|
|
|
|
|
GIÁO DỤC VẪN LÀ NIỀM TIN SAU CÙNG C̉N SÓT LẠI Tâm Nhăn Đúng 16 giờ 48 phút, ngày 18 tháng 9 năm 2023 (mùng 4 tháng 8 năm Quư măo), đạo hữu Tâm Thường Định gọi điện cho tôi, nói rằng Ban biên tập của Hội đồng Hoằng Pháp ở Hải ngoại muốn làm “Kỷ yếu” về cuộc đời thầy Tuệ Sỹ, mong tôi viết ǵ đó về thầy, và nhắc tôi: “Ôn Tuệ Sỹ không thích ca ngợi về Ôn, viết đơn giản chân chất b́nh dị thôi.” Tối, tôi ngồi lặng lẽ viết lại chương kư ức và ấn tượng trong tôi đối với thầy. Nhớ ǵ viết nấy. 1 Tôi trở thành người học tṛ của thầy thông qua con đường phiên dịch Tam tạng từ năm 1989, lúc này tôi chỉ phụ tá Ḥa thượng Đỗng Minh dịch luật. Ấn tượng đầu tiên trong cuộc đời tôi là năm 2001, tôi tháp tùng Ḥa thượng Đỗng Minh vào dự lễ húy kỵ của Ôn Trí Thủ tại chùa Quảng Hương Già-lam, Sài G̣n. Ngày chính thức tưởng niệm là mùng một tháng ba, nhưng Ôn Đỗng Minh thường vào trước một hai hôm để thăm hỏi các vị Ḥa thượng, Tôn túc trong chùa. Vào một buổi sáng, tôi lên pḥng thầy Tuệ Sỹ thăm, thầy đang làm việc, mon men lại gần thấy thầy đang tham chiếu một tác phẩm tiếng Pháp dày cộm khổ lớn trên tay. Tôi thưa hỏi sách ǵ? Thầy nói đây là tác phẩm “Đại trí độ luận” (Le traité de la Grande Vertu de Sagesse de Nāgārjuna - Mahāprajñāpāramitaśastra) do Étienne Lamotte là Linh mục người Bỉ biên dịch và được ấn hành từ 1944. Tiếp theo những năm sau đó, cũng ngày ấy tôi tháp tùng Ôn Đỗng Minh vào Sài G̣n, như lệ cũ tôi đến pḥng thầy. Thầy hỏi tôi, ngoài đó đang làm ǵ. Tôi thưa, Ban phiên dịch đang dịch tạng Đại chánh và bộ tùng thư Ấn Thuận v.v… Thầy hỏi, ngoài Nha Trang có đào tạo tiếng Phạn không? “Dạ không”. Thầy bảo không học Phạn ngữ biết ǵ mà dịch. Thầy tặng cho tôi bộ Phạn-Ḥa đại từ điển (梵和大辭典) của Wogihara Unrai (荻原雲來). Từ đó tôi mới hiểu, Phạn ngữ vô cùng quan trọng cho những dịch giả đeo đuổi con đường phiên dịch. Năm 2013, thầy an cư tại Diên Lâm, Diên Khánh, Khánh Ḥa, tôi chứng kiến thầy nói tiếng Pháp với một anh Phật tử. Anh này là người Việt nhưng làm trong Đại sứ quán, biết nhiều ngôn ngữ, đến thăm thầy, thử trao đổi tiếng Pháp với thầy. Thầy kể về cuộc đời thầy bằng tiếng Pháp rất lưu loát. Về sau có dịp tôi hỏi thầy học tiếng Pháp từ lúc nào, thầy nói học lúc trẻ tại Sài G̣n. Năm 2015, trước mùa an cư, tôi và Nguyên An vào thăm thầy và “cung nghinh” thầy ra Nha Trang an cư. Chúng tôi thu xếp hành trang giúp thầy, gồm y phục, laptop… Thầy nhắc, nhớ bỏ bộ luật Căn bản thuyết nhất thiết hữu bộ tiếng Tây tạng vào đăy, ra đó làm việc. Mùa an cư năm ấy, tôi, Nguyên An, Nguyên Thịnh… dịch Xuất gia, An cư, Tùy ư (Tự tứ) bản Hán thuộc luật Căn bản thuyết nhất thiết hữu bộ; thầy Tuệ Sỹ đối chiếu văn bản Tây tạng, hiệu đính và chú giải. Phần “Xuất gia sự” bản Hán có 4 quyển, giữa quyển 3 và 4 mất một đoạn rất dài, chỉ trong bản Tây tạng đầy đủ, thầy Tuệ Sỹ đă dịch, bổ túc vào bản Việt ngữ cho hoàn bị. Cuối tháng bảy Âm lịch năm 2022, thầy không khỏe phải nhập viện điều trị vài hôm. Tôi vào hầu bên thầy, thấy thầy nằm học tiếng Nhật, hoặc nghe đài tiếng Đức… Thời kỳ thầy mới về chùa Già-lam ở Sài G̣n, thầy kiến thiết thư viện, mở lớp dạy luật, giáo lư và cổ ngữ, sinh ngữ… Người học từ đông đến thưa dần, rồi giải tán, thầy cũng đi theo “một cuộc lữ”.
