
mỗi lộ tŕnh tâm như Tâm Nhăn Thức. Cũng chỉ khác là Tâm Thiệt Thức sinh
khởi ở vị trí mà Tâm Nhăn Thức sinh khởi mà thôi. Và cũng ở vị trí này
mà Tâm Nhăn Thức biết cảnh Sắc, Tâm Nhĩ Thức biết Cảnh Thinh, Tâm Tỷ
Thức biết Cảnh Khí, c̣n Tâm Thiệt Thức biết Cảnh Vị. Hành giả nhận biết
được sự sinh và diệt của Tâm Thiệt Thức qua lộ tŕnh tâm đă nói trên,
cũng có nghĩa là biết được sự Vô thường, Khổ năo, Vô Ngă của Danh Sắc.
Và sẽ khởi ḷng nhàm chán Danh Sắc, muốn t́m con đường thoát khỏi Danh
Sắc. Đúng như Phật ngôn: "Các Pháp đều Vô Ngă, với Trí tuệ thấy rơ, đau
khổ được nhàm chán, đó là Thanh Tịnh Đạo."
Thân Thức là cái biết Cảnh Xúc (Cứng, Mềm, Nóng, Lạnh, Lay động, căng
phồng) nương nơi Thân căn. Có hai thứ: một thứ biết Cảnh xúc tốt (sung
sướng) gọi là Tâm Thân Thức quả thiện vô nhân thọ lạc; một thứ biết Cảnh
xúc xấu (đau nhức) gọi là Tâm Thân Thức quả bất thiện vô nhân, thọ khổ.
Cả hai thứ Tâm Thân Thức đều có 7 Tâm Sở biến hành như nhau. Tâm Thân
Thức cũng khởi lên chỉ có một lần trong mỗi lộ tŕnh tâm như Tâm Nhăn
Thức. Hành giả nhận biết sự sinh diệt của Tâm Thân Thức trong mỗi lộ
tŕnh tâm dù là Thân thức Thọ Lạc, hay Thân Thức Thọ Khổ đều là Vô
Thường, Khổ năo, Vô Ngă. Đúng như Phật ngôn "Lạc là khổ, Khổ là gai
nhọn" bởi v́ "Hữu vi không thường th́ phải sinh diệt, dứt sinh diệt rồi
mới thật an vui... "
Ư Thức là cái biết Cảnh Pháp (Tự khởi trong Tâm, có tướng trạng riêng
biệt, ngoài ra 5 cảnh trên) và cũng biết cảnh ngũ. Có đến 111 thứ Tâm Ư
Thức: có 3 thứ gọi là Ư Giới và 108 thứ gọi Ư Thức Giới. Trong ba thứ
Tâm Ư Giới đó, một thứ sinh trước ngũ song thức (Nhăn, Nhĩ, Tỷ, Thiệt,
Thân thức) là Ngũ môn hướng Tâm (Khán ngũ môn), hai thứ sinh sau Ngũ
song thức là Tiếp thọ Tâm (Tiếp thâu) trong mỗi lộ tŕnh tâm, không thể
thay đổi, đó là định luật tự nhiên (Citta-niyana). Những Sát na Tâm nối
sau Tâm Tiếp thâu trong lộ tŕnh tâm đều thuộc về Ư thức giới: Sát na
Quan Sát có 3 thứ, Phân đoán có 1 thứ. Đổng lực có 55 hoặc 87 (12 Tâm
Bất thiện, Tâm vi tiểu, 8 Tâm thiện dục giới, 8 Tâm Duy tác Dục giới Hữu
nhân, 9 Tâm thiện Đáo đại, 9 Tâm Duy tác Đáo đại và 8 hoặc 40 Tâm Siêu
thể). Nếu Tâm Ư Thức biết cảnh Pháp th́ lộ tŕnh tâm thông thường được
diễn tiến như sau:
H V R D K ĐƠ ĐƠ ĐƠ ĐƠ ĐƠ ĐƠ Đ M M H
(Hộ kiếp, Hộ kiếp Vừa qua, Rúng động, Dứt ḍng, Khán ư môn, Đổng
lực 1 - 2- 3 - 4 - 5 - 6- 7, Mót, Mót, Hộ kiếp).
Hành giả nhận biết được sự Sinh Diệt của Tâm Ư Thức trong các lộ tŕnh
tâm sẽ thấy nó rất phức tạp, vi tế và đa dạng. Nếu ǵn giữ Tâm Ư Thức
cho trong sạch th́ được giải thoát mọi triền phược. Đúng như Phật Ngôn:
"Tâm tinh vi khó thấy, tự diễn tiến (lộ tŕnh) quay cuồng theo dục lạc,
vô h́nh, ẩn hay sâu".
Các thứ Tâm Ư Thức không giống nhau trên phương diện Tâm sở. Có thứ có
đến hơn ba mươi Tâm Sở phối hợp như Tâm Tham ... có thứ có hơn mười Tâm
Sở phối hợp như các Tâm Ư thức vô nhân (Tiếp thâu ...). Hành giả nhận
được lư Vô Thường v́ xét theo lộ tŕnh tâm (nối nhau sinh diệt), nhận
được Lư Vô Ngă v́ thấy rơ Lư Vô Ngă, bởi Tâm không phải là đơn thuần
(chỉ có một) mà do nhiều Tâm Sở phối hợp, và cũng chẳng phải sẵn có tự
nhiên mà do nhiều nguyên nhân trợ tạo như:
- Tâm Nhăn Thức sở dĩ được sinh khởi là do bốn Duyên:
1) Có Nhăn Căn (Mắt)
2) Có Cảnh Sắc (Vật bị thấy)
3) Có ánh sáng
4) Có sự chú ư.
