18. Dhammahadayavibhaṅgo
1. Sabbasaṅgāhikavāravaṇṇanā
978. Idāni tadanantare
dhammahadayavibhaṅge pāḷiparicchedo tāva evaṃ veditabbo – ettha hi
āditova khandhādīnaṃ dvādasannaṃ koṭṭhāsānaṃ vasena sabbasaṅgāhikavāro
nāma vutto. Dutiyo tesaṃyeva dhammānaṃ kāmadhātuādīsu
uppattānuppattidassanavāro nāma. Tatiyo tattheva
pariyāpannāpariyāpannadassanavāro nāma. Catuttho tīsu bhūmīsu
uppattikkhaṇe vijjamānāvijjamānadhammadassanavāro nāma. Pañcamo tesaṃ
dhammānaṃ bhūmantaravasena dassanavāro nāma. Chaṭṭho gatīsu
uppādakakammaāyuppamāṇadassanavāro nāma. Sattamo abhiññeyyādivāro nāma.
Aṭṭhamo sārammaṇānārammaṇavāro nāma. Navamo tesaṃ khandhādidhammānaṃ
diṭṭhasutādivasena saṅgahetvā dassanavāro nāma. Dasamo
kusalattikādivasena saṅgahetvā dassanavāro nāma.
979. Evaṃ
dasahi vārehi paricchinnāya pāḷiyā paṭhame tāva sabbasaṅgāhikavāre
‘‘avīcito yāva bhavaggaṃ etthantare kati khandhā’’ti pucchite ‘‘ekoti
vā…pe… cattāroti vā chāti vā avatvā pañcāti vattuṃ samattho añño
natthī’’ti attano ñāṇabalaṃ dīpento pañcakkhandhāti
pucchānurūpaṃ vissajjanaṃ āha. Yathāpucchaṃ vissajjanañhi
sabbaññubyākaraṇaṃ nāmāti vuccati. Dvādasāyatanānītiādīsupi
eseva nayo. Rūpakkhandhādīnaṃ pabhedo
khandhavibhaṅgādīsu vuttanayeneva veditabbo.
2. Uppattānuppattivāravaṇṇanā
991. Dutiyavāre ye
dhammā kāmabhave kāmadhātusambhūtānañca sattānaṃ uppajjanti –
kāmadhātuyaṃ pariyāpannā vā apariyāpannā vā – te sabbe saṅgahetvā kāmadhātuyā
pañcakkhandhātiādi vuttaṃ. Rūpadhātuādīsupi
eseva nayo. Yasmā pana rūpadhātupariyāpannānaṃ sattānaṃ ghānāyatanādīnaṃ
abhāvena gandhāyatanādīni āyatanādikiccaṃ na karonti, tasmā rūpadhātuyā
cha āyatanāni, nava dhātuyotiādi vuttaṃ .
Yasmā ca okāsavasena vā sattuppattivasena vā
apariyāpannadhātu nāma natthi, tasmā apariyāpannadhātuyāti avatvā yaṃ
yaṃ apariyāpannaṃ taṃ tadeva dassetuṃ apariyāpanne
kati khandhātiādi vuttaṃ.
3. Pariyāpannāpariyāpannavāravaṇṇanā
999. Tatiyavāre kāmadhātupariyāpannāti
kāmadhātubhajanaṭṭhena pariyāpannā; taṃnissitā tadantogadhā
kāmadhātutveva saṅkhaṃ gatāti attho. Sesapadesupi eseva nayo. Pariyāpannāti
bhavavasena okāsavasena ca paricchinnā. Apariyāpannāti
tathā aparicchinnā.
4. Dhammadassanavāravaṇṇanā
1007. Catutthavāre ekādasāyatanānīti
saddāyatanavajjāni. Tañhi ekantena paṭisandhiyaṃ nuppajjati. Iminā
nayena sabbattha attho veditabbo. Sattake ‘‘devānaṃ asurāna’’nti
gativasena avatvā avisesena gabbhaseyyakānanti
vuttaṃ. Tasmā yattha yattha gabbhaseyyakā sambhavanti tattha tattha
tesaṃ sattāyatanāni veditabbāni. Tathā dhātuyo. Sesamettha
uttānatthameva. Pañcamavāre yaṃ vattabbaṃ taṃ dhammasaṅgahaṭṭhakathāyaṃ
vuttameva.
