TRƯỜNG BỘ KINH
Dīgha
nikāya (aṭṭhakathā)
3. Ambaṭṭhasuttavaṇṇanā
Addhānagamanavaṇṇanā
254. Evaṃ me
sutaṃ…pe… kosalesūti ambaṭṭhasuttaṃ. Tatrāyaṃ apubbapadavaṇṇanā. Kosalesūti
kosalā nāma jānapadino rājakumārā. Tesaṃ nivāso ekopi janapado
rūḷhīsaddena kosalāti vuccati, tasmiṃ kosalesu janapade. Porāṇā panāhu –
yasmā pubbe mahāpanādaṃ rājakumāraṃ nānānāṭakādīni disvā sitamattampi
akarontaṃ sutvā rājā āha – ‘‘yo mama puttaṃ hasāpeti, sabbālaṅkārena naṃ
alaṅkaromī’’ti. Tato naṅgalānipi chaḍḍetvā mahājanakāye sannipatite
manussā sātirekāni sattavassāni nānākīḷāyo dassetvāpi taṃ hasāpetuṃ
nāsakkhiṃsu, tato sakko devarājā nāṭakaṃ pesesi, so dibbanāṭakaṃ
dassetvā hasāpesi. Atha te manussā attano attano vasanokāsābhimukhā
pakkamiṃsu. Te paṭipathe mittasuhajjādayo disvā paṭisanthāraṃ karontā –
‘‘kacci bho kusalaṃ, kacci bho kusala’’nti āhaṃsu. Tasmā taṃ
‘‘kusala’’nti vacanaṃ upādāya so padeso kosalāti vuccatīti.
Cārikaṃ caramānoti
addhānagamanaṃ gacchanto. Cārikā ca nāmesā bhagavato duvidhā hoti –
turitacārikā ca, aturitacārikā ca. Tattha dūrepi bodhaneyyapuggalaṃ
disvā tassa bodhanatthāya sahasā gamanaṃ turitacārikānāma,
sā mahākassapassa paccuggamanādīsu daṭṭhabbā. Bhagavā hi
mahākassapattheraṃ paccuggacchanto muhuttena tigāvutaṃ maggaṃ agamāsi.
Āḷavakassatthāya tiṃsayojanaṃ, tathā aṅgulimālassa.
Pakkusātissa pana pañcacattālīsayojanaṃ. Mahākappinassa vīsayojanasataṃ.
Dhaniyassatthāya sattayojanasatāni agamāsi. Dhammasenāpatino
saddhivihārikassa vanavāsītissasāmaṇerassa tigāvutādhikaṃ
vīsayojanasataṃ.
Ekadivasaṃ kira thero – ‘‘tissasāmaṇerassa santikaṃ, bhante,
gacchāmī’’ti āha. Bhagavā –
‘‘ahampi gamissāmī’’ti vatvā āyasmantaṃ ānandaṃ āmantesi
– ‘‘ānanda, vīsatisahassānaṃ chaḷabhiññānaṃ ārocehi, bhagavā kira
vanavāsissa tissasāmaṇerassa santikaṃ gamissatī’’ti. Tato dutiyadivase
vīsatisahassakhīṇāsavaparivāro ākāse uppatitvā vīsatiyojanasatamatthake
tassa gocaragāmadvāre otaritvā cīvaraṃ pārupi. Taṃ kammantaṃ gacchamānā
manussā disvā – ‘‘satthā no āgato, mā kammantaṃ agamitthā’’ti vatvā
āsanāni paññapetvā yāguṃ datvā pātarāsabhattaṃ karontā – ‘‘kuhiṃ,
bhante, bhagavā gacchatī’’ti daharabhikkhū pucchiṃsu. Upāsakā na bhagavā
aññattha gacchati, idheva tissasāmaṇerassa dassanatthāyāgatoti. Te –
‘‘amhākaṃ kulūpakassa kira therassa dassanatthāya satthā āgato, no vata
no thero oramattako’’ti somanassajātā ahesuṃ.
Atha kho bhagavato bhattakiccapariyosāne sāmaṇero gāme piṇḍāya caritvā –
‘‘upāsakā, mahābhikkhusaṅgho’’ti pucchi. Athassa te ‘‘satthā, bhante,
āgato’’ti ārocesuṃ. So bhagavantaṃ upasaṅkamitvā piṇḍapātena āpucchi.
Satthā tassa pattaṃ hatthena gahetvā – ‘‘alaṃ, tissa, niṭṭhitaṃ
bhattakicca’’nti āha. Tato upajjhāyaṃ āpucchitvā attano pattāsane
nisīditvā bhattakiccamakāsi. Athassa bhattakiccapariyosāne satthā
maṅgalaṃ vatvā nikkhamitvā gāmadvāre ṭhatvā – ‘‘kataro te, tissa,
vasanaṭṭhānaṃ gatamaggo’’ti āha. Ayaṃ bhagavāti. Maggaṃ desayamāno
purato yāhi tissāti. Bhagavā kira sadevakassa lokassa maggadesakopi
samāno sakale tigāvute magge ‘sāmaṇeraṃ daṭṭhuṃlacchāmī’ti taṃ
maggadesakaṃ akāsi.
So attano vasanaṭṭhānaṃ gantvā bhagavato vattamakāsi. Atha naṃ bhagavā –
‘‘kataro te, tissa, caṅkamo’’ti pucchitvā tattha gantvā sāmaṇerassa
nisīdanapāsāṇe nisīditvā – ‘‘tissa, imasmiṃ ṭhāne sukhaṃ vasī’’ti
pucchi. So āha – ‘‘āma, bhante, imasmiṃ ṭhāne vasantassa
sīhabyagghahatthimigamorādīnaṃ saddaṃ suṇato araññasaññā uppajjati, tāya
sukhaṃ vasāmī’’ti. Atha naṃ bhagavā – ‘‘tissa, bhikkhusaṅghaṃ
sannipātehi, buddhadāyajjaṃ te dassāmī’’ti vatvā sannipatite
bhikkhusaṅghe upasampādetvā attano vasanaṭṭhānameva agamāsīti. Ayaṃ turitacārikā nāma.
Yaṃ pana gāmanigamapaṭipāṭiyā
devasikaṃ yojanadviyojanavasena piṇḍapātacariyādīhi lokaṃ
anuggaṇhantassa gamanaṃ, ayaṃ aturitacārikā nāma.
Imaṃ pana cārikaṃ caranto bhagavā mahāmaṇḍalaṃ, majjhimamaṇḍalaṃ,
antomaṇḍalanti imesaṃ tiṇṇaṃ maṇḍalānaṃ aññatarasmiṃ carati. Tattha
mahāmaṇḍalaṃ navayojanasatikaṃ, majjhimamaṇḍalaṃ chayojanasatikaṃ,
antomaṇḍalaṃ tiyojanasatikaṃ. Yadā mahāmaṇḍale cārikaṃ caritukāmo hoti,
mahāpavāraṇāya pavāretvā pāṭipadadivase mahābhikkhusaṅghaparivāro
nikkhamati. Samantā yojanasataṃ ekakolāhalaṃ hoti. Purimaṃ purimaṃ āgatā
nimantetuṃ labhanti. Itaresu dvīsu maṇḍalesu sakkāro mahāmaṇḍale
osarati. Tattha bhagavā tesu tesu gāmanigamesu ekāhaṃ dvīhaṃ vasanto
mahājanaṃ āmisappaṭiggahena anuggaṇhanto dhammadānena cassa
vivaṭṭasannissitaṃ kusalaṃ vaḍḍhento navahi māsehi cārikaṃ pariyosāpeti.
Sace pana antovasse bhikkhūnaṃ samathavipassanā taruṇā honti,
mahāpavāraṇāya apavāretvā pavāraṇāsaṅgahaṃ datvā kattikapuṇṇamāyaṃ
pavāretvā migasirassa paṭhamapāṭipadadivase mahābhikkhusaṅghaparivāro
nikkhamitvā majjhimamaṇḍale osarati. Aññenapi kāraṇena
majjhimamaṇḍale cārikaṃ caritukāmo catumāsaṃ vasitvāva nikkhamati.
Vuttanayeneva itaresu dvīsu maṇḍalesu sakkāro majjhimamaṇḍale osarati.