- Tâm Nhĩ Thức sở dĩ được sinh khởi là do bốn Duyên:
1) Có Nhĩ Căn (Tai)
2) Có Cảnh Thinh (Vật bị nghe)
3) Có khoảng trống
4) Có sự chú ư.
- Tâm Tỷ Thức sở dĩ được sinh khởi là do bốn Duyên:
1) Có Tỷ Căn (Mũi)
2) Có Cảnh Khí (Hơi mùi)
3) Có gió
4) Có sự chú ư.
- Tâm Thiệt Thức sở dĩ được sinh khởi là do bốn Duyên:
1) Có Thiệt Căn (Lưỡi)
2) Có Cảnh vị
3) Có nước
4) Có sự chú ư.
- Tâm Thân Thức sở dĩ được sinh khởi là do bốn Duyên:
1) Có Thân Căn
2) Có Cảnh Xúc (Cứng, mềm, nóng, lạnh, lay động, căng phồng)
3) Có Đất, Lửa, Gió
4) Có sự chú ư.
- Tâm Ư Thức được sinh khởi do một trong 14 duyên:
1) Do nhớ lại 6 cảnh đă gặp.
2) Do gặp 6 cảnh hiện tại giống như 6 cảnh quá khứ đă gặp.
3) Do gặp, học, đọc, thấy, nghe, ngửi, nếm, đụng.
4) Do 6 cảnh hiện tại trùng hợp với những ǵ đă học, đọc.
5) Do tin theo lời người khác nói.
6) Do có những sự vật ưa thích.
7) Do hồi tưởng nhân quả của lời nói và việc làm.
8) Do suy nghĩ về giáo lư cao siêu.
9) Do mănh lực của nghiệp.
10) Do mănh lực thần thông của người khác chuyển tâm.
11) Do một hay nhiều bộ phận trong thân thể thay đổi.
12) Do mănh lực của Chư Thiên chuyển Tâm.
13) Do Trí tuệ hiểu biết Tứ Thánh Đế.
14) Do tri kiến giải thoát.
Như vậy, rơ ràng Thức do các Duyên tập hợp mà sinh khởi. Đúng như Phật
ngôn: "Do Duyên mà Thức sinh, và Thức ấy có tên tùy theo Duyên ấy." Do
duyên Mắt và các Sắc, Thức sinh ra và Thức ấy được gọi là Nhăn Thức. Do
duyên Tai và các tiếng, Thức sinh ra và Thức ấy được gọi là Nhĩ Thức. Do
duyên Mũi và các Mùi, Thức sinh ra và Thức ấy được gọi là Tỷ Thức. Do
duyên Lưỡi và các vị, Thức sinh ra và Thức ấy được gọi là Thiệt thức. Do
duyên Thân và các xúc, Thức sinh ra và Thức ấy được gọi là Thân Thức. Do
duyên Ư và các Pháp, Thức sinh ra và Thức ấy được gọi là Ư Thức. Cũng
như thể do duyên củi, lửa sinh. Lửa ấy gọi là lửa củi. Do duyên cỏ, lửa
sinh và lửa ấy gọi là lửa cỏ. Do duyên trấu, lửa sinh và lửa ấy gọi là
lửa trấu ...
Khi gọi: "Do duyên Ư, ..." với Ư đây là Ư môn (Manod-vara), và Ư môn đây
là hữu phần (Bhavanga). Hữu phần hay Hộ kiếp là thứ Tâm tục sinh (Sát na
tâm khởi đầu của một kiếp sống) được tiếp diễn suốt cả đời sống của mỗi
chúng sinh, nhưng loại Tâm này chỉ diễn tiến ngoài các lộ tŕnh tâm
(Cittavithi) cho đến khi chấm dứt kiếp sống, được gọi là Tâm Tử
(Cuticitta). Đời sống khác th́ Tâm Tục sinh khác. Trong mỗi kiếp sống,
Tâm tục sinh, hộ kiếp, tử luôn luôn đồng một loại, một thứ, chỉ khác cái
Tâm mà thôi. Hễ tục sinh thứ Tâm nào - th́ Tử cũng bằng thứ Tâm ấy. Và
cũng không phải Tâm Ư môn (hữu phần Hộ kiếp) diễn tiến song song đồng
thời với Tâm Thức khác. Nếu các Tâm trong Lộ tŕnh sinh lên th́ Tâm Hữu
Phần không có, và khi có Tâm Hữu phần th́ các Tâm trong lộ tŕnh không
có. Chúng tiếp nối nhau mà sinh khởi (Tương tục sinh) như ḍng nước, nên
Ngài Santakicco có viết:
Lẽ thường luân chuyển hằng phen,
Tục sinh, Hộ kiếp khởi lên lộ tŕnh.
Nối nhau cho đến bỏ ḿnh,
Liền như nước chảy, tợ in xe ṿng.
Vậy, nên hiền trí xét xong,
Vô thường, Khổ năo, Ngũ không: quyết hành.
Trau dồi Niệm Tuệ đành rành,
Trừ phàm, chứng Thánh cao thanh Níp Bàn.
Tỳ Kheo Giác Chánh
P.L. 2536 - 1992
^
Trang Ngài Trưởng
Lăo Giác Chánh