6. Uppādakakammaāyuppamāṇavāravaṇṇanā
(1.) Uppādakakammaṃ
1021. Chaṭṭhavāre pañcahi
kāmaguṇehi nānappakārehi vā iddhivisesehi dibbantīti devā. Sammutidevāti
‘devo, devī’ti evaṃ lokasammutiyā devā. Upapattidevāti
devaloke uppannattā upapattiyā devā. Visuddhidevāti
sabbesaṃ devānaṃ pūjārahā sabbakilesavisuddhiyā devā. Rājānoti
muddhābhisittakhattiyā. Deviyoti
tesaṃ mahesiyo. Kumārāti
abhisittarājūnaṃ abhisittadeviyā kucchismiṃ uppannakumārā.
Uposathakammaṃkatvāti
cātuddasādīsu aṭṭhaṅgasamannāgataṃ uposathaṃ upavasitvā. Idāni yasmā
parittadānādipuññakammaṃ manussasobhagyatāya paccayo, mattaso kataṃ
manussasobhagyatāya adhimattaṃ, adhimattabhāvepi nānappakārabhedato
nānappakārassa khattiyamahāsālādibhāvassa paccayo, tasmā tassa vasena
upapattibhedaṃ dassento appekacce
gahapatimahāsālānantiādimāha. Tattha mahāsāro
etesanti mahāsārā; ra-kārassa pana la-kāraṃ katvā mahāsālāti vuttaṃ.
Gahapatiyova mahāsālā, gahapatīsu vā mahāsālāti gahapatimahāsālā.
Sesesupi eseva nayo. Tattha yassa gehe pacchimantena cattālīsakoṭidhanaṃ
nidhānagataṃ hoti, kahāpaṇānañca pañca ambaṇāni divasavaḷañjo nikkhamati
– ayaṃ gahapatimahāsālo nāma.
Yassa pana gehe pacchimantena asītikoṭidhanaṃ nidhānagataṃ hoti,
kahāpaṇānañca dasaambaṇāni divasavaḷañjo nikkhamati – ayaṃ brāhmaṇamahāsālo nāma.
Yassa pana gehe pacchimantena koṭisatadhanaṃ nidhānagataṃ hoti,
kahāpaṇānañca vīsati ambaṇāni divasavaḷañjo nikkhamati – ayaṃ khattiyamahāsālo nāma.
Sahabyatanti sahabhāvaṃ; sabhāgā hutvā nibbattantīti attho. Cātumahārājikānantiādīsu
cātumahārājikā nāma sinerupabbatassa vemajjhe honti. Tesu
pabbataṭṭhakāpi atthi, ākāsaṭṭhāpi; tesaṃ paramparā cakkavāḷapabbataṃ
pattā. Khiḍḍāpadosikā, manopadosikā, sītavalāhakā, uṇhavalāhakā, candimā
devaputto, sūriyo devaputtoti ete sabbepi cātumahārājikadevalokaṭṭhakā
eva.
Tettiṃsa janā
tattha upapannāti tāvatiṃsā.
Apica tāvatiṃsāti tesaṃ devānaṃ nāmamevāti vuttaṃ. Tepi atthi
pabbataṭṭhakā, atthi ākāsaṭṭhakā. Tesaṃ paramparā cakkavāḷapabbataṃ
pattā. Tathā yāmādīnaṃ. Ekadevalokepi hi devānaṃ paramparā
cakkavāḷapabbataṃ appattā nāma natthi. Tattha dibbaṃ sukhaṃ yātā payātā
sampattāti yāmā. Tuṭṭhā
pahaṭṭhāti tusitā.
Pakatipaṭiyattārammaṇato atirekena ramitukāmakāle yathārucite bhoge
nimminitvā ramantīti nimmānaratī.
Cittācāraṃ ñatvā parehi nimmitesu bhogesu vasaṃ vattentīti paranimmitavasavattī.
(2.) Āyuppamāṇaṃ
1022.Appaṃvā
bhiyyoti dutiyaṃ vassasataṃ appatvā vīsāya vā tiṃsāya vā
cattālīsāya vā paññāsāya vā saṭṭhiyā vā vassehi adhikampi vassasatanti
attho. Sabbampi hetaṃ dutiyaṃ vassasataṃ appattattā appanti vuttaṃ.