Bhagavā purimanayeneva lokaṃ anuggaṇhanto aṭṭhahi māsehi cārikaṃ
pariyosāpeti. Sace pana catumāsaṃ vutthavassassāpi bhagavato
veneyyasattā aparipakkindriyā honti, tesaṃ indriyaparipākaṃ āgamayamāno
aparampi ekamāsaṃ vā dviticatumāsaṃ vā tattheva vasitvā
mahābhikkhusaṅghaparivāro nikkhamati. Vuttanayeneva itaresu dvīsu
maṇḍalesu sakkāro antomaṇḍale osarati. Bhagavā purimanayeneva lokaṃ
anuggaṇhanto sattahi vā chahi vā pañcahi vā catūhi vā māsehi cārikaṃ
pariyosāpeti. Iti imesu tīsu maṇḍalesu yattha katthaci cārikaṃ caranto
na cīvarādihetu carati. Atha kho ye duggatabālajiṇṇabyādhitā, te kadā
tathāgataṃ āgantvā passissanti. Mayi pana cārikaṃ carante mahājano
tathāgatassa dassanaṃ labhissati. Tattha keci cittāni pasādessanti ,
keci mālādīhi pūjessanti, keci kaṭacchubhikkhaṃ dassanti, keci
micchādassanaṃ pahāya sammādiṭṭhikā bhavissanti. Taṃ nesaṃ bhavissati
dīgharattaṃ hitāya sukhāyāti. Evaṃ lokānukampakāya cārikaṃ carati.
Api ca catūhi kāraṇehi buddhā bhagavanto cārikaṃ caranti,
jaṅghavihāravasena sarīraphāsukatthāya,
atthuppattikālābhikaṅkhanatthāya, bhikkhūnaṃ sikkhāpadapaññāpanatthāya,
tattha tattha paripākagatindriye bodhaneyyasatte bodhanatthāyāti.
Aparehipi catūhi kāraṇehi buddhā bhagavanto cārikaṃ caranti buddhaṃ
saraṇaṃ gacchissantīti vā, dhammaṃ, saṅghaṃ saraṇaṃ gacchissantīti vā,
mahatā dhammavassena catasso parisā santappessāmīti vā. Aparehipi
pañcahi kāraṇehi buddhā bhagavanto cārikaṃ caranti pāṇātipātā
viramissantīti vā, adinnādānā ,
kāmesumicchācārā, musāvādā, surāmerayamajjapamādaṭṭhānā viramissantīti
vā. Aparehipi aṭṭhahi kāraṇehi buddhā bhagavanto cārikaṃ caranti –
paṭhamaṃ jhānaṃ paṭilabhissantīti vā, dutiyaṃ jhānaṃ…pe…
nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiṃ paṭilabhissantīti vā. Aparehipi aṭṭhahi
kāraṇehi buddhā bhagavanto cārikaṃ caranti – sotāpattimaggaṃ
adhigamissantīti vā, sotāpattiphalaṃ…pe… arahattaphalaṃ
sacchikarissantīti vāti. Ayaṃ aturitacārikā, idha cārikāti adhippetā. Sā
panesā duvidhā hoti – anibaddhacārikā ca nibaddhacārikā ca. Tattha yaṃ
gāmanigamanagarapaṭipāṭivasena carati, ayaṃ anibaddhacārikā nāma. Yaṃ
panekasseva bodhaneyyasattassatthāya gacchati, ayaṃ nibaddhacārikā nāma.
Esā idha adhippetā.
Tadā kira bhagavato pacchimayāmakiccapariyosāne dasasahassilokadhātuyā
ñāṇajālaṃ pattharitvā bodhaneyyabandhave olokentassa
pokkharasātibrāhmaṇo sabbaññutaññāṇajālassa anto paviṭṭho. Atha bhagavā
ayaṃ brāhmaṇo mayhaṃ ñāṇajāle paññāyati, ‘‘atthi nu khvassa
upanissayo’’ti vīmaṃsanto sotāpattimaggassa upanissayaṃ disvā – ‘‘eso
mayi etaṃ janapadaṃ gate lakkhaṇapariyesanatthaṃ ambaṭṭhaṃ antevāsiṃ
pahiṇissati, so mayā saddhiṃ vādapaṭivādaṃ katvā nānappakāraṃ
asabbhivākyaṃ vakkhati, tamahaṃ dametvā nibbisevanaṃ karissāmi. So ācariyassa
kathessati, athassācariyo taṃ kathaṃ sutvā āgamma mama lakkhaṇāni
pariyesissati, tassāhaṃ dhammaṃ desessāmi. So desanāpariyosāne
sotāpattiphale patiṭṭhahissati. Desanā mahājanassa saphalā
bhavissatī’’ti pañcabhikkhusataparivāro taṃ janapadaṃ paṭipanno. Tena
vuttaṃ – ‘‘kosalesu cārikaṃ caramāno mahatā bhikkhusaṅghena saddhiṃ
pañcamattehi bhikkhusatehī’’ti.
Yena icchānaṅgalanti
yena disābhāgena icchānaṅgalaṃ avasaritabbaṃ. Yasmiṃ vā padese
icchānaṅgalaṃ. Ijjhānaṅgalantipi pāṭho. Tadavasarīti tena
avasari, taṃ vā avasari. Tena disābhāgena gato, taṃ vā padesaṃ gatoti
attho. Icchānaṅgale
viharati icchānaṅgalavanasaṇḍeti icchānaṅgalaṃ upanissāya
icchānaṅgalavanasaṇḍe sīlakhandhāvāraṃ bandhitvā samādhikontaṃ ussāpetvā
sabbaññutaññāṇasaraṃ parivattayamāno dhammarājā yathābhirucitena
vihārena viharati.
Pokkharasātivatthuvaṇṇanā
255.Tena
kho pana samayenāti yena samayena bhagavā tattha viharati, tena
samayena, tasmiṃ samayeti ayamattho. Brahmaṃ aṇatīti brāhmaṇo, mante
sajjhāyatīti attho. Idameva hi jātibrāhmaṇānaṃ niruttivacanaṃ. Ariyā
pana bāhitapāpattā brāhmaṇāti vuccanti. Pokkharasātīti idaṃ
tassa nāmaṃ. Kasmā pokkharasātīti vuccati. Tassa kira kāyo
setapokkharasadiso, devanagare ussāpitarajatatoraṇaṃ viya sobhati. Sīsaṃ
panassa kāḷavaṇṇaṃ indanīlamaṇimayaṃ viya. Massupi candamaṇḍale
kāḷamegharāji viya khāyati. Akkhīni nīluppalasadisāni. Nāsā
rajatapanāḷikā viya suvaṭṭitā suparisuddhā. Hatthapādatalāni ceva
mukhadvārañca katalākhārasaparikammaṃ viya sobhati, ativiya
sobhaggappatto brāhmaṇassa attabhāvo. Arājake ṭhāne rājānaṃ kātuṃ
yuttamimaṃ brāhmaṇaṃ. Evamesa sassiriko. Iti naṃ pokkharasadisattā
pokkharasātīti sañjānanti.
Ayaṃ pana
kassapasammāsambuddhakāle tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū dasabalassa dānaṃ datvā
dhammadesanaṃ sutvā devaloke nibbatti. So tato manussalokamāgacchanto
mātukucchivāsaṃ jigucchitvā himavantapadese mahāsare padumagabbhe
nibbatti. Tassa ca sarassa avidūre tāpaso paṇṇasālāya vasati. So tīre
ṭhito taṃ padumaṃ disvā – ‘‘idaṃ padumaṃ avasesapadumehi mahantataraṃ.
Pupphitakāle naṃ gahessāmī’’ti cintesi. Taṃ sattāhenāpi na pupphati.
Tāpaso kasmā nu kho idaṃ sattāhenāpi na pupphati. Handa naṃ gahessāmīti
otaritvā gaṇhi. Taṃ tena nāḷato chinnamattaṃyeva pupphitaṃ.
Athassabbhantare suvaṇṇacuṇṇapiñjaraṃ viya rajatabimbakaṃ
padumareṇupiñjaraṃ setavaṇṇaṃ dārakaṃ addasa. So mahāpuñño esa
bhavissati. Handa naṃ paṭijaggāmīti paṇṇasālaṃ netvā paṭijaggitvā
sattavassakālato paṭṭhāya tayo vede uggaṇhāpesi. Dārako tiṇṇaṃ vedānaṃ
pāraṃ gantvā paṇḍito byatto jambudīpe aggabrāhmaṇo ahosi. So aparena
samayena rañño kosalassa sippaṃ dassesi. Athassa sippe pasanno rājā
ukkaṭṭhaṃ nāma mahānagaraṃ brahmadeyyaṃ adāsi. Iti naṃ pokkhare
sayitattā pokkharasātīti sañjānanti.
Ukkaṭṭhaṃ ajjhāvasatīti
ukkaṭṭhanāmake nagare vasati. Abhibhavitvā vā āvasati. Tassa nagarassa
sāmiko hutvā yāya mariyādāya tattha vasitabbaṃ, tāya mariyādāya vasi.
Tassa kira nagarassa vatthuṃ ukkā ṭhapetvā ukkāsu jalamānāsu aggahesuṃ,
tasmā taṃ ukkaṭṭhanti vuccati. Okkaṭṭhantipi pāṭho, soyevattho.
Upasaggavasena panettha bhummatthe upayogavacanaṃ veditabbaṃ. Tassa
anupayogattā ca sesapadesu. Tattha lakkhaṇaṃ saddasatthato
pariyesitabbaṃ.
Sattussadanti
sattehi ussadaṃ, ussannaṃ bahujanaṃ ākiṇṇamanussaṃ.