2 Lúc tuổi hoa niên, chặng đường thế học của tôi dang dở, toán-lư yếu toàn diện. Nghĩ rằng, vào chùa những thứ đó chẳng cần chi, vui với câu kinh tiếng kệ sớm hôm là được. Nhưng tôi đă giật ḿnh khi gặp thầy, được thầy giảng cho nghe về kiến thức toán, lư, khoa học năo… liên hệ đến giáo nghĩa uyên áo trong Tam tạng thánh giáo. Ngày nay trong giáo dục học đường của Phật giáo Việt Nam, kể cả hai tông phái lớn là Phật giáo Bắc tông và Nam tông, người am tường về tri kiến này gần như không có. Tôi nêu một vài điểm giáo lư mà thầy dạy cho tôi. Đơn cử, luận Câu-xá (阿毘達磨俱舍論 1, T29n1558, p. 4b3) dẫn “Do tức lục thức thân, vô gián diệt vi ư (由即六識身, 無間滅為意 - ṣaṇṇām anantarātītaṃ vijñānaṃ yad dhi tan manaḥ), nghĩa: “Thức nào trong sáu thức, khi thành quá khứ vô gián, thức ấy chính là ư”. Thầy giảng, khi chúng ta nh́n một đóa hoa, ánh sáng mặt trời phản chiếu từ đóa hoa, đi thẳng vào mắt chúng ta, với tốc độ 300.000 km/s, cùng hàng tỷ hạt ánh sáng photon mỗi giây xuyên qua đồng tử người nh́n. Các hạt ấy đi vào vơng mạc. Trong vơng mạc, 100 triệu tế bào h́nh nón bắt đầu hoạt động. Các tế bào của vơng mạc được cấu thành bởi vô số các phân tử. Các phân tử trong vơng mạc tiếp tục truyền đến các nơron trong năo dạng ḍng điện truyền lan từ nơron này đến nơron khác. Các ḍng điện không ngừng lưu chuyển trong các mạch nơron, khởi phát những luồng phân tử có nhiệm vụ truyền đi các tín hiệu và ḍng điện nổ lép bép khắp nơi. Trong ṿng vài phần ngh́n giây h́nh ảnh đóa hoa được tái hiện trong năo của chúng ta, cuối cùng chúng ta nh́n thấy nó. Hiện tượng “ḍng điện nổ lép bép khắp nơi” chính là tín hiệu điện hóa học chuyển tải thông tin bởi nhiều nơron, trong Câu-xá lư giải “vô gián diệt” – diệt sinh không gián đoạn, khi cái trước ch́m xuống mất thành quá khứ th́ chính lúc ấy là “ư” h́nh thành, mà trong Duy thức gọi là mạt-na (manas) hay thức thứ 7, tức “cái tôi” đang thấy đóa hoa. Năm 2016, tôi ra chùa Linh Sơn, Vạn Giă (Khánh Ḥa, Việt Nam) dự lễ Tự tứ và Vu-lan, nhân tiện tôi thỉnh thầy giảng cho tôi nghe về “Thập huyền môn” (mười huyền môn) do nhà sư Pháp Tạng (643-712) Tổ thứ ba của tông Hoa nghiêm thiết lập thời nhà Đường, tại Trung Hoa. Trong đó, huyền môn đầu tiên là “Đồng thời cụ túc tương ưng môn 同時具足相應門”. Nghĩa là nói về vạn vật đồng hiện hữu và hiện khởi. Tất cả đều hiện hữu không có sự phân biệt giữa quá khứ, hiện tại và vị lai… hợp nhất thành một thực thể, theo quan điểm viên dung. Thầy
nói rằng, đây là giáo lư chứng minh nhân quả đồng thời, tuy
