Ông tác giả
người Mỹ bắt đầu bài viết đó bằng đôi dòng nhắc sơ về những tín ngưỡng
dân gian ở vài nơi trên thế giới, chẳng hạn tục thờ bò của Ấn Độ. Tiếp
theo là chuyện kể về một miền đất có tên gọi là Asu nơi tuyệt đại đa số
cư dân có truyền thống tôn thờ một loài thú kỳ lạ mà họ gọi là con Rac.
Tác giả mô tả khá kỹ lưỡng về loài thú đặc biệt này qua những chi tiết
rất đặc biệt, nửa lạ nửa quen: Tùy thuộc nhiều yếu tố, tuổi thọ một con
Rac là bất định, đặc biệt nó chỉ uống để sống và thỉnh thoảng cần được
chăm sóc để khỏi ngã quỵ bất ngờ. Và điều quan trọng là chất bài tiết
của con Rac rất độc hại cho người và cả thiên nhiên. Biết vậy nhưng dân
Asu cứ cưng chiều nó như báu vật, nhà nhà đều có nuôi ít nhất một con...
Cuối bài viết, tác giả đột nhiên cho ta hay rằng nãy giờ ông ta vừa viết
về nước Mỹ, vùng đất mà ông gọi ASU chính là tên gọi USA viết ngược, và
giống thú Rac kia chính là chiếc xe hơi (CAR) gọi theo tiếng Anh.
Khi ta tự ám
ảnh bởi ý tưởng rằng mình đang đọc về một miền đất lạ có một loài thú lạ,
với những tập tục lạ, cộng thêm phần khơi mào của bài viết nói về tục
thờ bò của người Ấn Độ, thì khó có ai đủ tỉnh táo để nhận ra trò đùa của
người viết. Đã vậy, chữ Rac trong bản tiếng Anh ngó cũng bình thường như
mấy từ Rat, Cat đều là tên gọi những loài thú. Thế là... ta cứ yên tâm
đọc tiếp mà không hề có một cảnh giác nào. Sức mạnh của thành kiến ghê
gớm đến vậy. Rõ ràng tác giả đã mô tả con Rac kia bằng tất cả những chi
tiết của một chiếc xe, có điều là cố tránh những thuật ngữ kỹ thuật, vậy
là đọc đến gần hết bài độc giả cứ hồn nhiên tưởng đó là con gì.
Trong một
bài viết trước đây, bài Vọc nước giỡn trăng, tôi có nói đến một tuyệt kỹ
trong sách võ hiệp Kim Dung là Thủy Thượng Phiêu, tuyệt kỹ của Cầu Thiên
Nhậm, một cao thủ chỉ đứng sau Ngũ Bá. Đó là khả năng khinh công thượng
thừa có thể di chuyển trên mặt nước như chạy trên đất. Và tôi cũng đã
dựa vào đó mà nhắc đến khả năng nhìn ngắm thực tại mà không chìm đắm
trong đó để có thể thấy ra những khía cạnh khác nhau của thực tại, một
điều không thể thực hiện khi ta một mực bám chặt vào đó bằng một sự ngây
ngô phiến diện. Một câu nói, một âm thanh, lẽ ra có thể được ghi nhận
bằng nhiều cách, nhưng không phải ai cũng làm được chuyện đó.
Tôi gọi khả
năng đó là Thủy Thượng Phiêu với một lời giải thích là ta hãy tự bốc hơi
khỏi những thói quen nặng nề để có thể nhìn xuống vấn đề. Sau đây có thể
xem là những bài tập. Trước hết ta đọc bằng mắt rồi tự nghiệm xem có
phải mình đang bốc hơi khỏi lớp vỏ ngôn ngữ để hiểu ra một vấn đề khác:
- VỢ LY
CHỒNG TÁCH (đọc theo giọng Bắc): Có thể tuyệt đại đa số người Việt Nam
đọc thấy 4 chữ này trước hết sẽ nghĩ ly và tách ở đây là hai vật dụng để
uống nước và đã nghĩ vậy thì họ không hiểu 4 chữ này nói gì. Nhưng những
người Việt từng đi làm mấy công ty điện tử của Mỹ thì hiểu ngay rằng LY
ở đây là Assembly, một tiếng lóng để gọi công việc lắp ráp linh kiện
điện tử và TÁCH ở đây là ám chỉ Technician, kỹ thuật viên. Ở đây vấn đề
không chỉ là biết ngoại ngữ hay không, mà là ta có từng nghe qua hai
công việc đó để có thể vượt thoát sự ám ảnh của chữ nghĩa.
- CON GÌ
CÀNG LỚN CÀNG NHỎ: Chỉ cần ta bị ám ảnh bởi ý nghĩa thông thường của chữ
CÀNG là sự phát triển theo tỷ lệ thuận thì khó lòng nghĩ ra lời giải cho
câu đố này. Người biết tiếng Anh sẽ dễ dàng nghĩ 2 chữ CÀNG trên đây là
The More... The More... Khi dịch ra tiếng Anh kiểu đó thì đến chết ta
cũng mù tịt câu đố. Nếu bình tâm, ta sẽ nhớ ra nghĩa thứ hai của chữ
CÀNG. Và đó mới là ý nghĩa cần có ở đây để ta có thể hiểu đó là con cua.
- VỢ BẦU
CHỒNG BÍ: Bầu bí ở đây không phải hai thứ trái ta vẫn nấu canh. Bị ám
ảnh bởi ý nghĩa của hai chữ bầu bí cạnh nhau, ta không sao hiểu ra cái ý
nhị của 4 chữ này là khi người vợ có mang thì coi như ông chồng phải
kiêng khem việc gần gũi, vậy là bí quá đi mất!
- VẬT GÌ
CÀNG KÉO CÀNG NGẮN: Vấn đề ở đây không phải ở hai chữ CÀNG nữa, mà là
chữ KÉO. Trong tiếng nói bình dân của người Việt trong nước bây giờ, rít
một hơi thuốc lá còn được gọi là kéo một hơi thuốc lá. Nếu quên mất
nghĩa hai này rồi loay hoay với mấy chữ còn lại thì chịu.
Những trường
hợp sau đây cũng tương tự như vậy, nghĩa là người ta phải biết vượt
thoát những gì là khuôn sáo, lề thói, tập tính thì mới có thể hiểu ra:
- VỢ CẢ, VỢ
HAI, CẢ HAI ĐỀU LÀ VỢ CẢ: Vấn đề nằm ở cách hiểu mấy chữ CẢ.
- HÔM QUA
QUA NÓI QUA QUA MÀ QUA KHÔNG QUA: Vấn đề nằm ở các nghĩa khác nhau của
chữ QUA.
Dĩ nhiên
trên đây không phải là những vấn đề Phật pháp. Tất cả chỉ là những dẫn
chứng để ta tự thấy mình đã làm sao để hiểu được cái ẩn ý trong ngôn ngữ.
Đó chỉ là những ví dụ. Không phải chỉ chừng đó là đủ để giác ngộ. Tôi
nhớ trong triết Tàu có thuật ngữ Hình Nhi Thượng được dùng để gọi những
ý nghĩa hay khía cạnh tiềm ẩn hoặc nằm ngoài lớp vỏ ngôn ngữ, hình ảnh
buộc người ta phải dụng công và sáng ý mới thấy ra. Trong tiếng Việt có
thành ngữ Đọc giữa hai hàng chữ cũng nhằm ý đó và người Tây phương thì
vẫn bảo những gì ta nghe thấy qua một lần thường chỉ là phần nổi của một
khối băng sơn, nghĩa là chưa đủ để kết luận điều gì hết.
Trong niềm
thành tín của một người tin Phật, tôi cho rằng mỗi lời nói của Thế Tôn
đều đạt mức Cần và Đủ. Thừa hay thiếu không phải ngôn phong của bậc đại
giác như đức Phật. Lời Phật từ đó phải được chiêm ngắm, thấm thía bằng
con mắt thứ ba nằm giữa cặp mắt thịt của mỗi người. Và theo tôi, cái độc
đáo của một câu nói là sự hàm súc. Hàm súc mà rối rắm quá thì cũng chưa
phải tuyệt cú. Cái tinh diệu trong ngôn ngữ phải là lời ít ý nhiều và để
cảm nhận được những câu cú kiểu đó, ta cũng cần phải dụng công. Đó cũng
là sự hợp tác, cộng hưởng giữa người đầu bếp và người thưởng thức. Tôi
biết cách nấu thì anh cũng phải biết cách ăn chứ. Thực bất tri kỳ vị thì
hoang phí quá. Nỗi ấm ức của anh đầu bếp lúc này cũng đau như của anh
nhạc sĩ trong hoàn cảnh đờn gảy tai trâu.
Một trong
các hiện tượng thiên nhiên mà tôi yêu nhất có lẽ là sự bốc hơi của nước.
Nó là một sự hóa kiếp từ kiếp đời ô trọc nặng nề sang một hóa thân bềnh
bồng phiêu lãng. Đồng thời, tôi còn cố hiểu bốc hơi là sự rời bỏ những
gì bình phàm, dung tục và cả sự ước lệ, sáo mòn để nhìn lại mọi sự từ
những chiều cao mới. Tôi dốt nhưng lại sính dùng những chữ nghĩa cầu kỳ
trong truyện kiếm hiệp, nên ở đây cố tình dịch sai và hiểu rộng chữ bốc
hơi thành ra thủy thượng phiêu, nghĩa gốc là trôi nổi trên nước hay
không chìm vào nước.
Cuộc trầm luân là một biển lớn, mỗi phận đời là những bèo bọt nổi trôi,
những giọt nước sinh hóa theo quy tắc trùng trùng duyên khởi, sóng sau
dồi sóng trước. Nếu có được khả năng bốc hơi theo chiều hướng tích cực
nhất thì những giọt nước kia dĩ nhiên sẽ có một ngày bay về trời thẳm,
tham dự vào những đám mây phiêu bồng rồi lại hóa kiếp về sông, về biển
tiếp tục lợi tha cho đến ngày đại công cáo thành. Mong lắm thay!