Posāvaniyahatthiassamoramigādianekasattasamākiṇṇañcāti attho.
Yasmā panetaṃ nagaraṃ bahi āvijjhitvā jātena hatthiassādīnaṃ ghāsatiṇena
ceva gehacchādanatiṇena ca sampannaṃ. Tathā dārukaṭṭhehi ceva
gehasambhārakaṭṭhehi ca. Yasmā cassabbhantare vaṭṭacaturassādisaṇṭhānā
bahū pokkharaṇiyo jalajakusumavicittāni ca bahūni anekāni taḷākāni
udakassa niccabharitāneva honti, tasmā satiṇakaṭṭhodakanti
vuttaṃ. Saha dhaññenātisadhaññaṃ pubbaṇṇāparaṇṇādibhedaṃ
bahudhaññasannicayanti attho .
Ettāvatā yasmiṃ nagare brāhmaṇo setacchattaṃ ussāpetvā rājalīlāya
vasati, tassa samiddhisampatti dīpitā hoti.
Rājato laddhaṃ bhoggaṃ rājabhoggaṃ. Kena dinnanti
ce? Raññā pasenadinā kosalena dinnaṃ. Rājadāyanti
rañño dāyabhūtaṃ, dāyajjanti attho. Brahmadeyyanti
seṭṭhadeyyaṃ, chattaṃ ussāpetvā rājasaṅkhepena bhuñjitabbanti attho.
Atha vā rājabhogganti
sabbaṃ chejjabhejjaṃ anusāsantena nadītitthapabbatādīsu suṅkaṃ
gaṇhantena setacchattaṃ ussāpetvā raññā hutvā bhuñjitabbaṃ. Raññā
pasenadinā kosalena dinnaṃ rājadāyanti ettha taṃ nagaraṃ raññā dinnattā rājadāyaṃ dāyakarājadīpanatthaṃ
panassa ‘‘raññā
pasenadinā kosalena dinna’’nti idaṃ vuttaṃ. Brahmadeyyanti
seṭṭhadeyyaṃ. Yathā dinnaṃ na puna gahetabbaṃ hoti, nissaṭṭhaṃ
pariccattaṃ. Evaṃ dinnanti attho.
Assosīti suṇi
upalabhi, sotadvārasampattavacananigghosānusārena aññāsi. Khoti
avadhāraṇatthe padapūraṇamatte vā nipāto. Tattha avadhāraṇatthena assosi
eva, nāssa koci savanantarāyo ahosīti ayamattho veditabbo. Padapūraṇena
pana padabyañjanasiliṭṭhatāmattameva.
Idāni yamatthaṃ brāhmaṇo pokkharasāti assosi, taṃ pakāsento – ‘‘samaṇo
khalu bho gotamo’’tiādimāha. Tattha samitapāpattā samaṇoti
veditabbo. Vuttañhetaṃ – ‘‘samitāssa honti pāpakā akusalā dhammā’’tiādi
(ma. ni. 1.434). Bhagavā ca anuttarena ariyamaggena samitapāpo. Tenassa
yathābhūtaguṇādhigatametaṃ nāmaṃ, yadidaṃ samaṇoti. Khalūti
anussavanatthe nipāto. Bhoti
brāhmaṇajātisamudāgataṃ ālapanamattaṃ. Vuttampi cetaṃ – ‘‘bhovādī nāma
so hoti, sace hoti sakiñcano’’ti (dha. pa. 55). Gotamoti
bhagavantaṃ gottavasena parikitteti. Tasmā samaṇo khalu bho gotamoti
ettha samaṇo kira bho gotamagottoti evamattho daṭṭhabbo.
Sakyaputtoti idaṃ
pana bhagavato uccākulaparidīpanaṃ . Sakyakulā
pabbajitoti saddhāpabbajitabhāvaparidīpanaṃ. Kenaci pārijuññena
anabhibhūto aparikkhīṇaṃyeva taṃ
kulaṃ pahāya saddhāya pabbajitoti vuttaṃ hoti. Tato paraṃ vuttatthameva. Taṃ
kho panātiādi sāmaññaphale vuttameva. Sādhu
kho panāti sundaraṃ kho pana. Atthāvahaṃ sukhāvahanti vuttaṃ
hoti. Tathārūpānaṃ
arahatanti yathārūpo so bhavaṃ gotamo, evarūpānaṃ
yathābhūtaguṇādhigamena loke arahantoti laddhasaddhānaṃ arahataṃ. Dassanaṃ
hotīti pasādasommāni akkhīni ummīletvā dassanamattampi sādhu
hotīti, evaṃ ajjhāsayaṃ katvā.
Ambaṭṭhamāṇavakathā
256.Ajjhāyakoti
idaṃ – ‘‘na dānime jhāyanti, na dānime jhāyantīti kho, vāseṭṭha,
ajjhāyakā ajjhāyakā tveva tatiyaṃ akkharaṃ upanibbatta’’nti, evaṃ
paṭhamakappikakāle jhānavirahitānaṃ brāhmaṇānaṃ garahavacanaṃ. Idāni
pana taṃ ajjhāyatīti ajjhāyako. Mante parivattetīti iminā atthena
pasaṃsāvacanaṃ katvā voharanti. Mante dhāretītimantadharo.
Tiṇṇaṃ vedānanti
iruvedayajuvedasāmavedānaṃ. Oṭṭhapahatakaraṇavasena pāraṃ gatoti pāragū. Saha
nighaṇḍunā ca keṭubhena ca sanighaṇḍukeṭubhānaṃ.
Nighaṇḍūti nighaṇḍurukkhādīnaṃ vevacanapakāsakaṃ satthaṃ. Keṭubhanti
kiriyākappavikappo kavīnaṃ upakārāvahaṃ satthaṃ. Saha akkharappabhedenasākkharappabhedānaṃ.
Akkharappabhedoti sikkhā ca nirutti ca. Itihāsapañcamānanti
āthabbaṇavedaṃ catutthaṃ katvā itiha āsa, itiha āsāti
īdisavacanapaṭisaṃyutto purāṇakathāsaṅkhāto itihāso pañcamo etesanti
itihāsapañcamā, tesaṃ itihāsapañcamānaṃ vedānaṃ.
Padaṃ tadavasesañca byākaraṇaṃ adhīyati vedeti cāti padako
veyyākaraṇo. Lokāyataṃ
vuccati vitaṇḍavādasatthaṃ. Mahāpurisalakkhaṇanti mahāpurisānaṃ
buddhādīnaṃ lakkhaṇadīpakaṃ dvādasasahassaganthapamāṇaṃ satthaṃ. Yattha
soḷasasahassagāthāparimāṇā buddhamantā nāma ahesuṃ, yesaṃ vasena iminā
lakkhaṇena samannāgatā buddhā nāma honti, iminā paccekabuddhā, iminā dve
aggasāvakā, asīti mahāsāvakā ,
buddhamātā, buddhapitā, aggupaṭṭhāko, aggupaṭṭhāyikā, rājā cakkavattīti
ayaṃ viseso paññāyati.
Anavayoti imesu
lokāyatamahāpurisalakkhaṇesu anūno paripūrakārī, avayo na hotīti vuttaṃ
hoti. Avayo nāma yo tāni atthato ca ganthato ca sandhāretuṃ na sakkoti. Anuññātapaṭiññātoti
anuññāto ceva paṭiññāto ca. Ācariyenassa ‘‘yaṃ ahaṃ jānāmi, taṃ tvaṃ
jānāsī’’tiādinā anuññāto. ‘‘Āma ācariyā’’ti attanā tassa
paṭivacanadānapaṭiññāya paṭiññātoti attho. Katarasmiṃ adhikāre? Sake
ācariyake tevijjake pāvacane. Esa kira brāhmaṇo cintesi ‘‘imasmiṃ loke
‘ahaṃ buddho, ahaṃ buddho’ti uggatassa nāmaṃ gahetvā bahū janā
vicaranti. Tasmā na me anussavamatteneva upasaṅkamituṃ yuttaṃ. Ekaccañhi
upasaṅkamantassa apakkamanampi garu hoti, anatthopi uppajjati.
Yaṃnūnāhaṃ mama antevāsikaṃ pesetvā – ‘buddho vā, no vā’ti jānitvāva
upasaṅkameyya’’nti, tasmā māṇavaṃ āmantetvā ayaṃ tātātiādimāha.
257.Taṃ
bhavantanti tassa bhoto gotamassa. Tathā
santaṃ yevāti tathā satoyeva. Idhāpi hi
itthambhūtākhyānatthavaseneva upayogavacanaṃ.
258.Yathā
kathaṃ panāhaṃ, bho, tanti ettha kathaṃ panāhaṃ bho taṃ bhavantaṃ
gotamaṃ jānissāmi, yathā sakkā so ñātuṃ, tathā me ācikkhāhīti attho. Yathāti
vā nipātamattamevetaṃ. Kathanti
ayaṃ ākārapucchā. Kenākārenāhaṃ taṃ bhavantaṃ gotamaṃ jānissāmīti attho.