nhiên người xưa nêu ra, nghiêng về lư nhiều hơn là sự. Bởi v́,
một người đứng soi gương, xung quanh có nhiều tấm gương, chúng
ta thấy tất cả h́nh của ḿnh hiện trong các tấm gương cùng một
lúc, song ánh sáng đi có trước có sau không thể đồng thời. Nhưng
nếu chúng ta vay mượn thuyết cơ học lượng tử th́ có thể chứng
minh điều này, gọi là “liên đới lượng tử” là hiện tượng trong đó
một cặp hạt nào đó có sự liên kết với nhau về trạng thái lượng
tử (vị trí, xung lượng, spin, ...). Nếu một hạt trong cặp này
được xác định là có một trạng thái nhất định nào đó th́ qua đó
người ta có thể dự đoán trạng thái của hạt c̣n lại. Cơ học lượng
tử đă trao cho không gian đặc tính tổng thể. Các khái niệm “ở
đây” và “ở kia” trở nên vô nghĩa v́ “ở đây” đồng nhất với “ở kia”.
Các nhà vật lư gọi đó là tính “không tách được”. Thuyết “liên
đới lượng tử” hay c̣n gọi là “rối lượng tử”, “vướng víu lượng tử”
(Quantum entanglement) là do nhà vật lư người Ireland là Bell
(John Stewart Bell, 1928 – 1990) thiết lập, cho nên nó c̣n tên
“bất đẳng thức Bell”. Và theo Phật học, nói nhân quả có đồng
thời, tức một người vừa phát tâm Bồ-đề là nhân th́ quả có ngay
trong đó. Trong A-tỳ-đạt-ma Câu-xá luận (6, p. 33a22) đă chứng
minh điều này, gọi là thủ quả (取果) và dữ quả (與果). Thủ quả là
nhận quả, như một người nào đó vừa tạo nghiệp th́ quả liền thành
h́nh, nghiệp là nhân, bất cứ sát-na nào nghiệp vừa thành h́nh
th́ quả có ngay lúc ấy, gọi là thủ quả. Thời gian có điều kiện
cho ra quả, gọi là “dữ quả” (cùng có kết quả). Nghiệp và quả vẫn
là đồng thời. Mặc dù, quả có sau, chờ điều kiện chuyển biến
nhưng nghiệp vừa tạo có quả ngay tức th́. Nếu học thuyết này áp
dụng vào cuộc sống giáo dục, hay khảo sát các hiện tượng xă hội
có thể giúp ích cho con người, như nh́n một ai đó đang sống với
việc làm, hành động ra sao… sẽ dự đoán được tương lai của họ.
3 “…Một cọng cỏ non yếu ớt, cố vươn ḿnh đón bắt ánh sáng cho lẽ sống, dưới sức nặng tàn bạo của khối đá vô tri lầm ĺ… Người viết đi theo định nghiệp của ḿnh. Hay của cả dân tộc?... Từ đó cho đến nay, một, hoặc nhiều thế hệ đă ra đi, biến mất trong bóng tối của đêm dài sinh tử; nhiều thế hệ mới ra đời. Phôi bào trong Như Lai tạng vẫn liên tục kết rồi ră, thành rồi hoại. Ḍng tương tục vẫn tiếp nối không ngừng. Năm tháng vẫn như nụ cười trong mộng.” Đó là lời tựa thầy viết năm Phật lịch 2543, trong bản kinh “Thắng-man giảng luận”. Tôi vẫn hiểu thầy, thầy luôn nghĩ, dù xă hội đi đến chỗ tan nát và tuyệt vọng, giáo dục vẫn là niềm tin sau cùng c̣n sót lại.
-------------------------
Updated 2023
|