1024. Brahmapārisajjādīsu
mahābrahmānaṃ pārisajjā paricārikāti brahmapārisajjā.
Tesaṃ purohitabhāve ṭhitāti brahmapurohitā.
Vaṇṇavantatāya ceva
dīghāyukatāya ca mahanto brahmāti mahābrahmā, tesaṃ mahābrahmānaṃ.
Ime tayopi janā paṭhamajjhānabhūmiyaṃ ekatale vasanti; āyuantaraṃ pana
nesaṃ nānā.
1025. Parittā
ābhā etesanti parittābhā.
Appamāṇā ābhā etesanti appamāṇābhā.
Daṇḍadīpikāya acci viya etesaṃ sarīrato ābhā chijjitvā chijjitvā patantī
viya sarati visaratīti ābhassarā.
Imepi tayo janā dutiyajjhānabhūmiyaṃ ekatale vasanti; āyuantaraṃ pana
nesaṃ nānā.
1026. Parittā
subhā etesanti parittasubhā.
Appamāṇā subhā etesanti appamāṇasubhā.
Subhena okiṇṇā vikiṇṇā, subhena sarīrappabhāvaṇṇena ekagghanā,
suvaṇṇamañjusāya ṭhapitasampajjalitakañcanapiṇḍasassirīkāti subhakiṇhā.
Imepi tayo janā tatiyajjhānabhūmiyaṃ ekatale vasanti; āyuantaraṃ pana
nesaṃ nānā.
1027.Ārammaṇanānattatāti ārammaṇassa
nānattabhāvo. Manasikāranānattatādīsupi
eseva nayo. Ettha ekassa pathavīkasiṇaṃ ārammaṇaṃ hoti…pe… ekassa
odātakasiṇanti idaṃ ārammaṇanānattaṃ. Eko pathavīkasiṇaṃ manasi
karoti…pe… eko odātakasiṇanti idaṃ manasikāranānattaṃ. Ekassa
pathavīkasiṇe chando hoti…pe… ekassa odātakasiṇeti idaṃ chandanānattaṃ.
Eko pathavīkasiṇe patthanaṃ karoti…pe… eko odātakasiṇeti idaṃ paṇidhinānattaṃ.
Eko pathavīkasiṇavasena adhimuccati…pe… eko odātakasiṇavasenāti idaṃ adhimokkhanānattaṃ.
Eko pathavīkasiṇavasena cittaṃ abhinīharati…pe… eko odātakasiṇavasenāti
idaṃ abhinīhāranānattaṃ.
Ekassa pathavīkasiṇaparicchindanakapaññā hoti…pe… ekassa
odātakasiṇaparicchindanakapaññāti idaṃ paññānānattaṃ.
Tattha ārammaṇamanasikārā pubbabhāgena kathitā.
Chandapaṇidhiadhimokkhābhinīhārā appanāyapi vattanti upacārepi. Paññā
pana lokiyalokuttaramissakā kathitā.
Asaññasattānanti saññāvirahitānaṃ sattānaṃ. Ekacce hi titthāyatane
pabbajitvā ‘cittaṃ nissāya rajjanadussanamuyhanāni nāma hontī’ti citte
dosaṃ disvā ‘acittakabhāvo nāma sobhano, diṭṭhadhammanibbānameta’nti saññāvirāgaṃ
janetvā tatrūpagaṃ pañcamaṃ samāpattiṃ bhāvetvā tattha nibbattanti.
Tesaṃ upapattikkhaṇe eko rūpakkhandhoyeva nibbattati. Ṭhatvā nibbatto
ṭhitako eva hoti, nisīditvā nibbatto nisinnakova nipajjitvā nibbatto
nipannova. Cittakammarūpakasadisā hutvā pañca kappasatāni tiṭṭhanti.
Tesaṃ pariyosāne so rūpakāyo antaradhāyati, kāmāvacarasaññā uppajjati;
tena idha saññuppādena te devā tamhā kāyā cutāti paññāyanti.
Vipulā phalā etesanti vehapphalā.
Attano sampattiyā na hāyanti na vihāyantīti avihā.
Na kañci sattaṃ tappantīti atappā.
Sundarā dassanā abhirūpā pāsādikāti sudassā.
Suṭṭha passanti, sundarametesaṃ vā dassananti sudassī.
Sabbehi eva guṇehi ca bhavasampattiyā ca jeṭṭhā, natthettha kaniṭṭhāti akaniṭṭhā.
1028. Ākāsānañcāyatanaṃ
upagatāti ākāsānañcāyatanūpagā.
Itaresupi eseva nayo .
Iti cha kāmāvacarā, nava brahmalokā, pañca suddhāvāsā, cattāro arūpā
asaññasattavehapphalehi saddhiṃ chabbīsati devalokā; manussalokena
saddhiṃ sattavīsati.
Tattha sammāsambuddhena manussānaṃ devānañca āyuṃ
paricchindamānena catūsu apāyesu bhummadevesu ca āyu paricchinnaṃ taṃ
kasmāti? Niraye tāva kammameva pamāṇaṃ. Yāva kammaṃ na khīyati, na tāva
cavanti. Tathā sesaapāyesu. Bhummadevānampi kammameva pamāṇaṃ. Tattha
nibbattā hi keci sattāhamattaṃ
tiṭṭhanti, keci addhamāsaṃ, keci māsaṃ, kappaṃ tiṭṭhamānāpi atthiyeva.
Tattha manussesu gihibhāve ṭhitāyeva sotāpannāpi honti,
sakadāgāmiphalampi anāgāmiphalampi arahattaphalampi pāpuṇanti. Tesu
sotāpannādayo yāvajīvaṃ tiṭṭhanti. Khīṇāsavā pana parinibbāyanti vā
pabbajanti vā. Kasmā? Arahattaṃ nāma seṭṭhaguṇo, gihiliṅgaṃ hīnaṃ, taṃ
hīnatāya uttamaṃ guṇaṃ dhāretuṃ na sakkoti. Tasmā te parinibbātukāmā vā
pabbajitukāmā vā honti.
Bhummadevā pana arahattaṃ patvāpi yāvajīvaṃ
tiṭṭhanti. Chasu kāmāvacaradevesu sotāpannasakadāgāmino yāvajīvaṃ
tiṭṭhanti; anāgāminā rūpabhavaṃ gantuṃ vaṭṭati, khīṇāsavena
parinibbātuṃ. Kasmā ?
Nilīyanokāsassa abhāvā. Rūpāvacarārūpāvacaresu sabbepi yāvajīvaṃ
tiṭṭhanti. Tattha rūpāvacare nibbattā sotāpannasakadāgāmino na puna
idhāgacchanti, tattheva parinibbāyanti. Ete hi jhānaanāgāmino nāma.
Aṭṭhasamāpattilābhīnaṃ pana kiṃ niyameti?
Paguṇajjhānaṃ. Yadevassa paguṇaṃ hoti, tena uppajjati. Sabbesu pana
paguṇesu kiṃ niyameti? Patthanā. Yattha upapattiṃ pattheti tattheva
upapajjati. Patthanāya asati kiṃ niyameti? Maraṇasamaye samāpannā
samāpatti. Maraṇasamaye samāpannā natthi, kiṃ niyameti?
Nevasaññānāsaññāyatanasamāpatti. Ekaṃsena hi so nevasaññānāsaññāyatane
upapajjati. Navasu brahmalokesu nibbattaariyasāvakānaṃ tatrūpapattipi
hoti uparūpapattipi na heṭṭhūpapatti. Puthujjanānaṃ pana tatrūpapattipi
hoti uparūpapattipi heṭṭhūpapattipi.
Pañcasu suddhāvāsesu catūsu ca arūpesu ariyasāvakānaṃ tatrūpapattipi
hoti uparūpapattipi. Paṭhamajjhānabhūmiyaṃ nibbatto anāgāmī nava
brahmaloke sodhetvā matthake ṭhito parinibbāti. Vehapphalā, akaniṭṭhā,
nevasaññānāsaññāyatananti ime tayo devalokā seṭṭhabhavā nāma.
Imesu tīsu ṭhānesu nibbattaanāgāmino neva uddhaṃ gacchanti, na adho,
tattha tattheva parinibbāyantīti. Idamettha pakiṇṇakaṃ.
7. Abhiññeyyādivāravaṇṇanā
1030. Sattamavāre salakkhaṇapariggāhikāya
abhiññāya vasena abhiññeyyatā veditabbā.
Ñātatīraṇapahānapariññānaṃ vasena pariññeyyatā.
Sā ca rūpakkhandho abhiññeyyo
pariññeyyo na pahātabbotiādīsu ñātatīraṇapariññāvaseneva
veditabbā. Samudayasaccaṃ
abhiññeyyaṃ pariññeyyaṃ pahātabbantiādīsu pahānapariññāvasena.
Aṭṭhamavāre rūpādiārammaṇānaṃ cakkhuviññāṇādīnaṃ vasena
sārammaṇānārammaṇatā veditabbā. Navamavāro uttānatthoyeva. Dasamavārepi
yaṃ vattabbaṃ siyā taṃ sabbaṃ tattha tattha pañhāpucchakavāre
vuttamevāti.
Sammohavinodaniyā vibhaṅgaṭṭhakathāya
Dhammahadayavibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Nigamanakathā
Ettāvatā ca
–
Abhidhammaṃ desento, dhammagaru dhammagāravayuttānaṃ;
Devānaṃ devapure, devagaṇasahassaparivāro.
Dutiyaṃ adutiyapuriso,
yaṃ āha vibhaṅgapakaraṇaṃ nātho;
Aṭṭhārasahi vibhaṅgehi, maṇḍitamaṇḍapeyyaguṇo.
Atthappakāsanatthaṃ, tassāhaṃ yācito ṭhitaguṇena;
Yatinā adandhagatinā, subuddhinā buddhaghosena.
Yaṃ ārabhiṃ racayituṃ, aṭṭhakathaṃ sunipuṇesu atthesu;
Sammohavinodanato, sammohavinodaniṃ nāma.
Porāṇaṭṭhakathānaṃ, sāraṃ ādāya sā ayaṃ niṭṭhaṃ;
Pattā anantarāyena, pāḷiyā bhāṇavārehi.
Cattālīsāya yathā, ekena ca evameva sabbepi;
Niṭṭhaṃ vajantu vimalā, manorathā sabbasattānaṃ.
Saddhammassa ṭhitatthaṃ, yañca imaṃ racayatā mayā puññaṃ;
Pattaṃ tena samattaṃ, pāpuṇatu sadevako loko.
Suciraṃ tiṭṭhatu dhammo, dhammābhirato sadā bhavatu loko;
Niccaṃ khemasubhikkhādi-sampadā janapadā hontūti.
Paramavisuddhasaddhābuddhivīriyapaṭimaṇḍitena
sīlācārajjavamaddavādiguṇasamudayasamuditena
sakasamayasamayantaragahanajjhogāhaṇasamatthena
paññāveyyattiyasamannāgatena tipiṭakapariyattippabhede sāṭṭhakathe
satthusāsane appaṭihatañāṇappabhāvena mahāveyyākaraṇena karaṇasampattijanitasukhaviniggatamadhurodāravacanalāvaṇṇayuttena
yuttamuttavādinā vādīvarena mahākavinā pabhinnapaṭisambhidāparivāre
chaḷabhiññāpaṭisambhidādippabhedaguṇapaṭimaṇḍite uttarimanussadhamme
suppatiṭṭhitabuddhīnaṃ theravaṃsappadīpānaṃ therānaṃ mahāvihāravāsīnaṃ
vaṃsālaṅkārabhūtena vipulavisuddhabuddhinā buddhaghosoti
garūhi gahitanāmadheyyena therena katā ayaṃ sammohavinodanī nāma
vibhaṅgaṭṭhakathā.
Tāva tiṭṭhatu lokasmiṃ, lokanittharaṇesinaṃ;
Dassentī kulaputtānaṃ, nayaṃ paññāvisuddhiyā.
Yāva buddhoti nāmampi, suddhacittassa tādino;
Lokamhi lokajeṭṭhassa, pavattati mahesinoti.
Sammohavinodanī nāma vibhaṅga-aṭṭhakathā niṭṭhitā.