Evaṃ vutte kira naṃ upajjhāyo ‘‘kiṃ tvaṃ, tāta, pathaviyaṃ ṭhito,
pathaviṃ na passāmīti viya; candimasūriyānaṃ obhāse ṭhito, candimasūriye
na passāmīti viya vadasī’’tiādīni vatvā jānanākāraṃ dassento āgatāni
kho, tātātiādimāha.
Tattha mantesūti
vedesu. Tathāgato kira uppajjissatīti paṭikacceva suddhāvāsā devā vedesu
lakkhaṇāni pakkhipitvā buddhamantā nāmeteti brāhmaṇaveseneva vede
vācenti. Tadanusārena mahesakkhā sattā tathāgataṃ jānissantīti. Tena
pubbe vedesu mahāpurisalakkhaṇāni āgacchanti.
Parinibbute pana tathāgate anukkamena antaradhāyanti. Tenetarahi
natthīti. Mahāpurisassāti
paṇidhisamādānañāṇakaruṇādiguṇamahato purisassa.Dveyeva
gatiyoti dveyeva niṭṭhā. Kāmañcāyaṃ gatisaddo ‘‘pañca kho imā,
sāriputta, gatiyo’’tiādīsu (ma. ni. 1.153) bhavabhede vattati. ‘‘Gati
migānaṃ pavana’’ntiādīsu (pari. 399) nivāsaṭṭhāne. ‘‘Evaṃ
adhimattagatimanto’’tiādīsu paññāyaṃ. ‘‘Gatigata’’ntiādīsu visaṭabhāve.
Idha pana niṭṭhāyaṃ vattatīti veditabbo.
Tattha kiñcāpi yehi
lakkhaṇehi samannāgato rājā cakkavattī hoti, na teheva buddho hoti;
jātisāmaññato pana tāniyeva tānīti vuccanti. Tena vuttaṃ – ‘‘yehi
samannāgatassā’’ti. Sace
agāraṃ ajjhāvasatīti yadi agāre vasati.Rājā
hoti cakkavattīti catūhi acchariyadhammehi, saṅgahavatthūhi ca
lokaṃ rañjanato rājā, cakkaratanaṃ vatteti, catūhi sampatticakkehi
vattati, tehi ca paraṃ vatteti, parahitāya ca iriyāpathacakkānaṃ vatto
etasmiṃ atthīti cakkavattī. Ettha ca rājāti sāmaññaṃ. Cakkavattīti
visesaṃ. Dhammena caratīti dhammiko. Ñāyena
samena vattatīti attho. Dhammena rajjaṃ labhitvā rājā jātoti dhammarājā. Parahitadhammakaraṇena
vā dhammiko.Attahitadhammakaraṇena dhammarājā. Caturantāya
issaroti cāturanto, catusamuddaantāya,
catubbidhadīpavibhūsitāya pathaviyā issaroti attho. Ajjhattaṃ kopādipaccatthike
bahiddhā ca sabbarājāno vijetītivijitāvī.
Janapadatthāvariyappattoti janapade dhuvabhāvaṃ thāvarabhāvaṃ
patto, na sakkā kenaci cāletuṃ. Janapado vā tamhi thāvariyappatto
anuyutto sakammanirato acalo asampavedhīti janapadatthāvariyappatto.
Seyyathidanti
nipāto, tassa cetāni katamānīti attho. Cakkaratanantiādīsu
cakkañca, taṃ ratijananaṭṭhena ratanañcāti cakkaratanaṃ. Esa nayo
sabbattha. Imesu pana ratanesu ayaṃ cakkavattirājā cakkaratanena ajitaṃ
jināti, hatthiassaratanehi vijite yathāsukhaṃ anucarati,
pariṇāyakaratanena vijitamanurakkhati,
avasesehi upabhogasukhamanubhavati. Paṭhamena cassa ussāhasattiyogo,
pacchimena mantasattiyogo, hatthiassagahapatiratanehi pabhusattiyogo
suparipuṇṇo hoti, itthimaṇiratanehi tividhasattiyogaphalaṃ. So
itthimaṇiratanehi bhogasukhamanubhavati, sesehi issariyasukhaṃ. Visesato
cassa purimāni tīṇi adosakusalamūlajanitakammānubhāvena sampajjanti,
majjhimāni alobhakusalamūlajanitakammānubhāvena, pacchimamekaṃ
amohakusalamūlajanitakammānubhāvenāti veditabbaṃ. Ayamettha saṅkhepo.
Vitthāro pana bojjhaṅgasaṃyutte ratanasuttassa upadesato gahetabbo.
Parosahassanti
atirekasahassaṃ. Sūrāti
abhīrukajātikā. Vīraṅgarūpāti
devaputtasadisakāyā. Evaṃ tāva eke vaṇṇayanti. Ayaṃ panettha sabbhāvo. Vīrāti
uttamasūrā vuccanti, vīrānaṃ aṅgaṃ vīraṅgaṃ, vīrakāraṇaṃ vīriyanti
vuttaṃ hoti. Vīraṅgarūpaṃ etesanti vīraṅgarūpā, vīriyamayasarīrā
viyāti vuttaṃ hoti. Parasenappamaddanāti
sace paṭimukhaṃ tiṭṭheyya parasenā taṃ parimaddituṃ samatthāti
adhippāyo. Dhammenāti
‘‘pāṇo na hantabbo’’tiādinā pañcasīladhammena . Arahaṃ
hoti sammāsambuddho loke vivaṭṭacchadoti ettha
rāgadosamohamānadiṭṭhiavijjāduccaritachadanehi sattahi
paṭicchanne kilesandhakāre loke taṃ chadanaṃ vivaṭṭetvā samantato
sañjātāloko hutvā ṭhitoti vivaṭṭacchado. Tattha paṭhamena padena
pūjārahatā. Dutiyena tassā hetu, yasmā sammāsambuddhoti, tatiyena
buddhattahetubhūtā vivaṭṭacchadatā vuttāti veditabbā. Atha vā vivaṭṭo ca
vicchado cāti vivaṭṭacchado, vaṭṭarahito chadanarahito cāti vuttaṃ hoti.
Tena arahaṃ vaṭṭābhāvena, sammāsambuddho chadanābhāvenāti evaṃ
purimapadadvayasseva hetudvayaṃ vuttaṃ hoti, dutiyena vesārajjena cettha
purimasiddhi, paṭhamena dutiyasiddhi, tatiyacatutthehi tatiyasiddhi
hoti. Purimañca dhammacakkhuṃ, dutiyaṃ buddhacakkhuṃ, tatiyaṃ
samantacakkhuṃ sādhetīti veditabbaṃ. Tvaṃ
mantānaṃ paṭiggahetāti iminā’ssa mantesu sūrabhāvaṃ janeti.
259. Sopi tāya
ācariyakathāya lakkhaṇesu vigatasammoho ekobhāsajāte viya buddhamante
sampassamānoevaṃ bhoti
āha. Tassattho – ‘yathā, bho, tvaṃ vadasi, evaṃ karissāmī’ti. Vaḷavārathamāruyhāti
vaḷavāyuttaṃ rathaṃ abhirūhitvā. Brāhmaṇo kira yena rathena sayaṃ
vicarati, tameva rathaṃ datvā māṇavaṃ pesesi. Māṇavāpi pokkharasātisseva
antevāsikā. So kira tesaṃ – ‘‘ambaṭṭhena saddhiṃ gacchathā’’ti saññaṃ
adāsi.
Yāvatikā yānassa bhūmīti
yattakaṃ sakkā hoti yānena gantuṃ, ayaṃ yānassa bhūmi nāma. Yānā
paccorohitvāti ayānabhūmiṃ, dvārakoṭṭhakasamīpaṃ gantvā yānato
paṭiorohitvā.
Tena kho pana samayenāti
yasmiṃ samaye ambaṭṭho ārāmaṃ pāvisi. Tasmiṃ pana samaye,
ṭhitamajjhanhikasamaye. Kasmā pana tasmiṃ samaye caṅkamantīti?
Paṇītabhojanapaccayassa thinamiddhassa vinodanatthaṃ, divāpadhānikā vā
te. Tādisānañhi pacchābhattaṃ caṅkamitvā nhāyitvā sarīraṃ
utuṃ gāhāpetvā nisajja samaṇadhammaṃ karontānaṃ cittaṃ ekaggaṃ hoti. Yena
te bhikkhūti so kira – ‘‘kuhiṃ samaṇo gotamo’’ti pariveṇato
pariveṇaṃ anāgantvā ‘‘pucchitvāva pavisissāmī’’ti vilokento araññahatthī
viya mahācaṅkame caṅkamamāne paṃsukūlike bhikkhū disvā tesaṃ santikaṃ
agamāsi. Taṃ sandhāya yena
te bhikkhūtiādi vuttaṃ. Dassanāyāti
daṭṭhuṃ, passitukāmā hutvāti attho.
260.Abhiññātakolaññoti
pākaṭakulajo. Tadā kira jambudīpe ambaṭṭhakulaṃ nāma pākaṭakulamahosi .Abhiññātassāti
rūpajātimantakulāpadesehi pākaṭassa. Agarūti
abhāriko. Yo hi ambaṭṭhaṃ ñāpetuṃ na sakkuṇeyya, tassa tena saddhiṃ
kathāsallāpo garu bhaveyya. Bhagavato pana tādisānaṃ māṇavānaṃ satenāpi
sahassenāpipañhaṃ puṭṭhassa vissajjane dandhāyitattaṃ natthīti maññamānā
– ‘‘agaru kho panā’’ti cintayiṃsu. Vihāroti
gandhakuṭiṃ sandhāya āhaṃsu.
Ataramānoti aturito,
saṇikaṃ padappamāṇaṭṭhāne padaṃ nikkhipanto vattaṃ katvā susammaṭṭhaṃ
muttādalasinduvārasantharasadisaṃ vālikaṃ avināsentoti attho. Āḷindanti
pamukhaṃ. Ukkāsitvāti
ukkāsitasaddaṃ katvā. Aggaḷanti
dvārakavāṭaṃ. Ākoṭehīti
agganakhehi saṇikaṃ kuñcikacchiddasamīpe ākoṭehīti vuttaṃ hoti. Dvāraṃ
kira atiupari amanussā, atiheṭṭhā dīghajātikā koṭenti. Tathā anākoṭetvā
majjhe chiddasamīpe koṭetabbanti idaṃ dvārākoṭanavattanti dīpentā
vadanti.
261.Vivari
bhagavā dvāranti na bhagavā uṭṭhāya dvāraṃ vivari. Vivariyatūti
pana hatthaṃ pasāresi. Tato ‘‘bhagavā tumhehi anekāsu
kappakoṭīsu dānaṃ dadamānehi na sahatthā dvāravivaraṇakammaṃ kata’’nti
sayameva dvāraṃ vivaṭaṃ. Taṃ pana yasmā bhagavato manena vivaṭaṃ, tasmā
vivari bhagavā dvāranti vattuṃ vaṭṭati.
Bhagavatā saddhiṃ
sammodiṃsūti yathā khamanīyādīni pucchanto bhagavā tehi, evaṃ
tepi bhagavatā saddhiṃ samappavattamodā ahesuṃ. Sītodakaṃ viya
uṇhodakena sammoditaṃ ekībhāvaṃ agamaṃsu. Yāya ca ‘‘kacci, bho gotama,
khamanīyaṃ; kacci yāpanīyaṃ, kacci bhoto ca gotamassa sāvakānañca
appābādhaṃ, appātaṅkaṃ, lahuṭṭhānaṃ, balaṃ, phāsuvihāro’’tiādikāya
kathāya sammodiṃsu, taṃ pītipāmojjasaṅkhātasammodajananato sammodituṃ
yuttabhāvato ca sammodanīyaṃ, atthabyañjanamadhuratāya sucirampi kālaṃ
sāretuṃ nirantaraṃ pavattetuṃ arahabhāvato saritabbabhāvato ca
sāraṇīyaṃ. Suyyamānasukhato sammodanīyaṃ, anussariyamānasukhato ca
sāraṇīyaṃ. Tathā byañjanaparisuddhatāya sammodanīyaṃ,
atthaparisuddhatāya sāraṇīyaṃ. Evaṃ anekehi pariyāyehi sammodanīyaṃ
kathaṃ sāraṇīyaṃ vītisāretvā pariyosāpetvā niṭṭhapetvā ekamantaṃ
nisīdiṃsu.
Ambaṭṭhopana māṇavoti
so kira bhagavato rūpasampattiyaṃ cittappasādamattampi akatvā
‘‘dasabalaṃapasādessāmī’’ti udare baddhasāṭakaṃ muñcitvā kaṇṭhe
olambetvā ekena hatthena dussakaṇṇaṃ gahetvā caṅkamaṃ abhirūhitvā kālena
bāhuṃ, kālena udaraṃ, kālena piṭṭhiṃ dassento, kālena hatthavikāraṃ,
kālena bhamukavikāraṃ karonto, ‘‘kacci te bho, gotama, dhātusamatā,
kacci bhikkhāhārena na kilamatha, akilamathākāroyeva pana te paññāyati;
thūlāni hi te aṅgapaccaṅgāni, pāsādikattha gatagataṭṭhāne. ‘te bahujanā
rājapabbajitoti ca buddho’ti ca uppannabahumānā paṇītaṃ ojavantamāhāraṃ
denti. Passatha, bho, gehaṃ, cittasālā viya, dibbapāsādo viya. Imaṃ
mañcaṃ passatha, bimbohanaṃ passatha, kiṃ evarūpe ṭhāne vasantassa
samaṇadhammaṃ kātuṃ dukkara’’nti evarūpaṃ uppaṇḍanakathaṃ
anācārabhāvasāraṇīyaṃ katheti, tena vuttaṃ
– ‘‘ambaṭṭho pana māṇavo caṅkamantopi nisinnena bhagavatā kiñci kiñci
kathaṃ sāraṇīyaṃ vītisāreti, ṭhitopi nisinnena bhagavatā kiñci kiñci
kathaṃ sāraṇīyaṃ vītisāretī’’ti.
262.Atha
kho bhagavāti atha bhagavā – ‘‘ayaṃ māṇavo hatthaṃ pasāretvā
bhavaggaṃ gahetukāmo viya, pādaṃ pasāretvā avīciṃ vicaritukāmo viya,
mahāsamuddaṃ taritukāmo viya, sineruṃ ārohitukāmo viya ca aṭṭhāne
vāyamati, handa, tena saddhiṃ mantemī’’ti ambaṭṭhaṃ māṇavaṃ etadavoca. Ācariyapācariyehīti
ācariyehi ca tesaṃ ācariyehi ca.
Paṭhamaibbhavādavaṇṇanā
263.Gacchanto
vāti ettha kāmaṃ tīsu iriyāpathesu brāhmaṇo ācariyabrāhmaṇena
saddhiṃ sallapitumarahati. Ayaṃ pana māṇavo mānathaddhatāya
kathāsallāpaṃ karonto cattāropi iriyāpathe yojessāmīti ‘‘sayāno vā hi,
bho gotama, sayānenā’’ti āha.
Tato kira taṃ bhagavā –
‘‘ambaṭṭha, gacchantassa vā gacchantena, ṭhitassa vā ṭhitena, nisinnassa
vā nisinnenācariyena saddhiṃ kathā nāma sabbācariyesu labbhati. Tvaṃ
pana sayāno sayānenācariyena saddhiṃ kathesi, kiṃ te ācariyo gorūpaṃ,
udāhu tva’’nti āha. So kujjhitvā – ‘‘ye ca kho te, bho gotama,
muṇḍakā’’tiādimāha. Tattha muṇḍe muṇḍāti samaṇe ca samaṇāti vattuṃ
vaṭṭeyya. Ayaṃ pana hīḷento muṇḍakā samaṇakāti āha. Ibbhāti
gahapatikā. Kaṇhāti
kaṇhā, kāḷakāti attho. Bandhupādāpaccāti
ettha bandhūti brahmā adhippeto. Tañhi brāhmaṇā pitāmahoti voharanti.
Pādānaṃ apaccā pādāpaccā, brahmuno piṭṭhipādato jātāti
adhippāyo. Tassa kira ayaṃ laddhi – brāhmaṇā brahmuno mukhato nikkhantā,
khattiyā urato, vessā nābhito, suddā jāṇuto, samaṇā piṭṭhipādatoti. Evaṃ
kathento ca panesa kiñcāpi aniyametvā katheti. Atha kho bhagavantameva
vadāmīti katheti.
Atha kho bhagavā – ‘‘ayaṃ ambaṭṭho āgatakālato paṭṭhāya mayā saddhiṃ
kathayamāno mānameva nissāya kathesi, āsīvisaṃ gīvāyaṃ
gaṇhanto viya, aggikkhandhaṃ āliṅganto viya, mattavāraṇaṃ soṇḍāya
parāmasanto viya, attano pamāṇaṃ na jānāti. Handa naṃ jānāpessāmī’’ti
cintetvā ‘‘atthikavato kho pana te, ambaṭṭhā’’tiādimāha. Tattha āgantvā
kattabbakiccasaṅkhāto attho, etassa atthīti atthikaṃ, tassa māṇavassa
cittaṃ. Atthikamassa atthīti atthikavā, tassa atthikavato tava
idhāgamanaṃ ahosīti attho.
Kho panāti
nipātamattaṃ. Yāyeva
kho panatthāyāti yeneva kho panatthena. Āgaccheyyāthāti
mama vā aññesaṃ vā santikaṃ yadā kadāci āgaccheyyātha. Tameva
atthanti idaṃ purisaliṅgavaseneva vuttaṃ. Manasi
kareyyāthāti citte kareyyātha. Idaṃ vuttaṃ hoti – tvaṃ ācariyena
attano karaṇīyena pesito, na amhākaṃ paribhavanatthāya, tasmā tameva
kiccaṃ manasi karohīti. Evamassa aññesaṃ santikaṃ āgatānaṃ vattaṃ
dassetvā mānaniggaṇhanatthaṃ ‘‘avusitavāyeva kho panā’’tiādimāha.
Tassattho passatha bho ayaṃ ambaṭṭho māṇavo ācariyakule avusitavā asikkhito
appassutova samāno. Vusitamānīti
‘‘ahaṃ vusitavā sikkhito bahussuto’’ti attānaṃ maññati. Etassa hi evaṃ
pharusavacanasamudācāre kāraṇaṃ kimaññatra avusitattāti ācariyakule
asaṃvuddhā asikkhitā appassutāyeva hi evaṃ vadantīti.
264.Kupitoti
kuddho. Anattamanoti
asakamano, kiṃ pana bhagavā tassa kujjhanabhāvaṃ ñatvā evamāha udāhu
añatvāti? Ñatvā āhāti. Kasmā ñatvā āhāti? Tassa mānanimmadanatthaṃ.
Bhagavā hi aññāsi – ‘‘ayaṃ mayā evaṃ vutte kujjhitvā mama ñātake
akkosissati. Athassāhaṃ yathā nāma kusalo bhisakko dosaṃ uggiletvā
nīharati, evameva gottena gottaṃ, kulāpadesena kulāpadesaṃ ,
uṭṭhāpetvā bhavaggappamāṇena viya uṭṭhitaṃ mānaddhajaṃ mūle chetvā
nipātessāmī’’ti. Khuṃsentoti
ghaṭṭento. Vambhentoti
hīḷento. Pāpito
bhavissatīti caṇḍabhāvādidosaṃ pāpito bhavissati.
Caṇḍāti mānanissitakodhayuttā. Pharusāti
kharā. Lahusāti
lahukā. Appakeneva tussanti vā dussanti vā udakapiṭṭhe alābukaṭāhaṃ viya
appakeneva uplavanti. Bhassāti
bahubhāṇino. Sakyānaṃ mukhe vivaṭe aññassa vacanokāso natthīti
adhippāyeneva vadati. Samānāti
idaṃ santāti purimapadassa vevacanaṃ. Na
sakkarontīti na brāhmaṇānaṃ sundarenākārena karonti. Na
garuṃ karontīti brāhmaṇesu gāravaṃ na karonti. Na
mānentīti na manena piyāyanti. Na
pūjentīti mālādīhi nesaṃ pūjaṃ na karonti. Na
apacāyantīti abhivādanādīhi nesaṃ apacitikammaṃ nīcavuttiṃ na
dassenti tayidanti
taṃ idaṃ. Yadime
sakyāti yaṃ ime sakyā na brāhmaṇe sakkaronti…pe… na apacāyanti,
taṃ tesaṃ asakkārakaraṇādi sabbaṃ na yuttaṃ, nānulomanti attho.
Dutiyaibbhavādavaṇṇanā
265.Aparaddhunti
aparajjhiṃsu. Ekamidāhanti
ettha idanti nipātamattaṃ. Ekaṃ ahanti attho. Sandhāgāranti
rajjaanusāsanasālā. Sakyāti
abhisittarājāno . Sakyakumārāti
anabhisittā. Uccesūti
yathānurūpesu pallaṅkapīṭhakavettāsanaphalakacittattharaṇādibhedesu. Sañjagghantāti
uppaṇḍanavasena mahāhasitaṃ hasantā.Saṃkīḷantāti
hasitamatta karaṇaaṅgulisaṅghaṭṭanapāṇippahāradānādīni karontā. Mamaññeva
maññeti evamahaṃ maññāmi, mamaññeva anuhasanti, na aññanti.
Kasmā pana te evamakaṃsūti? Te kira
ambaṭṭhassa kulavaṃsaṃ jānanti. Ayañca tasmiṃ samaye yāva pādantā
olambetvā nivatthasāṭakassa ekena hatthena dussakaṇṇaṃ gahetvā
khandhaṭṭhikaṃ nāmetvā mānamadena matto viya āgacchati. Tato –
‘‘passatha bho amhākaṃ dāsassa kaṇhāyanagottassa ambaṭṭhassa
āgamanakāraṇa’’nti vadantā evamakaṃsu. Sopi attano kulavaṃsaṃ jānāti.
Tasmā ‘‘mamaññeva maññe’’ti takkayittha.
Āsanenāti
‘‘idamāsanaṃ, ettha nisīdāhī’’ti evaṃ āsanena nimantanaṃ nāma hoti,
tathā na koci akāsi.
Tatiyaibbhavādavaṇṇanā
266.Laṭukikāti khettaleḍḍūnaṃ
antarenivāsinī khuddakasakuṇikā. Kulāvaketi
nivāsanaṭṭhāne. Kāmalāpinīti
yadicchakabhāṇinī, yaṃ yaṃ icchati taṃ taṃ lapati, na taṃ koci haṃso vā
koñco vā moro vā āgantvā ‘‘kiṃ tvaṃ lapasī’ti nisedheti. Abhisajjitunti
kodhavasena laggituṃ.
Evaṃ vutte māṇavo – ‘‘ayaṃ samaṇo gotamo attano ñātake laṭukikasadise
katvā amhe haṃsakoñcamorasadise karoti, nimmāno dāni jāto’’ti maññamāno
uttari cattāro vaṇṇe dasseti.
Dāsiputtavādavaṇṇanā
267.Nimmādetīti
nimmadeti nimmāne karoti. Yaṃnūnāhanti
yadi panāhaṃ. ‘‘Kaṇhāyanohamasmi, bho gotamā’’ti idaṃ kira vacanaṃ
ambaṭṭho tikkhattuṃ mahāsaddena
avoca. Kasmā avoca? Kiṃ asuddhabhāvaṃ na jānātīti? Āma jānāti. Jānantopi
bhavapaṭicchannametaṃ kāraṇaṃ, taṃ anena na diṭṭhaṃ. Apassanto
mahāsamaṇo kiṃ vakkhatīti maññamāno mānathaddhatāya avoca. Mātāpettikanti
mātāpitūnaṃ santakaṃ. Nāmagottanti
paṇṇattivasena nāmaṃ, paveṇīvasena gottaṃ. Anussaratoti
anussarantassa kulakoṭiṃ sodhentassa. Ayyaputtāti
sāmino puttā. Dāsiputtoti
gharadāsiyāva putto. Tasmā yathā dāsena sāmino upasaṅkamitabbā, evaṃ
anupasaṅkamantaṃ taṃ disvā
sakyā anujagghiṃsūti dasseti.
Ito paraṃ tassa dāsabhāvaṃ sakyānañca sāmibhāvaṃ pakāsetvā attano ca
ambaṭṭhassa ca kulavaṃsaṃ āharanto sakyā kho panātiādimāha. Tattha dahantīti
ṭhapenti, okkāko no pubbapurisoti, evaṃ karontīti attho. Tassa kira
rañño kathanakāle ukkā viya mukhato pabhā niccharati, tasmā taṃ
‘‘okkāko’’ti sañjāniṃsūti. Pabbājesīti
nīhari.
Idāni te nāmavasena dassento – ‘‘okkāmukha’’ntiādimāha. Tatrāyaṃ
anupubbī kathā – paṭhamakappikānaṃ kira rañño mahāsammatassa rojo nāma
putto ahosi. Rojassa vararojo, vararojassa kalyāṇo, kalyāṇassa
varakalyāṇo, varakalyāṇassa mandhātā, mandhātussa varamandhātā ,
varamandhātussa uposatho, uposathassa varo, varassa upavaro, upavarassa
maghadevo, maghadevassa paramparāya caturāsītikhattiyasahassāni ahesuṃ.
Tesaṃ pacchato tayo okkākavaṃsā ahesuṃ. Tesu tatiyaokkākassa pañca
mahesiyo ahesuṃ – hatthā, cittā, jantu, jālinī, visākhāti. Ekekissā
pañcapañcaitthisataparivārā. Sabbajeṭṭhāya cattāro puttā – okkāmukho,
karakaṇḍu, hatthiniko, sinisūroti. Pañca dhītaro – piyā, suppiyā,
ānandā, vijitā, vijitasenāti. Iti sā nava putte vijāyitvā kālamakāsi.
Atha rājā aññaṃ dahariṃ abhirūpaṃ rājadhītaraṃ ānetvā aggamahesiṭṭhāne
ṭhapesi. Sā jantuṃ nāma puttaṃ vijāyi. Atha naṃ pañcamadivase
alaṅkaritvā rañño dassesi.
Rājā tuṭṭho tassā varaṃ adāsi. Sā ñātakehi saddhiṃ mantetvā puttassa
rajjaṃ yāci. Rājā – ‘‘nassa, vasali, mama puttānaṃ antarāyaṃ icchasī’’ti
tajjesi. Sā punappunaṃ raho rājānaṃ paritosetvā – ‘‘mahārāja, musāvādo
nāma na vaṭṭatī’’tiādīni vatvā yācatiyeva. Atha rājā putte āmantesi –
‘‘ahaṃ tātā, tumhākaṃ kaniṭṭhaṃ jantukumāraṃ disvā tassa mātuyā sahasā
varaṃ adāsiṃ , sā puttassa
rajjaṃ pariṇāmetuṃ icchati. Tumhe ṭhapetvā maṅgalahatthiṃ maṅgalaassaṃ
maṅgalarathañca yattake icchatha, tattake hatthiassarathe gahetvā
gacchatha. Mamaccayena āgantvā rajjaṃ kareyyāthā’’ti, aṭṭhahi amaccehi
saddhiṃ uyyojesi.
Te nānappakāraṃ roditvā kanditvā – ‘‘tāta, amhākaṃ dosaṃ khamathā’’ti
rājānañceva rājorodhe ca khamāpetvā, ‘‘mayampi bhātūhi saddhiṃ
gacchāmā’’ti rājānaṃ āpucchitvā nagarā nikkhantā bhaginiyo ādāya
caturaṅginiyā senāya parivutā nagarā nikkhamiṃsu. ‘‘Kumārā pituaccayena
āgantvā rajjaṃ kāressanti, gacchāma ne upaṭṭhahāmā’’ti cintetvā bahū
manussā anubandhiṃsu. Paṭhamadivase yojanamattā senā ahosi, dutiye
dviyojanamattā, tatiye tiyojanamattā. Kumārā mantayiṃsu – ‘‘mahā
balakāyo, sace mayaṃ kañci sāmantarājānaṃ madditvā janapadaṃ gaṇheyyāma,
sopi no nappasaheyya. Kiṃ paresaṃ pīḷāya katāya, mahā ayaṃ jambudīpo,
araññe nagaraṃ māpessāmā’’ti himavantābhimukhā gantvā nagaravatthuṃ
pariyesiṃsu.
Tasmiñca samaye amhākaṃ bodhisatto brāhmaṇamahāsālakule nibbattitvā
kapilabrāhmaṇo nāma hutvā nikkhamma isipabbajjaṃ pabbajitvā
himavantapasse pokkharaṇiyā tīre sākavanasaṇḍe paṇṇasālaṃ māpetvā
vasati. So kira bhummajālaṃ nāma vijjaṃ jānāti, yāya uddhaṃ asītihatthe
ākāse, heṭṭhā ca bhūmiyampi guṇadosaṃ passati. Etasmiṃ padese
tiṇagumbalatā dakkhiṇāvaṭṭā
pācīnābhimukhā jāyanti. Sīhabyagghādayo migasūkare sappabiḷārā ca
maṇḍūkamūsike anubandhamānā taṃ padesaṃ patvā na sakkonti te
anubandhituṃ. Tehi te aññadatthu santajjitā
nivattantiyeva. So – ‘‘ayaṃ pathaviyā aggapadeso’’ti ñatvā tattha attano
paṇṇasālaṃ māpesi.
Atha te kumāre nagaravatthuṃ pariyesamāne attano vasanokāsaṃ āgate
disvā pucchitvā taṃ pavattiṃ ñatvā tesu anukampaṃ janetvā avoca –
‘‘imasmiṃ paṇṇasālaṭṭhāne māpitaṃ nagaraṃ jambudīpe agganagaraṃ
bhavissati. Ettha jātapurisesu ekeko purisasatampi purisasahassampi
abhibhavituṃ sakkhissati. Ettha nagaraṃ māpetha, paṇṇasālaṭṭhāne rañño
gharaṃ karotha. Imasmiñhi okāse ṭhatvā caṇḍālaputtopi cakkavattibalena
atiseyyo’’ti. Nanu, bhante, ayyassa vasanokāsoti? ‘‘Mama vasanokāso’’ti
mā cintayittha. Mayhaṃ ekapasse paṇṇasālaṃ katvā nagaraṃ māpetvā kapilavatthunti
nāmaṃ karothā’’ti. Te tathā katvā tattha nivāsaṃ kappesuṃ.
Athāmaccā – ‘‘ime dārakā vayappattā, sace nesaṃ pitā santike bhaveyya,
so āvāhavivāhaṃ kareyya. Idāni pana amhākaṃ bhāro’’ti cintetvā kumārehi
saddhiṃ mantayiṃsu. Kumārā amhākaṃ sadisā khattiyadhītaro nāma na
passāma, nāpi bhaginīnaṃ sadise khattiyakumārake, asadisasaṃyoge ca no
uppannā puttā mātito vā pitito vā aparisuddhā jātisambhedaṃ
pāpuṇissanti. Tasmā mayaṃ bhaginīhiyeva saddhiṃ saṃvāsaṃ rocemāti. Te
jātisambhedabhayena jeṭṭhakabhaginiṃ mātuṭṭhāne ṭhapetvā avasesāhi
saṃvāsaṃ kappesuṃ.
Tesaṃ puttehi ca dhītāhi ca vaḍḍhamānānaṃ aparena samayena
jeṭṭhakabhaginiyā kuṭṭharogo udapādi, koviḷārapupphasadisāni gattāni
ahesuṃ. Rājakumārā imāya saddhiṃ ekato nisajjaṭṭhānabhojanādīni
karontānampi upari ayaṃ rogo saṅkamatīti cintetvā ekadivasaṃ uyyānakīḷaṃ
gacchantā viya taṃ yāne āropetvā araññaṃ pavisitvā bhūmiyaṃ pokkharaṇiṃ
khaṇāpetvā tattha khādanīyabhojanīyena saddhiṃ taṃ pakkhipitvā
gharasaṅkhepena upari padaraṃ paṭicchādetvā paṃsuṃ datvā pakkamiṃsu.
Tena ca samayena rāmo nāma
bārāṇasirājā kuṭṭharogo nāṭakitthīhi ca orodhehi ca jigucchiyamāno tena
saṃvegena jeṭṭhaputtassa rajjaṃ datvā araññaṃ pavisitvā tattha
paṇṇasālaṃ māpetvā mūlaphalāni
paribhuñjanto nacirasseva arogo suvaṇṇavaṇṇo hutvā ito cito ca vicaranto mahantaṃ
susirarukkhaṃ disvā tassabbhantare soḷasahatthappamāṇaṃ okāsaṃ sodhetvā
dvārañca vātapānañca yojetvā nisseṇiṃ bandhitvā tattha vāsaṃ kappesi. So
aṅgārakaṭāhe aggiṃ katvā rattiṃ migasūkarādīnaṃ sadde suṇanto sayati. So
– ‘‘asukasmiṃ padese sīho saddamakāsi, asukasmiṃ byaggho’’ti
sallakkhetvā pabhāte tattha gantvā vighāsamaṃsaṃ ādāya pacitvā khādati.
Athekadivasaṃ tasmiṃ paccūsasamaye aggiṃ jāletvā nisinne rājadhītāya
sarīragandhena āgantvā byaggho tasmiṃ padese paṃsuṃ viyūhanto padare
vivaramakāsi, tena ca vivarena sā byagghaṃ disvā bhītā vissaramakāsi. So
taṃ saddaṃ sutvā – ‘‘itthisaddo eso’’ti ca sallakkhetvā pātova tattha
gantvā – ‘‘ko etthā’’ti āha. Mātugāmo sāmīti. Kiṃ jātikāsīti?
Okkākamahārājassa dhītā sāmīti. Nikkhamāti? Na sakkā sāmīti. Kiṃ
kāraṇāti? Chavirogo me atthīti. So sabbaṃ pavattiṃ pucchitvā
khattiyamānena anikkhamantiṃ – ‘‘ahampi khattiyo’’ti attano
khattiyabhāvaṃ jānāpetvā nisseṇiṃ datvā uddharitvā attano vasanokāsaṃ
netvā sayaṃ paribhuttabhesajjāniyeva datvā nacirasseva arogaṃ
suvaṇṇavaṇṇaṃ katvā tāya saddhiṃ saṃvāsaṃ kappesi. Sā paṭhamasaṃvāseneva
gabbhaṃ gaṇhitvā dve putte vijāyi, punapi dveti, evaṃ soḷasakkhattumpi
vijāyi. Evaṃ dvattiṃsa bhātaro ahesuṃ. Te anupubbena vuḍḍhippatte pitā
sabbasippāni sikkhāpesi.
Athekadivasaṃ eko rāmarañño nagaravāsī vanacarako pabbate ratanāni
gavesanto rājānaṃ disvā sañjānitvā āha – ‘‘jānāmahaṃ, deva, tumhe’’ti.
Tato naṃ rājā sabbaṃ pavattiṃ pucchi. Tasmiṃyeva ca khaṇe te dārakā
āgamiṃsu. So te disvā – ‘‘ke ime’’ti āha. ‘‘Puttā me’’ti ca vutte tesaṃ
mātikavaṃsaṃ pucchitvā –
‘‘laddhaṃ dāni me pābhata’’nti
nagaraṃ gantvā rañño ārocesi. So ‘pitaraṃ ānayissāmī’ti caturaṅginiyā
senāya tattha gantvā pitaraṃ vanditvā – ‘‘rajjaṃ, deva, sampaṭicchā’’ti
yāci. So – ‘‘alaṃ, tāta, na tattha gacchāmi, idheva me imaṃ rukkhaṃ
apanetvā nagaraṃ māpehī’’ti āha. So tathā katvā tassa nagarassa
kolarukkhaṃ apanetvā katattā kolanagaranti ca byagghapathe katattā
byagghapathanti cāti dve nāmāni āropetvā pitaraṃ vanditvā attano nagaraṃ
agamāsi.
Tato vayappatte kumāre mātā āha – ‘‘tātā, tumhākaṃ kapilavatthuvāsino
sakyā mātulā santi. Mātuladhītānaṃ pana vo evarūpaṃ nāma kesaggahaṇaṃ
hoti, evarūpaṃ dussagahaṇaṃ. Yadā tā
nhānatitthaṃ āgacchanti, tadā gantvā yassa yā ruccati, so taṃ
gaṇhatū’’ti. Te tatheva gantvā tāsu nhatvā sīsaṃ sukkhāpayamānāsu yaṃ
yaṃ icchiṃsu, taṃ taṃ gahetvā nāmaṃ sāvetvā agamiṃsu. Sakyarājāno sutvā
‘‘hotu, bhaṇe, amhākaṃ ñātakā eva te’’ti tuṇhī ahesuṃ. Ayaṃ
sakyakoliyānaṃ uppatti. Evaṃ tesaṃ sakyakoliyānaṃ aññamaññaṃ
āvāhavivāhaṃ karontānaṃ yāva buddhakālā anupacchinnova vaṃso āgato.
Tattha bhagavā sakyavaṃsaṃ dassetuṃ – ‘‘te raṭṭhasmā pabbājitā
himavantapasse pokkharaṇiyā tīre’’tiādimāha. Tattha sammantīti
vasanti. Sakyā
vata bhoti raṭṭhasmā pabbājitā araññe vasantāpi
jātisambhedamakatvā kulavaṃsaṃ anurakkhituṃ sakyā, samatthā, paṭibalāti
attho. Tadaggeti
taṃ aggaṃ katvā, tato paṭṭhāyāti attho. So
ca nesaṃ pubbapurisoti so okkāko rājā etesaṃ pubbapuriso. Natthi
etesaṃ gahapativaṃsena sambhedamattampīti.
Evaṃ sakyavaṃsaṃ pakāsetvā idāni ambaṭṭhavaṃsaṃ pakāsento – ‘‘rañño kho
panā’’tiādimāha. Kaṇhaṃnāma
janesīti kāḷavaṇṇaṃ antokucchiyaṃyeva sañjātadantaṃ
parūḷhamassudāṭhikaṃ puttaṃ vijāyi. Pabyāhāsīti
yakkho jātoti bhayena palāyitvā dvāraṃ pidhāya ṭhitesu gharamānusakesu
ito cito ca vicaranto dhovatha mantiādīni vadanto uccāsaddamakāsi.
268.Temāṇavakā
bhagavantaṃ etadavocunti attano upārambhamocanatthāya – ‘‘etaṃ mā
bhava’’ntiādivacanaṃ avocuṃ. Tesaṃ kira etadahosi – ‘‘ambaṭṭho amhākaṃ
ācariyassa jeṭṭhantevāsī, sace mayaṃ evarūpe ṭhāne ekadvevacanamattampi
na vakkhāma, ayaṃ no ācariyassa santike amhe paribhindissatī’’ti
upārambhamocanatthaṃ evaṃ avocuṃ. Cittena panassa nimmadabhāvaṃ
ākaṅkhanti. Ayaṃ kira mānanissitattā tesampi appiyova. Kalyāṇavākkaraṇoti
madhuravacano. Asmiṃ
vacaneti attanā uggahite vedattayavacane.Paṭimantetunti
pucchitaṃ pañhaṃ paṭikathetuṃ, vissajjetunti attho. Etasmiṃ vā
dāsiputtavacane. Paṭimantetunti
uttaraṃ kathetuṃ.
269.Atha
kho bhagavāti atha kho bhagavā – ‘‘sace ime māṇavakā ettha
nisinnā evaṃ uccāsaddaṃ karissanti, ayaṃ kathā pariyosānaṃ na gamissati.
Handa, ne nissadde katvā ambaṭṭheneva saddhiṃ kathemī’’ti te māṇavake
etadavoca. Tattha mantavhoti
mantayatha. Mayā
saddhiṃ paṭimantetūti mayā saha kathetu. Evaṃ vutte māṇavakā
cintayiṃsu – ‘‘ambaṭṭho tāva dāsiputtosīti vutte puna sīsaṃ ukkhipituṃ
nāsakkhi. Ayaṃ kho jāti nāma dujjānā, sace aññampi
kiñci samaṇo gotamo ‘tvaṃ dāso’ti vakkhati, ko tena saddhiṃ aḍḍaṃ
karissati. Ambaṭṭho attanā baddhaṃ puṭakaṃ attanāva mocetū’’ti attānaṃ
parimocetvā tasseva upari khipantā – ‘‘sujāto ca bho
gotamā’’tiādimāhaṃsu.
270.Sahadhammikoti
sahetuko sakāraṇo. Akāmā
byākātabboti attanā anicchantenapi byākaritabbo, avassaṃ
vissajjetabboti attho. Aññenavā
aññaṃ paṭicarissasīti aññena vacanena aññaṃ vacanaṃ paṭicarissasi
ajjhottharissasi, paṭicchādessasīti attho. Yo hi ‘‘kiṃ gotto tva’’nti
evaṃ puṭṭho – ‘‘ahaṃ tayo vede jānāmī’’tiādīni vadati, ayaṃ aññena aññaṃ
paṭicarati nāma. Pakkamissasi
vāti pucchitaṃ pañhaṃ jānantova akathetukāmatāya uṭṭhāyāsanā
pakkamissasi vā.
Tuṇhīahosīti samaṇo
gotamo maṃ sāmaṃyeva dāsiputtabhāvaṃ kathāpetukāmo, sāmaṃ kathite ca
dāso nāma jātoyeva hoti. Ayaṃ pana dvatikkhattuṃ codetvā tuṇhī
bhavissati, tato ahaṃ parivattitvā pakkamissāmīti cintetvā tuṇhī ahosi.
271. Vajiraṃ
pāṇimhi assāti vajirapāṇi.
Yakkhoti na yo vā so vā yakkho, sakko devarājāti veditabbo. Ādittanti
aggivaṇṇaṃ. Sampajjalitanti
suṭṭhu pajjalitaṃ. Sajotibhūtanti
samantato jotibhūtaṃ, ekaggijālabhūtanti attho.Ṭhito
hotīti mahantaṃ sīsaṃ, kandalamakuḷasadisā dāṭhā bhayānakāni
akkhināsādīni evaṃ virūparūpaṃ māpetvā ṭhito.
Kasmā panesa āgatoti? Diṭṭhivissajjāpanatthaṃ. Api ca – ‘‘ahañceva kho
pana dhammaṃ deseyyaṃ, pare ca me na ājāneyyu’’nti evaṃ dhammadesanāya
appossukkabhāvaṃ āpanne bhagavati sakko mahābrahmunā saddhiṃ āgantvā –
‘‘bhagavā dhammaṃ desetha, tumhākaṃ āṇāya avattamāne mayaṃ vattāpessāma,
tumhākaṃ dhammacakkaṃ hotu, amhākaṃ āṇācakka’’nti paṭiññaṃ akāsi. Tasmā
– ‘‘ajja ambaṭṭhaṃ tāsetvā pañhaṃ vissajjāpessāmī’’ti āgato.
Bhagavā ceva passati
ambaṭṭho cāti yadi hi taṃ aññepi passeyyuṃ, taṃ kāraṇaṃ agaru
assa, ‘‘ayaṃ samaṇo gotamo ambaṭṭhaṃ attano vāde anotarantaṃ ñatvā
yakkhaṃ āvāhetvā dassesi, tato ambaṭṭho bhayena kathesī’’ti vadeyyuṃ.
Tasmā bhagavā ceva passati ambaṭṭho ca. Tassa taṃ disvāva sakalasarīrato
sedā mucciṃsu. Antokucchi viparivattamānā mahāravaṃ viravi .
So ‘‘aññepi nu kho passantī’’ti
olokento kassaci lomahaṃsamattampi nāddasa. Tato – ‘‘idaṃ bhayaṃ mameva
uppannaