8. Sammappadhānavibhaṅgo
1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
390. Idāni tadanantare
sammappadhānavibhaṅge cattāroti
gaṇanaparicchedo. Tena na tato heṭṭhā na uddhanti
sammappadhānaparicchedaṃ dīpeti. Sammappadhānāti
kāraṇappadhānā upāyappadhānā yonisopadhānā. Idha
bhikkhūti imasmiṃ sāsane paṭipannako bhikkhu. Anuppannānanti
anibbattānaṃ. Pāpakānanti
lāmakānaṃ. Akusalānaṃ
dhammānanti akosallasambhūtānaṃ dhammānaṃ. Anuppādāyāti
na uppādanatthāya. Chandaṃ
janetīti kattukamyatāsaṅkhātaṃ kusalacchandaṃ janeti uppādeti. Vāyamatīti
payogaṃ parakkamaṃ karoti. Vīriyaṃ
ārabhatīti kāyikacetasikaṃ vīriyaṃ karoti. Cittaṃ
paggaṇhātīti teneva sahajātavīriyena cittaṃ ukkhipati. Padahatīti
padhānavīriyaṃ karoti. Paṭipāṭiyā panetāni cattāripi padāni
āsevanābhāvanābahulīkammasātaccakiriyāhi yojetabbāni.
Uppannānaṃ pāpakānanti anuppannanti avattabbataṃ āpannānaṃ
pāpadhammānaṃ. Pahānāyāti
pajahanatthāya. Anuppannānaṃ
kusalānaṃ dhammānanti anibbattānaṃ kosallasambhūtānaṃ dhammānaṃ. Uppādāyāti
uppādanatthāya. Uppannānanti
nibbattānaṃ. Ṭhitiyāti
ṭhitatthāya. Asammosāyāti
anassanatthaṃ. Bhiyyobhāvāyāti
punappunaṃ bhāvāya. Vepullāyāti vipulabhāvāya. Bhāvanāyāti
vaḍḍhiyā. Pāripūriyāti
paripūraṇatthāya. Ayaṃ tāva catunnaṃ sammappadhānānaṃ uddesavāravasena
ekapadiko atthuddhāro.
391. Idāni
paṭipāṭiyā tāni padāni bhājetvā dassetuṃ kathañca
bhikkhu anuppannānantiādinā nayena
niddesavāro āraddho. Tattha yaṃ heṭṭhā dhammasaṅgahe āgatasadisaṃ, taṃ
tassa vaṇṇanāyaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Yaṃ pana tasmiṃ anāgataṃ,
tattha chandaniddese tāva yo
chandoti yo chandaniyavasena chando. Chandikatāti
chandikabhāvo, chandakaraṇākāro vā. Kattukamyatāti
kattukāmatā. Kusaloti
cheko. Dhammacchandoti
sabhāvacchando. Ayañhi chando nāma taṇhāchando, diṭṭhichando,
vīriyachando, dhammacchandoti bahuvidho nānappakārako. Tesu dhammacchandoti
imasmiṃ ṭhāne kattukamyatākusaladhammacchando adhippeto.
Imaṃ chandaṃ janetīti chandaṃ kurumānova chandaṃ janeti nāma. Sañjanetīti
upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Uṭṭhapetīti
chandaṃ kurumānova taṃ uṭṭhapeti nāma. Samuṭṭhapetīti
upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Nibbattetīti
chandaṃ kurumānova taṃ nibbatteti nāma. Abhinibbattetīti
upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Apica chandaṃ karontova chandaṃ janeti nāma.
Tameva satataṃ karonto sañjaneti nāma.
Kenacideva antarāyena patitaṃ puna ukkhipanto uṭṭhapeti nāma.
Pabandhaṭṭhitiṃ pāpento samuṭṭhapeti nāma.
Taṃ pākaṭaṃ karonto nibbatteti nāma.
Anosakkanatāya alīnavuttitāya anolīnavuttitāya abhimukhabhāvena
nibbattento abhinibbatteti nāma.
394. Vīriyaniddese
vīriyaṃ karontova vīriyaṃ ārabhati nāma.
Dutiyapadaṃ upasaggena vaḍḍhitaṃ. Vīriyaṃ karontoyeva
ca āsevati bhāveti nāma.
Punappunaṃ karonto vahulīkaroti.
Āditova karonto ārabhati.
Punappunaṃ karonto samārabhati.
Bhāvanāvasena bhajanto āsevati.
Vaḍḍhento bhāveti.
Sabbakiccesu tadeva bahulīkaronto bahulīkarotīti
veditabbo.
395. Cittapaggahaniddese
vīriyapaggahena yojento cittaṃ paggaṇhāti, ukkhipatīti
attho. Punappunaṃ paggaṇhanto sampaggaṇhāti.
Evaṃ sampaggahitaṃ yathā na patati tathā naṃ vīriyupatthambhena
upatthambhento upatthambheti.
Upatthambhitampi thirabhāvatthāya punappunaṃ upatthambhento paccupatthambheti nāma.
406.Ṭhitiyātipadassa
niddese sabbesampi asammosādīnaṃ ṭhitivevacanabhāvaṃ dassetuṃ yā
ṭhiti so asammosotiādi vuttaṃ. Ettha hi heṭṭhimaṃ heṭṭhimaṃ padaṃ
uparimassa uparimassa padassa attho,
uparimaṃ uparimaṃ padaṃ heṭṭhimassa heṭṭhimassa atthotipi vattuṃ vaṭṭati.
Sesaṃ sabbattha uttānatthamevāti. Ayaṃ tāva pāḷivaṇṇanā.
Ayaṃ panettha vinicchayakathā. Ayañhi
sammappadhānakathā nāma duvidhā – lokiyā lokuttarā ca. Tattha lokiyā
sabbapubbabhāge hoti. Sā kassapasaṃyuttapariyāyena
lokiyamaggakkhaṇe veditabbā. Vuttañhi tattha –
‘‘Cattāro me, āvuso, sammappadhānā. Katame cattāro?
Idhāvuso, bhikkhu ‘anuppannā me pāpakā akusalā dhammā uppajjamānā
anatthāya saṃvatteyyu’nti ātappaṃ karoti; ‘uppannā me pāpakā akusalā
dhammā appahīyamānā anatthāya saṃvatteyyu’nti ātappaṃ karoti; ‘anuppannā
me kusalā dhammā anuppajjamānā anatthāya saṃvatteyyu’nti ātappaṃ karoti.
‘Uppannā me kusalā dhammā nirujjhamānā anatthāya saṃvatteyyu’nti ātappaṃ
karotī’’ti (saṃ. ni. 2.145).
Ettha ca ‘anuppannā
me kusalā dhammā’ti samathavipassanā ceva maggo ca. Uppannākusalā nāma
samathavipassanāva. Maggo pana sakiṃ uppajjitvā nirujjhamāno anatthāya
saṃvattanako nāma natthi. So hi phalassa paccayaṃ datvāva nirujjhati.
Purimasmiṃ vā samathavipassanāva gahetabbāti vuttaṃ, taṃ pana na yuttaṃ.
Tattha ‘‘uppannā samathavipassanā nirujjhamānā
anatthāya saṃvattantī’’ti atthassa āvibhāvatthaṃ idaṃ vatthu – eko kira
khīṇāsavatthero ‘mahācetiyañca mahābodhiñca vandissāmī’ti
samāpattilābhinā bhaṇḍagāhakasāmaṇerena saddhiṃ janapadato mahāvihāraṃ
āgantvā vihārapariveṇaṃ pāvisi; sāyanhasamaye mahābhikkhusaṅghe cetiyaṃ
vandamāne cetiyaṃ vandanatthāya na nikkhami. Kasmā? Khīṇāsavānañhi tīsu
ratanesu mahantaṃ gāravaṃ hoti. Tasmā bhikkhusaṅghe vanditvā paṭikkante
manussānaṃ sāyamāsabhuttavelāya sāmaṇerampi ajānāpetvā ‘cetiyaṃ
vandissāmī’ti ekakova nikkhami. Sāmaṇero ‘kiṃ nu kho thero avelāya
ekakova gacchati, jānissāmī’ti upajjhāyassa padānupadikova nikkhami.
Thero anāvajjanena tassa āgamanaṃ ajānanto
dakkhiṇadvārena mahācetiyaṅgaṇaṃ āruḷho. Sāmaṇeropi anupadaṃyeva āruḷho.
Mahāthero mahācetiyaṃ
ulloketvā buddhārammaṇaṃ pītiṃ gahetvā sabbaṃ cetaso samannāharitvā
haṭṭhapahaṭṭho mahācetiyaṃ vandati. Sāmaṇero therassa vandanākāraṃ disvā
‘upajjhāyo me ativiya pasannacitto vandati; kiṃ nu kho pupphāni labhitvā
pūjaṃ kareyyā’ti cintesi. There vanditvā uṭṭhāya sirasi añjaliṃ ṭhapetvā
mahācetiyaṃ ulloketvā ṭhite sāmaṇero ukkāsitvā attano āgatabhāvaṃ
jānāpesi. Thero parivattetvā olokento ‘‘kadā āgatosī’’ti pucchi.
‘‘Tumhākaṃ cetiyaṃ vandanakāle, bhante; ativiya pasannā cetiyaṃ
vandittha; kinnu kho pupphāni labhitvā pūjeyyāthā’’ti? ‘‘Āma, sāmaṇera,
imasmiṃ cetiye viya aññatra ettakaṃ dhātunidhānaṃ nāma natthi. Evarūpaṃ
asadisaṃ mahāthūpaṃ pupphāni labhitvā ko na pūjeyyā’’ti? ‘‘Tena hi,
bhante, adhivāsetha, āharissāmī’’ti tāvadeva jhānaṃ samāpajjitvā iddhiyā
himavantaṃ gantvā vaṇṇagandhasampannāni pupphāni gahetvā parissāvanaṃ
pūretvā mahāthere dakkhiṇamukhato
pacchimamukhe asampatteyeva āgantvā pupphaparissāvanaṃ hatthe ṭhapetvā
‘‘pūjetha bhante’’ti āha. Thero ‘‘atimandāni no, sāmaṇera, pupphānī’’ti
āha. ‘‘Gacchatha, bhante, bhagavato guṇe āvajjetvā pūjethā’’ti.
Thero pacchimamukhanissitena sopānena āruyha
kucchivedikābhūmiyaṃ pupphapūjaṃ kātuṃ āraddho. Vedikābhūmi paripuṇṇā;
pupphāni patitvā dutiyabhūmiyaṃ jaṇṇuppamāṇena odhinā pūrayiṃsu. Tato
otaritvā pādapiṭṭhikapantiṃ pūjesi; sāpi paripūri; paripuṇṇabhāvaṃ ñatvā
heṭṭhimatale vikiranto agamāsi; sabbaṃ cetiyaṅgaṇaṃ paripūri; tasmiṃ
paripuṇṇe ‘‘sāmaṇera, pupphāni na khīyantī’’ti āha. ‘‘Parissāvanaṃ,
bhante, adhomukhaṃ karothā’’ti. Adhomukhaṃ katvā cālesi. Tadā pupphāni
khīṇāni. Thero parissāvanaṃ sāmaṇerassa datvā saddhiṃ hatthipākārena
cetiyaṃ tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā catūsu ṭhānesu vanditvā pariveṇaṃ
gacchanto cintesi – ‘yāva mahiddhiko vatāyaṃ sāmaṇero; sakkhissati nu
kho imaṃ iddhānubhāvaṃ rakkhitunti? Tato ‘na sakkhissatī’ti disvā
sāmaṇeraṃ āha – ‘‘sāmaṇera, tvaṃ idāni mahiddhiko; evarūpaṃ pana iddhiṃ
nāsetvā pacchimakāle kāṇapesakāriyā
hatthena madditaṃkañjiyaṃ pivissasī’’ti. Daharakabhāvassa nāmesa doso
yaṃ so upajjhāyassa kathāya saṃvejetvā ‘kammaṭṭhānaṃ me,
bhante, ācikkhathā’ti na yāci; ‘amhākaṃ upajjhāyo kiṃ vadatī’ti taṃ pana
asuṇanto viya agamāsi.
Thero mahācetiyañca mahābodhiñca vanditvā sāmaṇeraṃ
pattacīvaraṃ gāhāpetvā anupubbena kuṭeḷitissamahāvihāraṃ agamāsi.
Sāmaṇero upajjhāyassa padānupadiko hutvā bhikkhācāraṃ na gacchati.
‘‘Kataraṃ gāmaṃ pavisatha, bhante’’ti pucchitvā pana ‘idāni me upajjhāyo
gāmadvāraṃ sampatto bhavissatī’ti ñatvā attano ca upajjhāyassa ca
pattacīvaraṃ gahetvā ākāsenāgantvā therassa pattacīvaraṃ datvā piṇḍāya
pavisati. Thero sabbakālaṃ ovadati – ‘‘sāmaṇera, mā evamakāsi;
puthujjaniddhi nāma calā anibaddhā; asappāyaṃ rūpādiārammaṇaṃ labhitvā
appamattakeneva bhijjati; santāya samāpattiyā parihīnā brahmacariyavāse
santhambhituṃ na sakkontī’’ti. Sāmaṇero ‘kiṃ katheti mayhaṃ upajjhāyo’ti
sotuṃ na icchati, tatheva karoti. Thero anupubbena cetiyavandanaṃ
karonto kammupendavihāraṃ nāma gato. Tattha vasantepi there sāmaṇero
tatheva karoti.
Athekadivasaṃ ekā pesakāradhītā abhirūpā paṭhamavaye ṭhitā
kammupendagāmato nikkhamitvā padumassaraṃ oruyha gāyamānā pupphāni
bhañjati. Tasmiṃ samaye sāmaṇero padumassaramatthakena gacchati
gacchanto pana, sakkaralasikāya kāṇamakkhikā viya, tassā gītasadde
bajjhi; tāvadeva iddhi antarahitā, chinnapakkho kāko viya ahosi.
Santasamāpattibalena pana tattheva udakapiṭṭhe apatitvā simbalitūlaṃ
viya patamānaṃ anupubbena padumassaratīre aṭṭhāsi. So vegena gantvā
upajjhāyassa pattacīvaraṃ datvā nivatti. Mahāthero ‘pagevetaṃ mayā
diṭṭhaṃ, nivāriyamānopi na nivattissatī’ti kiñci avatvā piṇḍāya pāvisi.
Sāmaṇero gantvā padumassaratīre aṭṭhāsi tassā
paccuttaraṇaṃ āgamayamāno. Sāpi sāmaṇeraṃ ākāsena gacchantañca
punāgantvā ṭhitañca disvā ‘addhā esa
maṃ nissāya ukkaṇṭhito’ti ñatvā ‘paṭikkama sāmaṇerā’ti āha. Sopi
paṭipakkami. Itarā paccuttaritvā sāṭakaṃ nivāsetvā taṃ upasaṅkamitvā
‘kiṃ, bhante’ti pucchi. So tamatthaṃ ārocesi. Sā bahūhi kāraṇehi
gharāvāse ādīnavaṃ brahmacariyavāse ānisaṃsañca dassetvā ovadamānāpi tassa
ukkaṇṭhaṃ vinodetuṃ asakkontī ‘ayaṃ mama kāraṇā evarūpāya iddhiyā
parihīno; na dāni yuttaṃ pariccajitu’nti. ‘Idheva tiṭṭhā’ti vatvā gharaṃ
gantvā mātāpitūnaṃ taṃ pavattiṃ ārocesi. Tepi āgantvā nānappakāraṃ
ovadamānā vacanaṃ aggaṇhantaṃ āhaṃsu – ‘‘tvaṃ amhe uccākulāti mā
sallakkhesi. Mayaṃ pesakārā. Sakkhissasi pesakārakammaṃ kātu’’nti?
Sāmaṇero āha – ‘‘upāsaka, gihībhūto nāma pesakārakammaṃ vā kareyya
naḷakārakammaṃ vā, kiṃ iminā, mā sāṭakamatte lobhaṃ karothā’’ti .
Pesakārako udare baddhasāṭakaṃ datvā gharaṃ netvā dhītaraṃ adāsi.
So pesakārakammaṃ uggaṇhitvā pesakārehi saddhiṃ sālāya kammaṃ karoti.
Aññesaṃ itthiyo pātova bhattaṃ sampādetvā āhariṃsu. Tassa bhariyā na
tāva āgacchati. So itaresu kammaṃ vissajjetvā bhuñjamānesu tasaraṃ
vaṭṭento nisīdi. Sā pacchā āgamāsi. Atha naṃ so ‘aticirena āgatāsī’ti
tajjesi. Mātugāmo ca nāma api cakkavattirājānaṃ attani paṭibaddhacittaṃ
ñatvā dāsaṃ viya sallakkheti. Tasmā sā evamāha – ‘‘aññesaṃ ghare
dārupaṇṇaloṇādīni sannihitāni; bāhirato āharitvā dāyakā pesakārakāpi
atthi. Ahaṃ pana ekikā; tvampi ‘mayhaṃ ghare idaṃ atthi, idaṃ natthī’ti
na jānāsi. Sace icchasi bhuñja, no ce icchasi mā bhuñjā’’ti. So ‘na
kevalaṃ ussūre bhattaṃ āharasi, vācāyapi maṃ ghaṭṭesī’ti kujjhitvā aññaṃ
paharaṇaṃ apassanto tameva tasaradaṇḍakaṃ tasarato luñcitvā khipi. Sā
taṃ āgacchantaṃ disvā īsakaṃ parivatti. Tasaradaṇḍakassa ca koṭi nāma
tikhiṇā hoti. Sā tassā parivattamānāya akkhikoṭiyaṃ pavisitvā aṭṭhāsi.
Sā ubhohi hatthehi vegena akkhiṃ aggahesi. Bhinnaṭṭhānato lohitaṃ
paggharati.
So tasmiṃ
kāle upajjhāyassa vacanaṃ anussari ‘idaṃ sandhāya maṃ upajjhāyo
‘‘anāgate kāle kāṇapesakāriyā hatthena madditaṃ kañjiyaṃ pivissasī’’ti
āha. Idaṃ therena diṭṭhaṃ bhavissati. Aho dīghadassī ayyo’ti mahāsaddena
rodituṃ ārabhi. Tamenaṃ aññe ‘‘alaṃ, āvuso, mā rodi; akkhi nāma bhinnaṃ
na sakkā rodanena paṭipākatikaṃ kātu’’nti āhaṃsu. So ‘‘nāhaṃ etamatthaṃ
rodāmi; apica kho idaṃ sandhāya rodāmī’’ti sabbaṃ pavattiṃ paṭipāṭiyā
kathesi. Evaṃ uppannā samathavipassanā nirujjhamānā anatthāya
saṃvattanti.
Aparampi vatthu
– tiṃsamattā bhikkhū kalyāṇiyaṃ mahācetiyaṃ vanditvā aṭavimaggena
mahāmaggaṃ otaramānā antarāmagge jhāmakkhette kammaṃ katvā āgacchantaṃ
ekaṃ manussaṃ addasaṃsu. Tassa sarīraṃ masimakkhitaṃ hoti,
masimakkhitameva ca ekaṃ kāsāvaṃ kacchaṃ pīḷetvā nivatthaṃ. Olokiyamāno
jhāmakhāṇuko viya khāyati. So divasabhāge kammaṃ
katvā upaḍḍhajhāyamānānaṃ dārūnaṃ kalāpaṃ ukkhipitvā piṭṭhiyaṃ
vippakiṇṇehi kesehi kummaggena āgantvā bhikkhūnaṃ sammukhe aṭṭhāsi.
Sāmaṇerā disvā aññamaññaṃ olokayamānā ‘‘āvuso, tuyhaṃ pitā, tuyhaṃ
mahāpitā, tuyhaṃ mātulo’’ti hasamānā gantvā ‘‘ko nāmosi tvaṃ,
upāsakā’’ti nāmaṃ pucchiṃsu. So nāmaṃ pucchito vippaṭisārī hutvā
dārukalāpaṃ chaḍḍetvā vatthaṃ saṃvidhāya nivāsetvā mahāthere vanditvā
‘‘tiṭṭhatha tāva, bhante’’ti āha. Mahātherā aṭṭhaṃsu.
Daharasāmaṇerā āgantvā mahātherānaṃ sammukhāpi
parihāsaṃ karonti. Upāsako āha – ‘‘bhante, tumhe maṃ passitvā
parihasatha; ettakeneva matthakaṃ pattamhāti sallakkhetha. Ahampi pubbe
tumhādisova samaṇo ahosiṃ. Tumhākaṃ pana cittekaggatāmattampi natthi.
Ahaṃ imasmiṃ sāsane mahiddhiko mahānubhāvo ahosiṃ; ākāsaṃ gahetvā
pathaviṃ karomi, pathaviṃ ākāsaṃ; dūraṃ gaṇhitvā santikaṃ karomi,
santikaṃ dūraṃ; cakkavāḷasahassaṃ khaṇena vinivijjhāmi. Hatthe me
passatha; idāni pana makkaṭahatthasadisā. Ahaṃ imeheva hatthehi idha
nisinnova candimasūriye parāmasiṃ. Imesaṃyeva pādānaṃ candimasūriye
pādakathalikaṃ katvā nisīdiṃ. Evarūpā me iddhi pamādena antarahitā.
Tumhe mā pamajjittha. Pamādena hi evarūpaṃ byasanaṃ
pāpuṇanti. Appamattā viharantā jātijarāmaraṇassa antaṃ karonti. Tasmā
tumhe maññeva ārammaṇaṃ karitvā appamattā hotha, bhante’’ti tajjetvā
ovādamadāsi. Te tassa kathentasseva saṃvegaṃ āpajjitvā vipassamānā tiṃsa
janā tattheva arahattaṃ pāpuṇiṃsūti. Evampi uppannā samathavipassanā
nirujjhamānā anatthāya saṃvattantīti veditabbā. Ayaṃ tāva
lokiyasammappadhānakathāya vinicchayo.
Lokuttaramaggakkhaṇe panetaṃ ekameva vīriyaṃ
catukiccasādhanavasena cattāri nāmāni labhati. Tattha anuppannānanti
asamudācāravasena vā ananubhūtārammaṇavasena vā anuppannānaṃ; aññathā hi
anamatagge saṃsāre anuppannā pāpakā akusalā dhammā nāma natthi.
Anuppannā pana uppajjamānāpi eteyeva uppajjanti ,
pahīyamānāpi eteyeva pahīyanti.
Tattha ekaccassa
vattavasena kilesā na samudācaranti. Ekaccassa
ganthadhutaṅgasamādhivipassanā navakammikānaṃ aññataravasena. Kathaṃ?
Ekacco hi vattasampanno hoti. Tassa dvāsītikhuddakavattāni (cūḷava. 243
ādayo), cuddasa mahāvattāni (cūḷava. 356 ādayo),
cetiyaṅgaṇabodhiyaṅgaṇapānīyamāḷauposathāgāraāgantukagamikavattāni ca
karontasseva kilesā okāsaṃ na labhanti; aparabhāge panassa vattaṃ
vissajjetvā bhinnavattassa vicarato ayonisomanasikārañceva
sativossaggañca āgamma uppajjanti. Evaṃ asamudācāravasena anuppannā
uppajjanti nāma.
Ekacco ganthayutto hoti; ekampi nikāyaṃ gaṇhāti, dvepi, tayopi,
cattāropi, pañcapi. Tasseva tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ atthavasena
pāḷivasena anusandhivasena pubbāparavasena gaṇhantassa sajjhāyantassa
cintentassa vācentassa desentassa pakāsentassa kilesā okāsaṃ na
labhanti; aparabhāge panassa ganthakammaṃ pahāya kusītassa vicarato
ayonisomanasikārasativossagge āgamma uppajjanti. Evampi
asamudācāravasena anuppannā uppajjanti nāma.
Ekacco pana dhutaṅgadharo hoti, terasa dhutaṅgaguṇe
samādāya vattati. Tassa dhutaṅgaguṇe pariharantassa kilesā okāsaṃ na
labhanti; aparabhāge panassa
dhutaṅgāni vissajjetvā bāhullāya āvaṭṭassa vicarato
ayonisomanasikārasativossagge āgamma uppajjanti. Evampi
asamudācāravasena anuppannā uppajjanti nāma.
Ekacco pana aṭṭhasu samāpattīsu ciṇṇavasī hoti. Tassa paṭhamajjhānādīsu
āvajjanavasīādīnaṃ vasena viharantassa kilesā okāsaṃ na labhanti;
aparabhāge panassa parihīnajjhānassa vā vissaṭṭhajjhānassa vā bhassādīsu
anuyuttassa viharato ayonisomanasikārasativossagge āgamma uppajjanti.
Evampi asamudācāravasena anuppannā kilesā uppajjanti nāma.
Ekacco pana vipassako hoti; sattasu vā vipassanāsu
aṭṭhārasasu vā
mahāvipassanāsu kammaṃ karonto viharati. Tassevaṃ viharato kilesā okāsaṃ
na labhanti; aparabhāge panassa vipassanākammaṃ pahāya
kāyadaḷhībahulassa viharato ayonisomanasikārasativossagge āgamma
uppajjanti. Evampi asamudācāravasena anuppannā kilesā uppajjanti nāma.
Ekacco pana navakammiko hoti, uposathāgārabhojanasālādīni karoti. Tassa
tesaṃ upakaraṇāni cintentassa kilesā okāsaṃ na labhanti; aparabhāge
panassa navakamme niṭṭhite vā vissaṭṭhe vā ayonisomanasikārasativossagge
āgamma uppajjanti. Evampi asamudācāravasena anuppannā kilesā uppajjanti
nāma.
Ekacco pana brahmalokā āgato suddhasatto hoti. Tassa anāsevanāya kilesā
okāsaṃ na labhanti; aparabhāge panassa laddhāsevanassa
ayonisomanasikārasativossagge āgamma uppajjanti. Evampi
asamudācāravasena anuppannā kilesā uppajjanti nāma. Evaṃ tāva
asamucāravasena anuppannatā veditabbā.
Kathaṃ ananubhūtārammaṇavasena? Idhekacco
ananubhūtapubbaṃ manāpiyādibhedaṃ ārammaṇaṃ labhati. Tassa tattha
ayonisomanasikārasativossagge āgamma rāgādayo kilesā uppajjanti. Evaṃ
ananubhūtārammaṇavasena anuppannā
uppajjanti nāma. Lokuttaramaggakkhaṇe pana ekameva vīriyaṃ.
Ye ca evaṃ anuppannā uppajjeyyuṃ, te yathā neva
uppajjanti, evaṃ nesaṃ anuppādakiccaṃ uppannānañca pahānakiccaṃ sādheti.
Tasmā uppannānaṃ pāpakānanti
ettha pana catubbidhaṃ uppannaṃ – vattamānuppannaṃ, bhutvā
vigatuppannaṃ, okāsakatuppannaṃ, bhūmiladdhuppannanti. Tattha ye kilesā
vijjamānā uppādādisamaṅgino – idaṃ vattamānuppannaṃ nāma.
Kamme pana javite ārammaṇarasaṃ anubhavitvā niruddhavipāko bhutvā
vigataṃ nāma. Kammaṃ uppajjitvā niruddhaṃ bhutvā vigataṃ nāma.
Tadubhayampi bhutvā
vigatuppannanti saṅkhaṃ gacchati. Kusalākusalakammaṃ aññassa
kammassa vipākaṃ paṭibāhitvā attano vipākassa okāsaṃ karoti. Evaṃ kate
okāse vipāko uppajjamāno okāsakaraṇato paṭṭhāya uppannoti vuccati. Idaṃ okāsakatuppannaṃ nāma.
Pañcakkhandhā pana
vipassanāya bhūmi nāma. Te atītādibhedā honti. Tesu anusayitakilesā pana
atītā vā anāgatā vā paccuppannā vāti na vattabbā. Atītakkhandhesu
anusayitāpi hi appahīnāva honti. Anāgatakkhandhesu,
paccuppannakkhandhesu anusayitāpi appahīnāva honti. Idaṃ bhūmiladdhuppannaṃ nāma.
Tenāhu porāṇā – ‘‘tāsu tāsu bhūmīsu asamugghātitā kilesā
bhūmiladdhuppannāti saṅkhaṃ gacchantī’’ti.
Aparampi catubbidhaṃ uppannaṃ – samudācāruppannaṃ,
ārammaṇādhigahituppannaṃ, avikkhambhituppannaṃ, asamugdhātituppannanti.
Tattha sampati vattamānaṃyeva ‘samudācāruppannaṃ’ nāma.
Sakiṃ cakkhūni ummīletvā ārammaṇe nimitte gahite
anussaritānussaritakkhaṇe kilesā nuppajjissantīti na vattabbā. Kasmā?
Ārammaṇassa adhigahitattā. Yathā kiṃ? Yathā khīrarukkhassa kuṭhāriyā
āhatāhataṭṭhāne khīraṃ na nikkhamissatīti na vattabbaṃ, evaṃ. Idaṃ ‘ārammaṇādhigahituppannaṃ’ nāma.
Samāpattiyā avikkhambhitakilesā pana imasmiṃ nāma ṭhāne nuppajjissantīti
na vattabbā. Kasmā? Avikkhambhitattā. Yathā kiṃ? Yathā sace khīrarukkhaṃ
kuṭhāriyā āhaneyyuṃ, ‘imasmiṃ nāma ṭhāne khīraṃ na nikkhameyyā’ti na
vattabbaṃ, evaṃ. Idaṃ ‘avikkhambhituppannaṃ’ nāma.
Maggena asamugghātitakilesā pana bhavagge nibbattassāpi nuppajjissantīti
purimanayeneva vitthāretabbaṃ. Idaṃ ‘asamugghātituppannaṃ’ nāma.
Imesu uppannesu vattamānuppannaṃ, bhutvāvigatuppannaṃ, okāsakatuppannaṃ,
samudācāruppannanti catubbidhaṃ uppannaṃ na maggavajjhaṃ;
bhūmiladdhuppannaṃ, ārammaṇādhiggahituppannaṃ, avikkhambhituppannaṃ,
asamugghātituppannanti catubbidhaṃ maggavajjhaṃ. Maggo hi uppajjamāno
ete kilese pajahati. So ye kilese pajahati, te atītā vā anāgatā vā
paccuppannā vāti na vattabbā. Vuttampi cetaṃ –
‘‘Hañci atīte kilese pajahati, tena hi khīṇaṃ
khepeti, niruddhaṃ nirodheti,
vigataṃ vigameti, atthaṅgataṃ atthaṃ gameti, atītaṃ yaṃ natthi taṃ
pajahati. Hañci anāgate kilese pajahati, tena hi ajātaṃ pajahati,
anibbattaṃ anuppannaṃ apātubhūtaṃ pajahati, anāgataṃ yaṃ natthi taṃ
pajahati. Hañci paccuppanne kilese pajahati, tena hi ratto rāgaṃ
pajahati, duṭṭho dosaṃ, mūḷho mohaṃ, vinibaddho mānaṃ, parāmaṭṭho
diṭṭhiṃ, vikkhepagato uddhaccaṃ,
aniṭṭhaṅgato vicikicchaṃ, thāmagato anusayaṃ pajahati; kaṇhasukkadhammā
yuganaddhā samameva vattanti; saṃkilesikā maggabhāvanā hoti…pe… tena hi
natthi maggabhāvanā, natthi phalasacchikiriyā, natthi kilesappahānaṃ,
natthi dhammābhisamayo’ti. ‘Atthi maggabhāvanā…pe… atthi
dhammābhisamayo’ti. Yathā kathaṃ viya? Seyyathāpi taruṇo rukkho…pe…
apātubhūtāneva na pātubhavanti’’ti (paṭi. ma. 3.21).
Iti pāḷiyaṃ ajātaphalarukkho āgato;
jātaphalarukkhena pana dīpetabbaṃ. Yathā hi saphalo taruṇaambarukkho.
Tassa phalāni manussā paribhuñjeyyuṃ, sesāni pātetvā pacchiyo pūreyyuṃ.
Athañño puriso taṃ pharasunā chindeyya. Tenassa neva atītāni phalāni
nāsitāni honti, na anāgatapaccuppannāni ca nāsitāni; atītāni hi
manussehi paribhuttāni, anāgatāni anibbattāni na sakkā nāsetuṃ .
Yasmiṃ pana samaye so chinno tadā phalāniyeva natthīti paccuppannānipi
anāsitāni. Sace pana rukkho acchinno assa, athassa pathavīrasañca
āporasañca āgamma yāni phalāni nibbatteyyuṃ, tāni nāsitāni honti. Tāni
hi ajātāneva na jāyanti, anibbattāneva na nibbattanti, apātubhūtāneva na
pātubhavanti. Evameva maggo nāpi atītādibhede kilese pajahati, nāpi na
pajahati. Yesañhi kilesānaṃ maggena khandhesu apariññātesu uppatti siyā,
maggena uppajjitvā khandhānaṃ pariññātattā te kilesā ajātāva na jāyanti,
anibbattāva na nibbattanti, apātubhūtāva na pātubhavanti. Taruṇaputtāya
itthiyā puna avijāyanatthaṃ byādhitānaṃ rogavūpasamatthaṃ
pītabhesajjehi cāpi ayamattho vibhāvetabbo. Evaṃ maggo ye kilese
pajahati, te atītā vā anāgatā vā paccuppannā vāti na vattabbā. Na ca
maggo kilese na pajahati. Ye pana maggo kilese pajahati, te sandhāya
‘uppannānaṃ pāpakāna’ntiādi vuttaṃ.
Na kevalañca maggo kileseyeva pajahati, kilesānaṃ
pana appahīnattā ye uppajjeyyuṃ upādinnakkhandhā, tepi pajahatiyeva.
Vuttampi cetaṃ ‘‘sotāpattimaggañāṇena abhisaṅkhāraviññāṇassa nirodhena
satta bhave ṭhapetvā anamatagge saṃsāre ye uppajjeyyuṃ nāmañca rūpañca
etthete nirujjhantī’’ti (cūḷani. ajitamāṇavapucchāniddesa 6) vitthāro.
Iti maggo upādinnato anupādinnato ca vuṭṭhāti. Bhavavasena pana
sotāpattimaggo apāyabhavato vuṭṭhāti .
Sakadāgāmimaggo sugatibhavekadesato; anāgāmimaggo sugatikāmabhavato;
vuṭṭhāti arahattamaggo rūpārūpabhavato vuṭṭhāti, sabbabhavehi
vuṭṭhātiyevātipi vadanti.
Atha maggakkhaṇe kathaṃ anuppannānaṃ uppādāya
bhāvanā hoti? Kathaṃ vā uppannānaṃ ṭhitiyāti? Maggappavattiyā eva. Maggo
hi pavattamāno pubbe anuppannapubbattā anuppanno nāma vuccati.
Anāgatapubbañhi ṭhānaṃ gantvā ananubhūtapubbaṃ vā ārammaṇaṃ anubhavitvā
vattāro bhavanti – ‘anāgataṭṭhānaṃ āgatamha, ananubhūtaṃ ārammaṇaṃ
anubhavāmā’ti. Yā cassa pavatti, ayameva ṭhiti nāmāti ṭhitiyā bhāvetīti
vattuṃ vaṭṭati. Evametassa bhikkhuno idaṃ lokuttaramaggakkhaṇe vīriyaṃ
‘‘anuppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ anuppādāyā’’tiādīni cattāri
nāmāni labhati. Ayaṃ lokuttaramaggakkhaṇe sammappadhānakathā. Evamettha
lokiyalokuttaramissakā sammappadhānā niddiṭṭhāti.
Suttantabhājanīyavaṇṇanā.
2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
408. Abhidhammabhājanīye
sabbānipi sammappadhānāni dhammasaṅgaṇiyaṃ vibhattassa desanānayassa
mukhamattameva dassentena niddiṭṭhāni. Tattha nayabhedo veditabbo.
Kathaṃ? Paṭhamasammappadhāne tāva
sotāpattimagge jhānābhinivese suddhikapaṭipadā, suddhikasuññatā,
suññatapaṭipadā, suddhikaappaṇihitā, appaṇihitapaṭipadāti imesu pañcasu
ṭhānesu dvinnaṃ dvinnaṃ catukkapañcakanayānaṃ vasena dasa nayā honti.
Evaṃ sesesupīti vīsatiyā abhinivesesu dve nayasatāni. Tāni catūhi
adhipatīhi catugguṇitāni aṭṭha. Iti suddhikāni dve sādhipatīni aṭṭhāti
sabbampi nayasahassaṃ hoti. Tathādutiyasammappadhānādīsu
suddhikasammappadhāne cāti sotāpattimagge pañcanayasahassāni. Yathā ca
sotāpattimagge, evaṃ sesamaggesupīti kusalavaseneva vīsati nayasahassāni.
Vipāke pana sammappadhānehi kattabbakiccaṃ natthīti
vipākavāro na gahitoti. Sammappadhānāni panettha nibbattitalokuttarāneva
kathitānīti veditabbāni.
Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā.
3. Pañhāpucchakavaṇṇanā
427. Pañhāpucchake
pāḷianusāreneva sammappadhānānaṃ kusalādibhāvo veditabbo.
Ārammaṇattikesu pana sabbānipi etāni appamāṇaṃ nibbānaṃ ārabbha
pavattito appamāṇārammaṇāneva, na maggārammaṇāni; sahajātahetuvasena
pana maggahetukāni; vīmaṃsaṃ jeṭṭhakaṃ katvā maggabhāvanākāle maggādhipatīni;
chandacittajeṭṭhikāya maggabhāvanāya na vattabbāni maggādhipatīnīti;
vīriyajeṭṭhikāya pana aññassa vīriyassa abhāvā na vattabbāni
maggādhipatīnīti vā na maggādhipatīnīti vā; atītādīsu
ekārammaṇabhāvenapi na vattabbāni; nibbānassa pana bahiddhādhammattā
bahiddhārammaṇāni nāma hontīti. Evametasmiṃ pañhāpucchake
nibbattitalokuttarāneva sammappadhānāni kathitāni. Sammāsambuddhena hi
suttantabhājanīyasmiṃyeva lokiyalokuttaramissakā sammappadhānā kathitā;
abhidhammabhājanīyapañhāpucchakesu pana lokuttarāyevāti. Evamayaṃ
sammappadhānavibhaṅgopi teparivaṭṭaṃ nīharitvāva bhājetvā dassitoti.
Sammohavinodaniyā vibhaṅgaṭṭhakathāya
Sammappadhānavibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
