Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
Abhidhammapiṭake
Sammohavinodanī nāma
3. Dhātuvibhaṅgo
1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
172. Idāni tadanantare
dhātuvibhaṅge sabbā dhātuyo chahi chahi dhātūhi saṅkhipitvā tīhi
chakkehi suttantabhājanīyaṃ dassento cha
dhātuyotiādimāha. Tattha chāti
gaṇanaparicchedo. Dhātuyoti
paricchinnadhammanidassanaṃ. Pathavīdhātūtiādīsu
dhātvaṭṭho nāma sabhāvaṭṭho, sabhāvaṭṭho nāma suññataṭṭho, suññataṭṭho
nāma nissattaṭṭhoti evaṃ sabhāvasuññatanissattaṭṭhena pathavīyeva dhātu pathavīdhātu.
Āpodhātuādīsupi eseva nayo. Evamettha padasamāsaṃ viditvā evamattho
veditabbo – pathavīdhātūti
patiṭṭhānadhātu. Āpodhātūti
ābandhanadhātu. Tejodhātūti
paripācanadhātu. Vāyodhātūti
vitthambhanadhātu. Ākāsadhātūti
asamphuṭṭhadhātu. Viññāṇadhātūti
vijānanadhātu.
173.Pathavīdhātudvayanti
pathavīdhātu dve ayaṃ. Ayaṃ pathavīdhātu nāma na ekā eva
ajjhattikabāhirabhedena pana dve dhātuyo evāti attho. Tenevāha – ‘‘atthi
ajjhattikā atthi bāhirā’’ti. Tattha ajjhattikāti
sattasantānapariyāpannā niyakajjhattā. Bāhirāti
saṅkhārasantānapariyāpannā anindriyabaddhā. Ajjhattaṃ
paccattanti ubhayampetaṃ niyakajjhattādhivacanameva. Idāni taṃ
sabhāvākārato dassetuṃ kakkhaḷantiādi
vuttaṃ. Tattha kakkhaḷanti
thaddhaṃ. Kharigatanti
pharusaṃ. Kakkhaḷattanti
kakkhaḷabhāvo. Kakkhaḷabhāvoti
kakkhaḷasabhāvo. Ajjhattaṃ
upādinnanti niyakajjhattasaṅkhātaṃ upādinnaṃ. Upādinnaṃ nāma
sarīraṭṭhakaṃ. Sarīraṭṭhakañhi kammasamuṭṭhānaṃ vā hotu mā vā, taṃ
sandhāya upādinnampi atthi anupādinnampi; ādinnaggahitaparāmaṭṭhavasena pana sabbampetaṃ
upādinnamevāti dassetuṃ ‘‘ajjhattaṃ upādinna’’nti āha.
Idāni tameva pathavīdhātuṃ vatthuvasena dassetuṃ seyyathidaṃ
kesā lomātiādi vuttaṃ. Tattha seyyathidanti
nipāto. Tassattho – yā sā ajjhattikā pathavīdhātu sā katamā? Yaṃ vā
ajjhattaṃ paccattaṃ kakkhaḷaṃ nāma taṃ katamanti? Kesā
lomātiādi tassā ajjhattikāya pathavīdhātuyā vatthuvasena
pabhedadassanaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – kesā nāma ajjhattā upādinnā
sarīraṭṭhakā kakkhaḷattalakkhaṇā imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso. Lomā
nāma…pe… karīsaṃ nāma. Idha pana avuttampi paṭisambhidāmagge (paṭi. ma.
1.4) pāḷiāruḷhaṃ matthaluṅgaṃ āharitvā
matthaluṅgaṃ nāma ajjhattaṃ upādinnaṃ sarīraṭṭhakaṃ kakkhaḷattalakkhaṇaṃ
imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso. Parato āpodhātuādīnaṃ niddese
pittādīsupi eseva nayo.
Iminā kiṃ dassitaṃ hoti? Dhātumanasikāro. Imasmiṃ pana dhātumanasikāre
kammaṃ katvā vipassanaṃ paṭṭhapetvā uttamatthaṃ arahattaṃ pāpuṇitukāmena
kiṃ kattabbaṃ? Catupārisuddhisīlaṃ sodhetabbaṃ. Sīlavato hi
kammaṭṭhānabhāvanā ijjhati. Tassa sodhanavidhānaṃ visuddhimagge
vuttanayeneva veditabbaṃ. Visuddhasīlena pana sīle patiṭṭhāya dasa
pubbapalibodhā chinditabbā. Tesampi chindanavidhānaṃ visuddhimagge
vuttanayeneva veditabbaṃ. Chinnapalibodhena dhātumanasikārakammaṭṭhānaṃ
uggaṇhitabbaṃ. Ācariyenāpi dhātumanasikārakammaṭṭhānaṃ uggaṇhāpentena
sattavidhaṃ uggahakosallaṃ dasavidhañca manasikārakosallaṃ ācikkhitabbaṃ.
Antevāsikenāpi ācariyassa santike bahuvāre sajjhāyaṃ katvā nijjaṭaṃ
paguṇaṃ kammaṭṭhānaṃ kātabbaṃ. Vuttañhetaṃ aṭṭhakathāyaṃ –
‘‘ādikammikena bhikkhunā jarāmaraṇā muccitukāmena sattahākārehi
uggahakosallaṃ icchitabbaṃ, dasahākārehi manasikārakosallaṃ
icchitabba’’nti.
Tattha vacasā, manasā, vaṇṇato, saṇṭhānato, disato, okāsato,
paricchedatoti imehi sattahākārehi imasmiṃ dhātumanasikārakammaṭṭhāne ‘uggahakosallaṃ’ icchitabbaṃ.
Anupubbato, nātisīghato, nātisaṇikato, vikkhepapaṭibāhanato ,
paṇṇattisamatikkamato, anupubbamuñcanato, lakkhaṇato, tayo ca suttantāti
imehi dasahākārehi ‘manasikārakosallaṃ’ icchitabbaṃ.
Tadubhayampi parato satipaṭṭhānavibhaṅge āvi bhavissati.
Evaṃ uggahitakammaṭṭhānena pana visuddhimagge vutte aṭṭhārasa
senāsanadose vajjetvā pañcaṅgasamannāgate senāsane vasantena attanāpi
pañcahi padhāniyaṅgehi samannāgatena pacchābhattaṃ piṇḍapātapaṭikkantena
vivittokāsagatena kammaṭṭhānaṃ manasikātabbaṃ. Manasikarontena ca
vaṇṇasaṇṭhānadisokāsaparicchedavasena kesādīsu ekekakoṭṭhāsaṃ
manasikaritvā avasāne evaṃ manasikāro pavattetabbo – ime kesā nāma
sīsakaṭāhapaliveṭhanacamme jātā. Tattha yathā vammikamatthake jātesu
kuṇṭhatiṇesu na vammikamatthako jānāti ‘mayi kuṇṭhatiṇāni jātānī’ti,
nāpi kuṇṭhatiṇāni jānanti ‘mayaṃ vammikamatthake jātānī’ti, evameva na
sīsakaṭāhapaliveṭhanacammaṃ jānāti ‘mayi kesā jātā’ti, nāpi kesā jānanti
‘mayaṃ sīsakaṭāhapaliveṭhanacamme jātā’ti. Aññamaññaṃ
ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete dhammā. Iti kesā nāma imasmiṃ sarīre
pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño nissatto thaddho
pathavīdhātūti.
Lomā sarīraveṭhanacamme
jātā. Tattha yathā suññagāmaṭṭhāne jātesu dabbatiṇesu na
suññagāmaṭṭhānaṃ jānāti ‘mayi dabbatiṇāni jātānī’ti, nāpi dabbatiṇāni
jānanti ‘mayaṃ suññagāmaṭṭhāne jātānī’ti, evameva na sarīraveṭhanacammaṃ
jānāti ‘mayi lomā jātā’ti, nāpi lomā jānanti ‘mayaṃ sarīraveṭhanacamme
jātā’ti. Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete dhammā. Iti lomā nāma
imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño nissatto
thaddho pathavīdhātūti.
Nakhā aṅgulīnaṃ
aggesu jātā. Tattha yathā kumārakesu daṇḍakehi madhukaṭṭhike vijjhitvā
kīḷantesu na daṇḍakā jānanti ‘amhesu madhukaṭṭhikā ṭhapitā’ti, nāpi
madhukaṭṭhikā jānanti ‘mayaṃ daṇḍakesu ṭhapitā’ti, evameva na aṅguliyo
jānanti ‘amhākaṃ aggesu nakhā jātā’ti, nāpi nakhā jānanti ‘mayaṃ
aṅgulīnaṃ aggesu jātā’ti. Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete
dhammā. Iti nakhā nāma imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano
abyākato suñño nissatto thaddho pathavīdhātūti.
Dantā hanukaṭṭhikesu
jātā. Tattha yathā vaḍḍhakīhi pāsāṇaudukkhalesu kenacideva silesajātena
bandhitvā ṭhapitathambhesu na udukkhalāni jānanti ‘amhesu thambhā
ṭhitā’ti, nāpi thambhā jānanti ‘mayaṃ udukkhalesu ṭhitā’ti, evameva na
hanukaṭṭhikā jānanti ‘amhesu dantā jātā’ti , nāpi dantā jānanti ‘mayaṃ
hanukaṭṭhikesu jātā’ti. Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete dhammā.
Iti dantā nāma imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño
nissatto thaddho pathavīdhātūti.
Taco sakalasarīraṃ
pariyonandhitvā ṭhito. Tattha yathā allagocammapariyonaddhāya mahāvīṇāya
na mahāvīṇā jānāti ‘ahaṃ allagocammena pariyonaddhā’ti, nāpi
allagocammaṃ jānāti ‘mayā mahāvīṇā pariyoddhā’ti, evameva na sarīraṃ
jānāti ‘ahaṃ tacena pariyonaddha’nti, nāpi taco jānāti ‘mayā sarīraṃ
pariyonaddhanti. Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete dhammā. Iti
taco nāma imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño
nissatto thaddho pathavīdhātūti.
Maṃsaṃ aṭṭhisaṅghāṭaṃ
anulimpitvā ṭhitaṃ. Tattha yathā mahāmattikāya littāya bhittiyā na
bhitti jānāti ‘ahaṃ mahāmattikāya littā’ti, nāpi mahāmattikā jānāti
‘mayā mahābhitti littā’ti, evameva na aṭṭhisaṅghāṭo jānāti ‘ahaṃ
navamaṃsapesisatappabhedena maṃsena litto’ti, nāpi maṃsaṃ jānāti ‘mayā
aṭṭhisaṅghāṭo litto’ti. Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete dhammā.
Iti maṃsaṃ nāma imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño
nissatto thaddho pathavīdhātūti.
Nhāru sarīrabbhantare
aṭṭhīni ābandhamānā ṭhitā. Tattha yathā vallīhi vinaddhesu kuṭṭadārūsu
na kuṭṭadārūni jānanti ‘mayaṃ vallīhi vinaddhānī’ti, nāpi valliyo
jānanti ‘amhehi kuṭṭadārūni vinaddhānī’ti, evameva na aṭṭhīni jānanti
‘mayaṃ nhārūhi ābaddhānī’ti, nāpi nhārū jānanti ‘amhehi aṭṭhīni
ābaddhānī’ti. Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete dhammā. Iti nhāru
nāma imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño nissatto
thaddho pathavīdhātūti.
Aṭṭhīsu paṇhikaṭṭhi
gopphakaṭṭhiṃ ukkhipitvā ṭhitaṃ. Gopphakaṭṭhi jaṅghaṭṭhiṃ ukkhipitvā
ṭhitaṃ. Jaṅghaṭṭhi ūruṭṭhiṃ ukkhipitvā ṭhitaṃ. Ūruṭṭhi kaṭiṭṭhiṃ
ukkhipitvā ṭhitaṃ . Kaṭiṭṭhi piṭṭhikaṇṭakaṃ ukkhipitvā ṭhitaṃ.
Piṭṭhikaṇṭako gīvaṭṭhiṃ ukkhipitvā ṭhito. Gīvaṭṭhi sīsaṭṭhiṃ ukkhipitvā
ṭhitaṃ. Sīsaṭṭhi gīvaṭṭhike patiṭṭhitaṃ. Gīvaṭṭhi piṭṭhikaṇṭake
patiṭṭhitaṃ. Piṭṭhikaṇṭako kaṭiṭṭhimhi patiṭṭhito. Kaṭiṭṭhi ūruṭṭhike
patiṭṭhitaṃ. Ūruṭṭhi jaṅghaṭṭhike patiṭṭhitaṃ. Jaṅghaṭṭhi gopphakaṭṭhike
patiṭṭhitaṃ. Gopphakaṭṭhi paṇhikaṭṭhike patiṭṭhitaṃ.
Tattha yathā iṭṭhakadārugomayādisañcayesu na heṭṭhimā heṭṭhimā jānanti
‘mayaṃ uparime uparime ukkhipitvā ṭhitā’ti, nāpi uparimā uparimā jānanti
‘mayaṃ heṭṭhimesu heṭṭhimesu patiṭṭhitā’ti, evameva na paṇhikaṭṭhi
jānāti ‘ahaṃ gopphakaṭṭhiṃ ukkhipitvā ṭhita’nti, na gopphakaṭṭhi jānāti
‘ahaṃ jaṅghaṭṭhiṃ ukkhipitvā ṭhita’nti, na jaṅghaṭṭhi jānāti ‘ahaṃ
ūruṭṭhiṃ ukkhipitvā ṭhita’nti, na ūruṭṭhi jānāti ‘ahaṃ kaṭiṭṭhiṃ
ukkhipitvā ṭhita’nti, na kaṭiṭṭhi jānāti ‘ahaṃ piṭṭhikaṇṭakaṃ ukkhipitvā
ṭhita’nti, na piṭṭhikaṇṭako jānāti ‘ahaṃ gīvaṭṭhiṃ ukkhipitvā ṭhito’ti,
na gīvaṭṭhi jānāti ‘ahaṃ sīsaṭṭhiṃ ukkhipitvā ṭhita’nti, na sīsaṭṭhi
jānāti ‘ahaṃ gīvaṭṭhimhi patiṭṭhita’nti, na gīvaṭṭhi jānāti ‘ahaṃ
piṭṭhikaṇṭake patiṭṭhita’nti, na piṭṭhikaṇṭako jānāti ‘ahaṃ kaṭiṭṭhimhi
patiṭṭhito’ti, na kaṭiṭṭhi jānāti ‘ahaṃ ūruṭṭhimhi patiṭṭhita’nti, na
ūruṭṭhi jānāti ‘ahaṃ jaṅghaṭṭhimhi patiṭṭhita’nti, na jaṅghaṭṭhi jānāti
‘ahaṃ gopphakaṭṭhimhi patiṭṭhita’nti, na gopphakaṭṭhi jānāti ‘ahaṃ
paṇhikaṭṭhimhi patiṭṭhita’nti. Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete
dhammā. Iti aṭṭhi nāma imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano
abyākato suñño nissatto thaddho pathavīdhātūti.
Aṭṭhimiñjaṃ tesaṃ
tesaṃ aṭṭhīnaṃ abbhantare ṭhitaṃ. Tattha yathā veḷupabbādīnaṃ anto
pakkhittesu sinnavettaggādīsu na veḷupabbādīni jānanti ‘amhesu
vettaggādīni pakkhittānī’ti, nāpi vettaggādīni jānanti ‘mayaṃ
veḷupabbādīsu ṭhitānīti, evameva na aṭṭhīni jānanti ‘amhākaṃ anto
aṭṭhimiñjaṃ ṭhita’nti, nāpi aṭṭhimiñjaṃ jānāti ‘ahaṃ aṭṭhīnaṃ anto
ṭhita’nti. Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete dhammā. Iti
aṭṭhimiñjaṃ nāma imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato
suñño nissatto thaddho pathavīdhātūti.
Vakkaṃ galavāṭakato
nikkhantena ekamūlena thokaṃ gantvā dvidhā bhinnena thūlanhārunā
vinibaddhaṃ hutvā hadayamaṃsaṃ parikkhipitvā ṭhitaṃ. Tattha yathā
vaṇṭupanibaddhe ambaphaladvaye na vaṇṭaṃ jānāti ‘mayā ambaphaladvayaṃ
upanibaddha’nti, nāpi ambaphaladvayaṃ jānāti ‘ahaṃ vaṇṭena
upanibaddha’nti, evameva na thūlanhāru jānāti ‘mayā vakkaṃ
upanibaddha’nti, nāpi vakkaṃ jānāti ‘ahaṃ thūlanhārunā upanibaddha’nti.
Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete dhammā. Iti vakkaṃ nāma imasmiṃ
sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño nissatto thaddho
pathavīdhātūti.
Hadayaṃ sarīrabbhantare
uraṭṭhipañjaramajjhaṃ nissāya ṭhitaṃ. Tattha yathā
jiṇṇasandamānikapañjarabbhantaraṃ nissāya ṭhapitāya maṃsapesiyā na
jiṇṇasandamānikapañjarabbhantaraṃ jānāti ‘maṃ nissāya maṃsapesi
ṭhapitā’ti, nāpi maṃsapesi jānāti ‘ahaṃ
jiṇṇasandamānikapañjarabbhantaraṃ nissāya ṭhitā’ti, evameva na
uraṭṭhipañjarabbhantaraṃ jānāti ‘maṃ nissāya hadayaṃ ṭhita’nti, nāpi
hadayaṃ jānāti ‘ahaṃ uraṭṭhipañjarabbhantaraṃ nissāya ṭhita’nti.
Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete dhammā. Iti hadayaṃ nāma
imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño nissatto
thaddho pathavīdhātūti.
Yakanaṃ antosarīre
dvinnaṃ thanānaṃ abbhantare dakkhiṇapassaṃ nissāya ṭhitaṃ. Tattha yathā
ukkhalikapālapassamhi lagge yamakamaṃsapiṇḍe na ukkhalikapālapassaṃ
jānāti ‘mayi yamakamaṃsapiṇḍo laggo’ti, nāpi yamakamaṃsapiṇḍo jānāti
‘ahaṃ ukkhalikapālapasse laggo’ti, evameva na thanānaṃ abbhantare
dakkhiṇapassaṃ jānāti ‘maṃ nissāya yakanaṃ ṭhita’nti, nāpi yakanaṃ
jānāti ‘ahaṃ thanānaṃ abbhantare dakkhiṇapassaṃ nissāya ṭhita’nti.
Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete dhammā. Iti yakanaṃ nāma
imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño nissatto
thaddho pathavīdhātūti.
Kilomakesu paṭicchannakilomakaṃ
hadayañca vakkañca parivāretvā ṭhitaṃ, apaṭicchannakilomakaṃ
sakalasarīre cammassa heṭṭhato maṃsaṃ pariyonandhitvā ṭhitaṃ. Tattha
yathā pilotikapaliveṭhite maṃse na maṃsaṃ jānāti ‘ahaṃ pilotikāya
paliveṭhita’nti, nāpi pilotikā jānāti ‘mayā maṃsaṃ paliveṭhita’nti,
evameva na vakkahadayāni sakalasarīre maṃsañca jānāti ‘ahaṃ kilomakena
paṭicchanna’nti, nāpi kilomakaṃ jānāti ‘mayā vakkahadayāni sakalasarīre
maṃsañca paṭicchanna’nti. Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete
dhammā. Iti kilomakaṃ nāma imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano
abyākato suñño nissatto thaddho pathavīdhātūti.
Pihakaṃ hadayassa
vāmapasse udarapaṭalassa matthakapassaṃ nissāya ṭhitaṃ. Tattha yathā
koṭṭhakamatthakapassaṃ nissāya ṭhitāya gomayapiṇḍiyā na
koṭṭhakamatthakapassaṃ jānāti ‘gomayapiṇḍi maṃ nissāya ṭhitā’ti, nāpi
gomayapiṇḍi jānāti ‘ahaṃ koṭṭhakamatthakapassaṃ nissāya ṭhitā’ti,
evameva na udarapaṭalassa matthakapassaṃ jānāti ‘pihakaṃ maṃ nissāya
ṭhita’nti, nāpi pihakaṃ jānāti ‘ahaṃ udarapaṭalassa matthakapassaṃ
nissāya ṭhita’nti. Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete dhammā. Iti
pihakaṃ nāma imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño
nissatto thaddho pathavīdhātūti.
Papphāsaṃ sarīrabbhantare
dvinnaṃ thanānaṃ abbhantare hadayañca yakanañca uparichādetvā olambantaṃ
ṭhitaṃ. Tattha yathā jiṇṇakoṭṭhabbhantare olambamāne sakuṇakulāvake na
jiṇṇakoṭṭhabbhantaraṃ jānāti ‘mayi sakuṇakulāvako olambamāno ṭhito’ti,
nāpi sakuṇakulāvako jānāti ‘ahaṃ jiṇṇakoṭṭhabbhantare olambamāno
ṭhito’ti , evameva na sarīrabbhantaraṃ jānāti ‘mayi papphāsaṃ
olambamānaṃ ṭhita’nti, nāpi papphāsaṃ jānāti ‘ahaṃ evarūpe
sarīrabbhantare olambamānaṃ ṭhita’nti. Aññamaññaṃ
ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete dhammā. Iti papphāsaṃ nāma imasmiṃ sarīre
pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño nissatto thaddho
pathavīdhātūti.
Antaṃ galavāṭakato
karīsamaggapariyante sarīrabbhantare ṭhitaṃ. Tattha yathā lohitadoṇikāya
obhujitvā ṭhapite chinnasīsadhamanikaḷevare na lohitadoṇi jānāti ‘mayi
dhamanikaḷevaraṃ ṭhita’nti, nāpi dhamanikaḷevaraṃ jānāti ‘ahaṃ
lohitadoṇikāyaṃ ṭhita’nti, evameva na sarīrabbhantaraṃ jānāti ‘mayi
antaṃ ṭhita’nti, nāpi antaṃ jānāti ‘ahaṃ sarīrabbhantare ṭhita’nti.
Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete dhammā. Iti antaṃ nāma imasmiṃ
sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño nissatto thaddho
pathavīdhātūti.
Antaguṇaṃ antantare
ekavīsati antabhoge bandhitvā ṭhitaṃ. Tattha yathā
pādapuñchanarajjumaṇḍalakaṃ sibbetvā ṭhitesu rajjukesu na
pādapuñchanarajjumaṇḍalakaṃ jānāti ‘rajjukā maṃ sibbetvā ṭhitā’ti, nāpi
rajjukā jānanti ‘mayaṃ pādapuñchanarajjumaṇḍalakaṃ sibbetvā ṭhitā’ti,
evameva na antaṃ jānāti ‘antaguṇaṃ maṃ ābandhitvā ṭhita’nti, nāpi
antaguṇaṃ jānāti ‘ahaṃ antaṃ bandhitvā ṭhita’nti. Aññamaññaṃ
ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete dhammā. Iti antaguṇaṃ nāma imasmiṃ sarīre
pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño nissatto thaddho
pathavīdhātūti.
Udariyaṃ udare
ṭhitaṃ asitapītakhāyitasāyitaṃ. Tattha yathā suvānadoṇiyaṃ ṭhite
suvānavamathumhi na suvānadoṇi jānāti ‘mayi suvānavamathu ṭhito’ti, nāpi
suvānavamathu jānāti ‘ahaṃ suvānadoṇiyaṃ ṭhito’ti, evameva na udaraṃ
jānāti ‘mayi udariyaṃ ṭhita’nti, nāpi udariyaṃ jānāti ‘ahaṃ udare
ṭhita’nti. Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete dhammā. Iti udariyaṃ
nāma imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño nissatto
thaddho pathavīdhātūti.
Karīsaṃ pakkāsayasaṅkhāte
aṭṭhaṅgulaveḷupabbasadise antapariyosāne ṭhitaṃ. Tattha yathā veḷupabbe
omadditvā pakkhittāya saṇhapaṇḍumattikāya na veḷupabbaṃ jānāti ‘mayi
paṇḍumattikā ṭhitā’ti, nāpi paṇḍumattikā jānāti ‘ahaṃ veḷupabbe
ṭhitā’ti, evameva na pakkāsayo jānāti ‘mayi karīsaṃ ṭhita’nti, nāpi
karīsaṃ jānāti ‘ahaṃ pakkāsaye ṭhita’nti. Aññamaññaṃ
ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete dhammā. Iti karīsaṃ nāma imasmiṃ sarīre
pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño nissatto thaddho
pathavīdhātūti.
Matthaluṅgaṃ sīsakaṭāhabbhantare
ṭhitaṃ. Tattha yathā purāṇalābukaṭāhe pakkhittāya piṭṭhapiṇḍiyā na
lābukaṭāhaṃ jānāti ‘mayi piṭṭhapiṇḍi ṭhitā’ti, nāpi piṭṭhapiṇḍi jānāti
‘ahaṃ lābukaṭāhe ṭhitā’ti, evameva na sīsakaṭāhabbhantaraṃ jānāti ‘mayi
matthaluṅgaṃ ṭhita’nti, nāpi matthaluṅgaṃ jānāti ‘ahaṃ
sīsakaṭāhabbhantare ṭhita’nti. Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete
dhammā. Iti matthaluṅgaṃ nāma imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano
abyākato suñño nissatto thaddho pathavīdhātūti.
Yaṃvā panaññampīti
iminā āpokoṭṭhāsādīsu tīsu anugataṃ pathavīdhātuṃ lakkhaṇavasena
yevāpanakaṃ pathaviṃ katvā dasseti.
Bāhirapathavīdhātuniddese ayoti
kāḷalohaṃ. Lohanti
jātilohaṃ, vijātilohaṃ, kittimalohaṃ, pisācalohanti catubbidhaṃ. Tattha
ayo, sajjhu, suvaṇṇaṃ, tipu, sīsaṃ, tambalohaṃ, vekantakanti imāni satta
jātilohāni nāma. Nāganāsikalohaṃ vijātilohaṃ nāma. Kaṃsalohaṃ,
vaṭṭalohaṃ, ārakūṭanti tīṇi kittimalohāni nāma. Morakkhakaṃ, puthukaṃ,
malinakaṃ, capalakaṃ, selakaṃ, āṭakaṃ, bhallakaṃ, dūsilohanti aṭṭha
pisācalohāni nāma. Tesu pañca jātilohāni pāḷiyaṃ visuṃ vuttāneva.
Tambalohaṃ, vekantakalohanti imehi pana dvīhi jātilohehi saddhiṃ sesaṃ
sabbampi idha lohanti veditabbaṃ.
Tipūti setatipu. Sīsanti
kāḷatipu. Sajjhūti rajataṃ. Muttāti
sāmuddikamuttā. Maṇīti
ṭhapetvā pāḷiāgate veḷuriyādayo seso jotirasādibhedo sabbopi maṇi. Veḷuriyoti
vaṃsavaṇṇamaṇi. Saṅkhoti
sāmuddikasaṅkho. Silāti
kāḷasilā, paṇḍusilā, setasilātiādibhedā sabbāpi silā. Pavāḷanti
pavāḷameva. Rajatanti
kahāpaṇo. Jātarūpanti
suvaṇṇaṃ. Lohitaṅkoti
rattamaṇi. Masāragallanti
kabaramaṇi. Tiṇādīsu bahisārā antamaso nāḷikerādayopi tiṇaṃ nāma.
Antosāraṃ antamaso dārukhaṇḍampi kaṭṭhaṃ nāma. Sakkharāti
muggamattato yāva muṭṭhippamāṇā marumbā sakkharā nāma. Muggamattato pana
heṭṭhā vālikāti
vuccati. Kaṭhalanti
yaṃ kiñci kapālaṃ. Bhūmīti
pathavī. Pāsāṇoti
antomuṭṭhiyaṃ asaṇṭhahanato paṭṭhāya hatthippamāṇaṃ asampatto pāsāṇo
nāma. Hatthippamāṇato paṭṭhāya pana upari pabbato nāma. Yaṃ
vā panāti iminā tālaṭṭhi-nāḷikera-phalādibhedaṃ sesapathaviṃ
gaṇhāti. Yā ca ajjhattikā
pathavīdhātu yā ca bāhirāti iminā dvepi pathavīdhātuyo
kakkhaḷaṭṭhena lakkhaṇato ekā pathavīdhātu evāti dasseti.
174.Āpodhātuniddesādīsu
heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ. Āpo
āpogatantiādīsu ābandhanavasena āpo. Tadeva āposabhāvaṃ gatattā
āpogataṃ nāma. Snehavasena sneho.
Soyeva snehasabhāvaṃ gatattā snehagataṃ nāma. Bandhanattaṃ
rūpassāti avinibbhogarūpassa bandhanabhāvo. Pittaṃ
semhantiādīnipi vaṇṇasaṇṭhānadisokāsaparicchedavasena pariggahetvā
dhātuvaseneva manasikātabbāni.
Tatrāyaṃ nayo – pittesu hi
abaddhapittaṃ jīvitindriyapaṭibaddhaṃ sakalasarīraṃ byāpetvā ṭhitaṃ,
baddhapittaṃ pittakosake ṭhitaṃ. Tattha yathā pūvaṃ byāpetvā ṭhite tele
na pūvaṃ jānāti ‘telaṃ maṃ byāpetvā ṭhita’nti, nāpi telaṃ jānāti ‘ahaṃ
pūvaṃ byāpetvā ṭhita’nti, evameva na sarīraṃ jānāti ‘abaddhapittaṃ maṃ
byāpetvā ṭhita’nti, nāpi abaddhapittaṃ jānāti ‘ahaṃ sarīraṃ byāpetvā
ṭhita’nti. Yathā ca vassodakena puṇṇe kosātakīkosake na kosātakīkosako
jānāti ‘mayi vassodakaṃ ṭhita’nti, nāpi vassodakaṃ jānāti ‘ahaṃ
kosātakīkosake ṭhita’nti, evameva na pittakosako jānāti mayi
baddhapittaṃ ṭhitanti, nāpi baddhapittaṃ jānāti ‘ahaṃ pittakosake
ṭhita’nti. Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete dhammā. Iti pittaṃ
nāma imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño nissatto
yūsabhūto ābandhanākāro āpodhātūti.
Semhaṃ ekapatthapūrappamāṇaṃ
udarapaṭale ṭhitaṃ. Tattha yathā upari sañjātapheṇapaṭalāya candanikāya
na candanikā jānāti ‘mayi pheṇapaṭalaṃ ṭhita’nti, nāpi pheṇapaṭalaṃ
jānāti ‘ahaṃ candanikāya ṭhita’nti, evameva na udarapaṭalaṃ jānāti ‘mayi
semhaṃ ṭhita’nti, nāpi semhaṃ jānāti ‘ahaṃ udarapaṭale ṭhita’nti.
Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete dhammā. Iti semhaṃ nāma imasmiṃ
sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño nissatto yūsabhūto
ābandhanākāro āpodhātūti.
Pubbo anibaddhokāso,
yattha yattheva khāṇukaṇṭakappaharaṇaaggijālādīhi abhihaṭe sarīrappadese
lohitaṃ saṇṭhahitvā paccati, gaṇḍapīḷakādayo vā uppajjanti, tattha
tattheva tiṭṭhati. Tattha yathā pharasuppahārādivasena paggharitaniyāse
rukkhe na rukkhassa pharasuppahārādippadesā jānanti ‘amhesu niyyāso
ṭhito’ti, nāpi niyyāso jānāti ‘ahaṃ rukkhassa pharasuppahārādippadesesu
ṭhito’ti, evameva na sarīrassa khāṇukaṇṭakādīhi abhihaṭappadesā
jānanti ‘amhesu pubbo ṭhito’ti, nāpi pubbo jānāti ‘ahaṃ tesu padesesu
ṭhito’ti. Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete dhammā. Iti pubbo
nāma imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño nissatto
yūsabhūto ābandhanākāro āpodhātūti.
Lohitesu saṃsaraṇalohitaṃ
abaddhapittaṃ viya sakalasarīraṃ byāpetvā ṭhitaṃ. Sannicitalohitaṃ
yakanaṭṭhānassa heṭṭhābhāgaṃ pūretvā ekapattapūraṇappamāṇaṃ
vakkahadayayakanapapphāsāni tementaṃ ṭhitaṃ. Tattha saṃsaraṇalohite
abaddhapittasadisova vinicchayo. Itaraṃ pana yathā jajjarakapālaṭṭhe
udake heṭṭhā leḍḍukhaṇḍāni temayamāne na leḍḍukhaṇḍāni jānanti ‘mayaṃ
udakena temiyamānā ṭhitā’ti, nāpi udakaṃ jānāti ‘ahaṃ leḍḍukhaṇḍāni
tememī’ti, evameva na yakanassa heṭṭhābhāgaṭṭhānaṃ vakkādīni vā jānanti
‘mayi lohitaṃ ṭhitaṃ, amhe vā temayamānaṃ ṭhita’nti, nāpi lohitaṃ jānāti
‘ahaṃ yakanassa heṭṭhābhāgaṃ pūretvā vakkādīni temayamānaṃ ṭhita’nti.
Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete dhammā. Iti lohitaṃ nāma
imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño nissatto
yūsabhūto ābandhanākāro āpodhātūti.
Sedo aggisantāpādikālesu
kesalomakūpavivarāni pūretvā tiṭṭhati ceva paggharati ca. Tattha yathā
udakā abbūḷhamattesu bhisamuḷālakumudanāḷakalāpesu na
bhisādikalāpavivarāni jānanti ‘amhehi udakaṃ paggharatī’ti, nāpi
bhisādikalāpavivarehi paggharantaṃ udakaṃ jānāti ‘ahaṃ
bhisādikalāpavivarehi paggharāmī’ti, evameva na kesalomakūpavivarāni
jānanti ‘amhehi sedo paggharatī’ti, nāpi sedo jānāti ‘ahaṃ
kesalomakūpavivarehi paggharāmī’ti. Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā
ete dhammā. Iti sedo nāma imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano
abyākato suñño nissatto yūsabhūto ābandhanākāro āpodhātūti.
Medo thūlassa
sakalasarīraṃ pharitvā kisassa jaṅghamaṃsādīni nissāya ṭhito
patthinnasneho. Tattha yathā haliddipilotikapaṭicchanne maṃsapuñje na
maṃsapuñjo jānāti ‘maṃ nissāya haliddipilotikā ṭhitā’ti, nāpi
haliddipilotikā jānāti ‘ahaṃ maṃsapuñjaṃ nissāya ṭhitā’ti, evameva na
sakalasarīre jaṅghādīsu vā maṃsaṃ jānāti ‘maṃ nissāya medo ṭhito’ti,
nāpi medo jānāti ‘ahaṃ sakalasarīre jaṅghādīsu vā maṃsaṃ nissāya
ṭhito’ti. Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete dhammā. Iti medo nāma
imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño nissatto
patthinnasneho patthinnayūsabhūto ābandhanākāro āpodhātūti.
Assu yadā sañjāyati
tadā akkhikūpake pūretvā tiṭṭhati vā paggharati vā. Tattha yathā
udakapuṇṇesu taruṇatālaṭṭhikūpakesu na taruṇatālaṭṭhikūpakā jānanti
‘amhesu udakaṃ ṭhita’nti, nāpi udakaṃ jānāti ‘ahaṃ
taruṇatālaṭṭhikūpakesu ṭhita’nti, evameva na akkhikūpakā jānanti ‘amhesu
assu ṭhita’nti, nāpi assu jānāti ‘ahaṃ akkhikūpakesu ṭhita’nti.
Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete dhammā. Iti assu nāma imasmiṃ
sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño nissatto yūsabhūto
ābandhanākāro āpodhātūti.
Vasā aggisantāpādikāle
hatthatalahatthapiṭṭhipādatalapādapiṭṭhināsapuṭanalāṭaaṃsakūṭesu
ṭhitavilīnasneho. Tattha yathā pakkhittatele ācāme na ācāmo jānāti ‘maṃ
telaṃ ajjhottharitvā ṭhita’nti, nāpi telaṃ jānāti ‘ahaṃ ācāmaṃ
ajjhottharitvā ṭhita’nti, evameva na hatthatalādippadeso jānāti ‘maṃ
vasā ajjhottharitvā ṭhitā’ti, nāpi vasā jānāti ‘ahaṃ hatthatalādippadese
ajjhottharitvā ṭhitā’ti. Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete
dhammā. Iti vasā nāma imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato
suñño nissatto yūsabhūto ābandhanākāro āpodhātūti.
Kheḷo tathārūpe
kheḷuppattipaccaye sati ubhohi kapolapassehi orohitvā jivhāya tiṭṭhati.
Tattha yathā abbocchinnaudakanissande nadītīrakūpake na kūpatalaṃ jānāti
‘mayi udakaṃ santiṭṭhatī’ti, nāpi udakaṃ jānāti ‘ahaṃ kūpatale
santiṭṭhāmī’ti , evameva na jivhātalaṃ jānāti ‘mayi ubhohi kapolapassehi
orohitvā kheḷo ṭhito’ti, nāpi kheḷo jānāti ‘ahaṃ ubhohi kapolapassehi
orohitvā jivhātale ṭhito’ti. Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete
dhammā. Iti kheḷo nāma imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano
abyākato suñño nissatto yūsabhūto ābandhanākāro āpodhātūti.
Siṅghāṇikā yadā
sañjāyati tadā nāsāpuṭe pūretvā tiṭṭhati vā paggharati vā. Tattha
yathā pūtidadhibharitāya sippikāya na sippikā jānāti ‘mayi pūtidadhi
ṭhita’nti, nāpi pūtidadhi jānāti ‘ahaṃ sippikāya ṭhita’nti, evameva na
nāsāpuṭā jānanti ‘amhesu siṅghāṇikā ṭhitā’ti, nāpi siṅghāṇikā jānāti
‘ahaṃ nāsāpuṭesu ṭhitā’ti. Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete
dhammā. Iti siṅghāṇikā nāma imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano
abyākato suñño nissatto yūsabhūto ābandhanākāro āpodhātūti.
Lasikā aṭṭhikasandhīnaṃ
abbhañjanakiccaṃ sādhayamānā asītisatasandhīsu ṭhitā. Tattha yathā
telabbhañjite akkhe na akkho jānāti ‘maṃ telaṃ abbhañjitvā ṭhita’nti,
nāpi telaṃ jānāti ‘ahaṃ akkhaṃ abbhañjitvā ṭhita’nti, evameva na
asītisatasandhayo jānanti ‘lasikā amhe abbhañjitvā ṭhitā’ti, nāpi lasikā
jānāti ‘ahaṃ asītisatasandhayo abbhañjitvā ṭhitā’ti. Aññamaññaṃ
ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete dhammā. Iti lasikā nāma imasmiṃ sarīre
pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño nissatto yūsabhūto
ābandhanākāro āpodhātūti.
Muttaṃ vatthissa
abbhantare ṭhitaṃ. Tattha yathā candanikāya pakkhitte adhomukhe
ravaṇaghaṭe na ravaṇaghaṭo jānāti ‘mayi candanikāraso ṭhito’ti, nāpi
candanikāraso jānāti ‘ahaṃ ravaṇaghaṭe ṭhito’ti, evameva na vatthi
jānāti ‘mayi muttaṃ ṭhita’nti, nāpi muttaṃ jānāti ‘ahaṃ vatthimhi
ṭhita’nti. Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitā ete dhammā. Iti muttaṃ
nāma imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño nissatto
yūsabhūto ābandhanākāro āpodhātūti. Yaṃ
vā panāti avasesesu tīsu koṭṭhāsesu āpodhātuṃ sandhāya vuttaṃ.
Bāhiraāpodhātuniddese
mūlaṃ paṭicca nibbatto raso mūlaraso nāma. Khandharasādīsupi
eseva nayo. Khīrādīni pākaṭāneva. Yathā pana bhesajjasikkhāpade evamidha
niyamo natthi. Yaṃ kiñci khīraṃ khīrameva. Sesesupi eseva nayo. Bhummānīti
āvāṭādīsu ṭhitaudakāni. Antalikkhānīti
pathaviṃ appattāni vassodakāni. Yaṃ
vā panāti himodakakappavināsakaudakapathavīsandhārakaudakādīni
idha yevāpanakaṭṭhānaṃ paviṭṭhāni.
175.Tejodhātuniddese tejanavasena tejo.
Tejova tejobhāvaṃ gatattā tejogataṃ.
Usmāti uṇhākāro. Usmāva usmābhāvaṃ gatattā usmāgataṃ.
Usumanti caṇḍausumaṃ. Tadeva usumabhāvaṃ gatattā usumagataṃ.
Yena cāti yena tejogatena kuppitena. Santappatīti
ayaṃ kāyo santappati, ekāhikajarādibhāvena usumajāto hoti. Yena
ca jīrīyatīti yena ayaṃ kāyo jīrīyati, indriyavekallataṃ
balaparikkhayaṃ valipalitādibhāvañca pāpuṇāti. Yena
ca pariḍayhatīti yena kuppitena ayaṃ kāyo ḍayhati, so ca puggalo
‘ḍayhāmi ḍayhāmī’ti kandanto satadhotasappigosītacandanādilepanañceva
tālavaṇṭavātañca paccāsīsati. Yena
ca asitapītakhāyitasāyitaṃ sammā pariṇāmaṃ gacchatīti yenetaṃ
asitaṃ vā odanādi, pītaṃ vā pānakādi, khāyitaṃ vā piṭṭhakhajjakādi,
sāyitaṃ vā ambapakkamadhuphāṇitādi sammā paripākaṃ gacchati,
rasādibhāvena vivekaṃ gacchatīti attho. Ettha ca purimā tayo tejodhātū
catusamuṭṭhānā, pacchimo kammasamuṭṭhānova. Ayaṃ tāvettha
padasaṃvaṇṇanā.
Idaṃ pana manasikāravidhānaṃ – idha bhikkhu ‘yena santappati, ayaṃ
imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño nissatto
paripācanākāro tejodhātū’ti manasi karoti; ‘yena jīrīyati, yena
pariḍayhati, yena asitapītakhāyitasāyitaṃ sammā pariṇāmaṃ gacchati, ayaṃ
imasmiṃ sarīre pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño nissatto
paripācanākāro tejodhātū’ti manasi karoti. Yaṃ
vā panāti imasmiṃ sarīre pākatiko eko utu atthi, so
yevāpanakaṭṭhānaṃ paviṭṭho.
Bāhiratejodhātuniddese
kaṭṭhaṃ paṭicca pajjalito kaṭṭhupādāno aggi kaṭṭhaggi nāma.
Sakalikaggiādīsupi eseva nayo. Saṅkāraggīti
kacavaraṃ saṃkaḍḍhitvā jālāpito kacavaraggi. Indaggīti
asaniaggi. Aggisantāpoti
jālāya vā vītaccikaṅgārānaṃ vā santāpo. Sūriyasantāpoti
ātapo. Kaṭṭhasannicayasantāpoti
kaṭṭharāsiṭṭhāne santāpo. Sesesupi eseva nayo. Yaṃ
vā panāti petaggi kappavināsaggi nirayaggiādayo idha
yevāpanakaṭṭhānaṃ paviṭṭhā.
176.Vāyodhātuniddese
vāyanavasena vāyo.
Vāyova vāyobhāvaṃ gatattā vāyogataṃ.
Thambhitattaṃ rūpassāti avinibbhogarūpassa thambhitabhāvo. Uddhaṅgamā
vātāti uggārahikkādi pavattakā uddhaṃ ārohanavātā . Adhogamā
vātāti uccārapassāvādinīharaṇakā adho orohanavātā. Kucchisayā
vātāti antānaṃ bahivātā. Koṭṭhāsayā
vātāti antānaṃ antovātā. Aṅgamaṅgānusārino
vātāti dhamanijālānusārena sakalasarīre aṅgamaṅgāni anusaṭā
samiñjanapasāraṇādinibbattakā vātā. Satthakavātāti
sandhibandhanāni kattariyā chindantā viya pavattavātā. Khurakavātāti
khurena viya hadayaṃ phālanavātā. Uppalakavātāti
hadayamaṃsameva uppāṭanakavātā. Assāsoti antopavisananāsikāvato. Passāsoti
bahinikkhamananāsikāvato. Ettha ca purimā sabbe catusamuṭṭhānā,
assāsapassāsā cittasamuṭṭhānāva. Ayamettha padavaṇṇanā.
Idaṃ pana manasikāravidhānaṃ – idha bhikkhu uddhaṅgamādibhede vāte
uddhaṅgamādivasena pariggahetvā ‘uddhaṅgamā vātā nāma imasmiṃ sarīre
pāṭiyekko koṭṭhāso acetano abyākato suñño nissatto vitthambhanākāro
vāyodhātū’ti manasi karoti. Sesesupi eseva nayo. Yaṃ
vā panāti sese vāyokoṭṭhāse anugatā vātā idha yevāpanakaṭṭhānaṃ
paviṭṭhā.
Bāhiravāyodhātuniddese puratthimā
vātāti puratthimadisato āgatā vātā. Pacchimuttaradakkhiṇesupi
eseva nayo. Sarajā vātāti
saha rajena sarajā. Arajā
vātāti rajavirahitā suddhā arajā nāma. Sītāti
sītautusamuṭṭhānā sītavalāhakantare samuṭṭhitā. Uṇhāti
uṇhautusamuṭṭhānā uṇhavalāhakantare samuṭṭhitā. Parittāti
mandā tanukavātā. Adhimattāti
balavavātā. Kāḷāti
kāḷavalāhakantare samuṭṭhitā, yehi abbhāhato chavivaṇṇo kāḷako hoti.
Tesaṃ etaṃ adhivacanantipi eke. Verambhavātāti
yojanato upari vāyanavātā. Pakkhavātāti
antamaso makkhikāyapi pakkhāyūhanasamuṭṭhitā vātā. Supaṇṇavātāti
garuḷavātā. Kāmañca imepi pakkhavātāva ussadavasena pana visuṃ gahitā. Tālavaṇṭavātāti
tālapaṇṇehi vā aññena vā kenaci maṇḍalasaṇṭhānena samuṭṭhāpitā vātā. Vidhūpanavātāti
bījanapattakena samuṭṭhāpitā vātā. Imāni ca tālavaṇṭavidhūpanāni
anuppannampi vātaṃ uppādenti, uppannampi parivattenti. Yaṃ
vā panāti idha pāḷiāgate ṭhapetvā sesavātā yevāpanakaṭṭhānaṃ
paviṭṭhā.
177.Ākāsadhātuniddese appaṭighaṭṭanaṭṭhena
na kassatīti ākāso.
Ākāsova ākāsabhāvaṃ gatattā ākāsagataṃ.
Aghaṭṭanīyatāya aghaṃ.
Aghameva aghabhāvaṃ gatattā aghagataṃ. Vivaroti
antaraṃ. Tadeva vivarabhāvaṃ gatattā vivaragataṃ. Asamphuṭṭhaṃ
maṃsalohitehīti maṃsalohitehi nissaṭaṃ. Kaṇṇacchiddantiādi pana
tasseva pabhedadassanaṃ. Tattha kaṇṇacchiddanti
kaṇṇasmiṃ chiddaṃ vivaraṃ maṃsalohitehi asamphuṭṭhokāso. Sesesupi eseva
nayo. Yenāti yena
vivarena etaṃ asitādibhedaṃ ajjhoharaṇīyaṃ ajjhoharati, anto paveseti. Yatthāti
yasmiṃ antoudarapaṭalasaṅkhāte okāse etadeva catubbidhaṃ ajjhoharaṇīyaṃ
tiṭṭhati. Yenāti
yena vivarena sabbampetaṃ vipakkaṃ kasaṭabhāvaṃ āpannaṃ nikkhamati, taṃ
udarapaṭalato yāva karīsamaggā vidatthicaturaṅgulamattaṃ chiddaṃ
maṃsalohitehi asamphuṭṭhaṃ nissaṭaṃ ākāsadhātūti veditabbaṃ. Yaṃ
vā panāti ettha cammantaraṃ maṃsantaraṃ nhāruntaraṃ aṭṭhintaraṃ
lomantaranti idaṃ sabbaṃ yevāpanakaṭṭhānaṃ paviṭṭhaṃ.
Bāhirakaākāsadhātuniddese asamphuṭṭhaṃ
catūhi mahābhūtehīti catūhi mahābhūtehi nissaṭaṃ
bhittichiddakavāṭachiddādikaṃ veditabbaṃ. Iminā yasmiṃ ākāse parikammaṃ
karontassa catukkapañcakajjhānāni uppajjanti taṃ kathitaṃ.
178.Viññāṇadhātuniddese
cakkhuviññāṇasaṅkhātā dhātu cakkhuviññāṇadhātu.
Sesāsupi eseva nayo. Iti imāsu chasu dhātūsu pariggahitāsu aṭṭhārasa
dhātuyo pariggahitāva honti. Kathaṃ? Pathavītejovāyodhātuggahaṇena tāva
phoṭṭhabbadhātu gahitāva hoti, āpodhātuākāsadhātuggahaṇena dhammadhātu,
viññāṇadhātuggahaṇena tassā purecārikapacchācārikattā manodhātu gahitāva
hoti. Cakkhuviññāṇadhātuādayo sutte āgatā eva. Sesā nava āharitvā
dassetabbā . Cakkhuviññāṇadhātuggahaṇena hi tassā nissayabhūtā
cakkhudhātu, ārammaṇabhūtā rūpadhātu ca gahitāva honti. Evaṃ
sotaviññāṇadhātuādiggahaṇena sotadhātuādayoti aṭṭhārasāpi gahitāva honti.
Tāsu dasahi dhātūhi rūpapariggaho kathito hoti. Sattahi arūpapariggaho.
Dhammadhātuyā siyā rūpapariggaho, siyā arūpapariggaho. Iti aḍḍhekādasahi
dhātūhi rūpapariggaho, aḍḍhaṭṭhadhātūhi arūpapariggahoti
rūpārūpapariggaho kathito hoti. Rūpārūpaṃ pañcakkhandhā. Taṃ hoti
dukkhasaccaṃ. Taṃsamuṭṭhāpikā purimataṇhā samudayasaccaṃ . Ubhinnaṃ
appavatti nirodhasaccaṃ. Taṃpajānano maggo maggasaccanti idaṃ
catusaccakammaṭṭhānaṃ aṭṭhārasadhātuvasena abhiniviṭṭhassa bhikkhuno
yāva arahattā matthakaṃ pāpetvā nigamanaṃ kathitanti veditabbaṃ.
179. Idāni dutiyachakkaṃ
dassento aparāpi cha
dhātuyotiādimāha. Tattha sukhadhātu
dukkhadhātūti kāyappasādavatthukāni sukhadukkhāni
sappaṭipakkhavasena yugaḷakato dassitāni. Sukhañhi dukkhassa paṭipakkho,
dukkhaṃ sukhassa. Yattakaṃ sukhena pharitaṭṭhānaṃ tattakaṃ dukkhaṃ
pharati. Yattakaṃ dukkhena pharitaṭṭhānaṃ tattakaṃ sukhaṃ pharati. Somanassadhātu
domanassadhātūti idampi tatheva yugaḷakaṃ kataṃ. Somanassañhi
domanassassa paṭipakkho, domanassaṃ somanassassa. Yattakaṃ somanassena
pharitaṭṭhānaṃ tattakaṃ domanassaṃ pharati. Yattakaṃ domanassena
pharitaṭṭhānaṃ tattakaṃ somanassaṃ pharati.
Upekkhādhātu avijjādhātūti
idaṃ pana dvayaṃ sarikkhakavasena yugaḷakaṃ kataṃ. Ubhayampi hetaṃ
avibhūtattā sarikkhakaṃ hoti. Tattha sukhadukkhadhātuggahaṇena taṃ
sampayuttā kāyaviññāṇadhātu, vatthubhūtā kāyadhātu, ārammaṇabhūtā
phoṭṭhabbadhātu ca gahitāva honti. Somanassadomanassadhātuggahaṇena taṃ
sampayuttā manoviññāṇadhātu gahitā hoti. Avijjādhātuggahaṇena
dhammadhātu gahitā. Upekkhādhātuggahaṇena
cakkhusotaghānajivhāviññāṇadhātumanodhātuyo , tāsaṃyeva
vatthārammaṇabhūtā cakkhudhāturūpadhātuādayo ca gahitāti evaṃ
aṭṭhārasapi dhātuyo gahitāva honti. Idāni tāsu dasahi dhātūhi
rūpapariggahotiādi sabbaṃ heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ. Evampi ekassa
bhikkhuno yāva arahattā matthakaṃ pāpetvā nigamanaṃ kathitaṃ hotīti
veditabbaṃ. Tattha katamā
sukhadhātu yaṃ kāyikaṃ sātanti ādīni heṭṭhā vuttanayāneva.
181.
Tatiyachakke kāmoti
dve kāmā – vatthukāmo ca kilesakāmo ca. Tattha kilesakāmaṃ sandhāya
kāmapaṭisaṃyuttā dhātu kāmadhātu, kāmavitakkassetaṃ
nāmaṃ. Vatthukāmaṃ sandhāya kāmoyeva dhātu kāmadhātu, kāmāvacaradhammānametaṃ
nāmaṃ. Byāpādapaṭisaṃyuttā dhātu byāpādadhātu, byāpādavitakkassetaṃ
nāmaṃ. Byāpādova dhātu byāpādadhātu, dasaāghātavatthukassa paṭighassetaṃ
nāmaṃ. Vihiṃsā paṭisaṃyuttā dhātu vihiṃsādhātu, vihiṃsāvitakkassetaṃ
nāmaṃ. Vihiṃsāyeva dhātu vihiṃsādhātu, parasattavihesanassetaṃ nāmaṃ.
Ayaṃ pana heṭṭhā anāgatattā evaṃ atthādivibhāgato veditabbā – vihiṃsanti
etāya satte, vihiṃsanaṃ vā etaṃ sattānanti vihiṃsā. Sā viheṭhanalakkhaṇā,
karuṇāpaṭipakkhalakkhaṇā vā; parasantāne ubbegajananarasā, sakasantāne
karuṇāviddhaṃsanarasā vā; dukkhāyatanapaccupaṭṭhānā; paṭighapadaṭṭhānāti
veditabbā. Nekkhammaṃ vuccati lobhā nikkhantattā alobho, nīvaraṇehi
nikkhantattā paṭhamajjhānaṃ, sabbākusalehi nikkhantattā sabbakusalaṃ.
Nekkhammapaṭisaṃyuttā dhātu nekkhammadhātu, nekkhammavitakkassetaṃ
nāmaṃ. Nekkhammameva dhātu nekkhammadhātu, sabbassāpi kusalassetaṃ nāmaṃ.
Abyāpādapaṭisaṃyuttā dhātu abyāpādadhātu, abyāpādavitakkassetaṃ
nāmaṃ. Abyāpādova dhātu abyāpādadhātu, mettāyetaṃ nāmaṃ.
Avihiṃsāpaṭisaṃyuttā dhātu avihiṃsādhātu, avihiṃsā
vitakkassetaṃ nāmaṃ. Avihiṃsāva dhātu avihiṃsādhātu, karuṇāyetaṃ nāmaṃ.
182. Idāni
tamevatthaṃ dassetuṃ tattha
katamā kāmadhātūti padabhājanaṃ āraddhaṃ. Tattha paṭisaṃyuttoti
saṃpayogavasena paṭisaṃyutto. Takko
vitakkotiādīni vuttatthāneva. Viheṭhetīti
bādheti, dukkhāpeti. Heṭhanāti
pāṇippahārādīhi bādhanā, dukkhuppādanā. Balavaheṭhanā viheṭhanā.
Hiṃsanti etāyāti hiṃsanā.
Balavahiṃsanā vihiṃsanā.
Rosanāti ghaṭṭanā. Virosanāti
balavaghaṭṭanā. Sabbattha vā ‘vi’ upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Upahananti
etenāti upaghāto, paresaṃ upaghāto parūpaghāto.
Mettāyanti etāyāti metti.
Mettāyanākāro mettāyanā.
Mettāya ayitassa mettāsamaṅgino bhāvo mettāyitattaṃ.
Byāpādena vimuttassa cetaso vimutti cetovimutti.
Ettha ca purimehi tīhi upacārappattāpi appanāpatāpi mettā kathitā,
pacchimena appanāpattāva.
Karuṇāyanti etāyāti karuṇā.
Karuṇāyanākāro karuṇāyanā.
Karuṇāya ayitassa karuṇāsamaṅgino bhāvo karuṇāyitattaṃ.
Vihiṃsāya vimuttassa cetaso vimutti cetovimutti.
Idhāpi purimanayeneva upacārappanābhedo veditabbo. Ubhayatthāpi ca
pariyosānapade mettākaruṇāti cetovimuttivisesanatthaṃ vuttaṃ.
Ettha ca kāmavitakko sattesupi uppajjati saṅkhāresupi. Ubhayattha
uppannopi kammapathabhedova. Byāpādo pana sattesu uppannoyeva
kammapathaṃ bhindati, na itaro. Vihiṃsāyapi eseva nayo. Ettha ca duvidhā
kathā – sabbasaṅgāhikā ceva asambhinnā ca. Kāmadhātuggahaṇena hi
byāpādavihiṃsādhātuyopi gahitā. Kāmadhātuyāyeva pana nīharitvā nīharitvā
dvepi etā dassitāti. Ayaṃ tāvettha sabbasaṅgāhikakathā . Ṭhapetvā pana
byāpādavihiṃsādhātuyo sesā sabbāpi kāmadhātu evāti. Ayaṃ asambhinnakathā
nāma. Nekkhammadhātuggahaṇenāpi abyāpādaavihiṃsādhātuyo gahitāyeva.
Nekkhammadhātuto pana nīharitvā nīharitvā tadubhayampi dassitanti
ayametthāpi sabbasaṅgāhikakathā. Ṭhapetvā abyāpādaavihiṃsādhātuyo
avasesā nekkhammadhātūti ayaṃ asambhinnakathā nāma.
Imāhi ca chahi dhātūhi pariggahitā hi aṭṭhārasa dhātuyo pariggahitāva
honti. Sabbāpi hi tā kāmadhātutova nīharitvā nīharitvā labhāpetabbā
aṭṭhārasa dhātuyova hontīti tiṇṇaṃ chakkānaṃ vasena aṭṭhārasa honti.
Evaṃ pana aggahetvā ekekasmiṃ chakke vuttanayena aṭṭhārasa aṭṭhārasa
katvā sabbānipi tāni aṭṭhārasakāni ekajjhaṃ abhisaṅkhipitvā aṭṭhāraseva
hontīti veditabbā. Iti imasmiṃ suttantabhājanīye soḷasa dhātuyo
kāmāvacarā, dve tebhūmikāti evamettha sammasanacārova kathitoti
veditabbo.
Suttantabhājanīyavaṇṇanā.
2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
183.
Abhidhammabhājanīye sarūpeneva sabbāpi dhātuyo dassento aṭṭhārasa
dhātuyo – cakkhudhātu rūpadhātūtiādimāha. Tattha uddesavāre tāva
–
Atthato lakkhaṇādito, kamatāvatvasaṅkhato;
Paccayā atha daṭṭhabbā, veditabbo vinicchayo.
Tattha ‘atthato’ti
cakkhatīti cakkhu.
Rūpayatīti rūpaṃ.
Cakkhussa viññāṇaṃ cakkhuviññāṇanti
evamādinā tāva nayena cakkhādīnaṃ visesatthato veditabbo vinicchayo.
Avisesena pana vidahati, dhīyate, vidhānaṃ, vidhīyate etāya, ettha vā
dhīyatīti dhātu.
Lokiyā hi dhātuyo kāraṇabhāvena vavatthitā hutvā suvaṇṇarajatādidhātuyo
viya suvaṇṇarajatādiṃ anekappakāraṃ saṃsāradukkhaṃ vidahanti ;
bhārahārehi ca bhāro viya sattehi dhīyante dhārīyanteti attho.
Dukkhavidhānamattameva cetā avasavattanato. Etāhi ca karaṇabhūtāhi
saṃsāradukkhaṃ sattehi anuvidhīyati; tathāvihitañcetaṃ etāsveva dhīyati
ṭhapīyatīti attho. Iti cakkhādīsu ekeko dhammo yathāsambhavaṃ vidahati
dhīyatetiādiatthavasena dhātūti vuccati.
Apica yathā titthiyānaṃ attā nāma sabhāvato natthi, na evametā. Etā pana
attano sabhāvaṃ dhārentīti dhātuyo. Yathā ca loke vicittā
haritālamanosilādayo silāvayavā dhātuyoti vuccanti, evametāpi dhātuyo
viya dhātuyo. Vicittā hetā ñāṇañeyyāvayavāti. Yathā vā sarīrasaṅkhātassa
samudāyassa avayavabhūtesu rasasoṇitādīsu aññamaññaṃ
visabhāgalakkhaṇaparicchinnesu dhātusamaññā, evametesupi
pañcakkhandhasaṅkhātassa attabhāvassa avayavesu dhātusamaññā veditabbā.
Aññamaññavisabhāgalakkhaṇaparicchinnā hete cakkhādayoti. Apica dhātūti
nijjīvamattassetaṃ adhivacanaṃ. Tathā hi bhagavā – ‘‘cha dhāturo ayaṃ,
bhikkhu, puriso’’tiādīsu (ma. ni. 3.343-344) jīvasaññāsamūhanatthaṃ
dhātudesanaṃ akāsīti. Tasmā yathāvuttenatthena cakkhu ca taṃ dhātu cāti
cakkhudhātu …pe… manoviññāṇañca taṃ dhātu cāti manoviññāṇadhātūti evaṃ
tāvettha atthato viññātabbo vinicchayo.
‘Lakkhaṇādito’ti
cakkhādīnaṃ lakkhaṇādito pettha veditabbo vinicchayo. Tāni ca pana tesaṃ
lakkhaṇādīni heṭṭhā vuttanayeneva veditabbāni.
‘Kamato’ti idhāpi
pubbe vuttesu uppattikkamādīsu desanākkamova yujjati. So ca panāyaṃ
hetuphalānupubbavavatthānavasena vutto. Cakkhudhātu rūpadhātūti idañhi
dvayaṃ hetu. Cakkhuviññāṇadhātūti phalaṃ. Evaṃ sabbattha kamato
veditabbo vinicchayo.
‘Tāvatvato’ti
tāvabhāvato. Idaṃ vuttaṃ hoti – tesu tesu hi suttābhidhammapadesesu
ābhādhātu, subhadhātu, ākāsānañcāyatanadhātu, viññāṇañcāyatanadhātu,
ākiñcaññāyatanadhātu , nevasaññānāsaññāyatanadhātu,
saññāvedayitanirodhadhātu, kāmadhātu, byāpādadhātu, vihiṃsādhātu,
nekkhammadhātu, abyāpādadhātu, avihiṃsādhātu, sukhadhātu, dukkhadhātu,
somanassadhātu, domanassadhātu, upekkhādhātu , avijjādhātu,
ārambhadhātu, nikkamadhātu, parakkamadhātu, hīnadhātu, majjhimadhātu,
paṇītadhātu, pathavīdhātu, āpodhātu, tejodhātu, vāyodhātu, ākāsadhātu,
viññāṇadhātu, saṅkhatadhātu, asaṅkhatadhātu, anekadhātunānādhātulokoti
evamādayo aññāpi dhātuyo dissanti.
Evaṃ sati sabbāsaṃ vasena paricchedaṃ akatvā kasmā aṭṭhārasāti ayameva
paricchedo katoti ce? Sabhāvato vijjamānānaṃ sabbadhātūnaṃ
tadantogadhattā. Rūpadhātuyeva hi ābhādhātu. Subhadhātu pana
rūpādippaṭibaddhā. Kasmā? Subhanimittattā. Subhanimittañhi subhadhātu.
Tañca rūpādivinimuttaṃ na vijjati, kusalavipākārammaṇā vā rūpādayo eva
subhadhātūti rūpādimattamevesā. Ākāsānañcāyatanadhātuādīsu cittaṃ
manoviññāṇadhātu. Sesā dhammā dhammadhātu. Saññāvedayitanirodhadhātu
pana sabhāvato natthi; dhātudvayanirodhamattameva hi sā. Kāmadhātu
dhammadhātumattaṃ vā hoti, yathāha ‘‘tattha katamā kāmadhātu?
Kāmapaṭisaṃyutto takko …pe… micchāsaṅkappo’’ti; aṭṭhārasapi dhātuyo vā,
yathāha ‘‘heṭṭhato avīcinirayaṃ pariyantaṃ katvā uparito
paranimmitavasavattideve antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare etthāvacarā
ettha pariyāpannā khandhadhātuāyatanā, rūpā, vedanā, saññā, saṅkhārā,
viññāṇaṃ – ayaṃ vuccati kāmadhātū’’ti. Nekkhammadhātu dhammadhātu eva;
‘‘sabbepi kusalā dhammā nekkhammadhātū’’ti vā vacanato
manoviññāṇadhātupi hotiyeva.
Byāpādavihiṃsāabyāpādaavihiṃsāsukhadukkhasomanassadomanassupekkhāavijjāārambhanikkamaparakkamadhātuyo
dhammadhātuyeva.
Hīnamajjhimapaṇītadhātuyo aṭṭhārasadhātumattameva. Hīnā hi cakkhādayo
hīnadhātu. Majjhimapaṇītā cakkhādayo majjhimā ceva paṇītā ca dhātū.
Nippariyāyena pana akusalā dhammadhātumanoviññāṇadhātuyo hīnadhātu.
Lokiyā kusalābyākatā ubhopi cakkhudhātuādayo ca majjhimadhātu. Lokuttarā
pana dhammadhātumanoviññāṇadhātuyo paṇītadhātu. Pathavītejovāyodhātuyo
phoṭṭhabbadhātuyeva. Āpodhātu ākāsadhātu ca dhammadhātuyeva.
Viññāṇadhātu cakkhuviññāṇādisattaviññāṇadhātusaṅkhepoyeva. Sattarasa
dhātuyo dhammadhātuekadeso ca saṅkhatadhātu. Asaṅkhatadhātu pana
dhammadhātuekadesova. Anekadhātunānādhātuloko pana
aṭṭhārasadhātuppabhedamattamevāti. Iti sabhāvato vijjamānānaṃ
sabbadhātūnaṃ tadantogadhattā aṭṭhāraseva vuttāti.
Apica vijānanasabhāve viññāṇe jīvasaññīnaṃ jīvasaññāsamūhanatthampi
aṭṭhāraseva vuttā . Santi hi sattā vijānanasabhāve viññāṇe jīvasaññino.
Tesaṃ cakkhusotaghānajivhākāyaviññāṇamanoviññāṇadhātubhedena tassā
anekattaṃ, cakkhurūpādipaccayāyattavuttitāya aniccatañca pakāsetvā
dīgharattānusayitaṃ jīvasaññaṃ samūhanitukāmena bhagavatā aṭṭhārasa
dhātuyo pakāsitā. Kiñca bhiyyo? Tathā veneyyajjhāsayavasena; ye ca imāya
nātisaṅkhepavitthārāya desanāya veneyyā sattā, tadajjhāsayavasena ca
aṭṭhāraseva pakāsitā.
Saṅkhepavitthāranayena tathā tathā hi,
Dhammaṃ pakāsayati esa yathā yathāssa;
Saddhammatejavihataṃ vilayaṃ khaṇena,
Veneyyasattahadayesu tamo payātīti.
Evamettha ‘tāvatvato’ veditabbo vinicchayo.
‘Saṅkhato’ti
cakkhudhātu tāva jātito eko dhammotveva saṅkhaṃ gacchati
cakkhupasādavasena. Tathā sotaghānajivhākāyarūpasaddagandharasadhātuyo
sotapasādādivasena. Phoṭṭhabbadhātu pana pathavītejovāyovasena tayo
dhammāti saṅkhaṃ gacchati. Cakkhuviññāṇadhātu kusalākusalavipākavasena
dve dhammāti saṅkhaṃ gacchati. Tathā sotaghānajivhākāyaviññāṇadhātuyo.
Manodhātu pana pañcadvārāvajjanakusalākusalavipākasampaṭicchanavasena
tayo dhammāti saṅkhaṃ gacchati. Dhammadhātu tiṇṇaṃ arūpakkhandhānaṃ,
soḷasannaṃ sukhumarūpānaṃ, asaṅkhatāya ca dhātuyā vasena vīsatidhammāti
saṅkhaṃ gacchati. Manoviññāṇadhātu sesakusalākusalābyākataviññāṇavasena
chasattatidhammāti saṅkhaṃ gacchatīti evamettha ‘saṅkhato’ veditabbo
vinicchayo.
‘Paccayā’ti
cakkhudhātuādīnaṃ cakkhuviññāṇadhātuādīsu paccayato veditabbo vinicchayo.
So panetesaṃ paccayabhāvo niddesavāre āvi bhavissati.
‘Daṭṭhabbā’ti
daṭṭhabbatopettha vinicchayo veditabboti attho. Sabbā eva hi saṅkhatā
dhātuyo pubbantāparantavivittato, dhuvasubhasukhattabhāvasuññato,
paccayāyattavuttito ca daṭṭhabbā. Visesato panettha bheritalaṃ viya
cakkhudhātu daṭṭhabbā, daṇḍo viya rūpadhātu, saddo viya
cakkhuviññāṇadhātu . Tathā ādāsatalaṃ viya cakkhudhātu, mukhaṃ viya
rūpadhātu, mukhanimittaṃ viya cakkhuviññāṇadhātu. Atha vā ucchutilāni
viya cakkhudhātu, yantacakkayaṭṭhi viya rūpadhātu, ucchurasatelāni viya
cakkhuviññāṇadhātu. Tathā adharāraṇī viya cakkhudhātu, uttarāraṇī viya
rūpadhātu, aggi viya cakkhuviññāṇadhātu. Esa nayo sotadhātuādīsupi.
Manodhātu pana yathāsambhavato cakkhuviññāṇadhātuādīnaṃ purecarānucarā
viya daṭṭhabbā. Dhammadhātuyā vedanākkhandho sallamiva sūlamiva ca
daṭṭhabbo ; saññāsaṅkhārakkhandhā vedanāsallasūlayogā āturā viya;
puthujjanānaṃ vā saññā āsādukkhajananato rittamuṭṭhi viya,
ayathābhuccanimittaggāhakato vanamigo viya; saṅkhārā paṭisandhiyaṃ
pakkhipanato aṅgārakāsuyaṃ khipanakapuriso viya, jātidukkhānubandhanato
rājapurisānubandhacorā viya, sabbānatthāvahassa khandhasantānassa hetuto
visarukkhabījāni viya; rūpaṃ nānāvidhūpaddavanimittato khuracakkaṃ viya
daṭṭhabbaṃ.
Asaṅkhatā pana dhātu amatato santato khemato ca daṭṭhabbā. Kasmā?
Sabbānatthapaṭipakkhabhūtattā. Manoviññāṇadhātu gahitārammaṇaṃ muñcitvāpi
aññaṃ gahetvāva pavatanato vanamakkaṭo viya, duddamanato assakhaḷuṅko
viya, yatthakāmanipātito vehāsaṃ khittadaṇḍo viya,
lobhadosādinānappakārakilesayogato raṅganaṭo viya daṭṭhabboti.
184. Niddesavāre cakkhuñca
paṭicca rūpe cāti idañca dvayaṃ paṭicca aññañca
kiriyāmanodhātuñceva sampayuttakhandhattayañcāti attho.
Cakkhuviññāṇadhātuyā hi cakkhu nissayapaccayo hoti, rūpaṃ
ārammaṇapaccayo, kiriyamanodhātu vigatapaccayo, tayo arūpakkhandhā
sahajātapaccayo. Tasmā esā cakkhuviññāṇadhātu ime cattāro paṭicca
uppajjati nāma. Sotañca
paṭiccātiādīsupi eseva nayo.
Niruddhasamanantarāti
niruddhāya samanantarā. Tajjā
manodhātūti tasmiṃ ārammaṇe jātā kusalākusalavipākato duvidhā
manodhātu sampaṭicchanakiccā. Sabbadhammesu
vā pana paṭhamasamannāhāroti etesu cakkhuviññāṇādīsu
sabbadhammesu uppajjamānesu paṭhamasamannāhāro; cakkhuviññāṇadhātuādīnaṃ vā
ārammaṇasaṅkhātesu sabbadhammesu paṭhamasamannāhāroti ayamettha attho
veditabbo. Etena pañcadvārāvajjanakiccā kiriyamanodhātu gahitāti
veditabbā.
Manodhātuyāpi uppajjitvā
niruddhasamanantarāti ettha pi-kāro
sampiṇḍanattho. Tasmā manodhātuyāpi manoviññāṇadhātuyāpīti ayamettha
attho veditabbo. Tena yā ca vipākamanodhātuyā uppajjitvā niruddhāya
samanantarā uppajjati santīraṇakiccā vipākamanoviññāṇadhātu, yā ca tassā
uppajjitvā niruddhāya samanantarā uppajjati voṭṭhabbanakiccā
kiriyamanoviññāṇadhātu, yā ca tassā uppajjitvā niruddhāya samanantarā
uppajjati javanakiccā manoviññāṇadhātu – tā sabbāpi kathitā hotīti
veditabbā. Manañca paṭiccāti
bhavaṅgamanaṃ. Dhamme cāti
catubhūmikadhammārammaṇaṃ. Uppajjati
manoviññāṇanti sahāvajjanakaṃ javanaṃ nibbattati.
Imasmiṃ pana ṭhāne hatthe gahitapañhaṃ nāma gaṇhiṃsu.
Mahādhammarakkhitatthero kira nāma dīghabhāṇakābhayattheraṃ hatthe
gahetvā āha – ‘paṭiccāti nāma āgataṭṭhāne āvajjanaṃ visuṃ na kātabbaṃ,
bhavaṅganissitakameva kātabba’nti. Tasmā idha manoti
sahāvajjanakaṃ bhavaṅgaṃ. Manoviññāṇanti
javanamanoviññāṇaṃ. Imasmiṃ pana abhidhammabhājanīye soḷasa dhātuyo
kāmāvacarā, dve catubhūmikā lokiyalokuttaramissakā kathitāti.
Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā.
3. Pañhāpucchakavaṇṇanā
185.
Pañhāpucchake aṭṭhārasannaṃ dhātūnaṃ heṭṭhā vuttanayānusāreneva
kusalādibhāvo veditabbo. Ārammaṇattikesu pana cha
dhātuyo parittārammaṇāti idaṃ pana pañcannaṃ cakkhuviññāṇādīnaṃ
manodhātuyā ca ekantena pañcasu rūpārammaṇādīsu pavattiṃ sandhāya vuttaṃ. Dve
dhātuyoti vuttānaṃ pana dhammadhātumanoviññāṇadhātūnaṃ
manāyatanadhammāyatanesu vuttanayeneva parittārammaṇāditā veditabbā. Iti
imasmimpi pañhāpucchake soḷasa dhātuyo kāmāvacarā, dve catubhūmikā
lokiyalokuttaramissakā kathitā. Evamayaṃ dhātuvibhaṅgopi teparivaṭṭaṃ
nīharitvāva bhājetvā desitoti.
Sammohavinodaniyā vibhaṅgaṭṭhakathāya
Dhātuvibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
--------------------
00 |
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
10
11
|
12
|
13
|
14
|
15
|
16
|
17
|
18
≧✯◡✯≦
NGHIÊN CỨU PHẬT PHÁP
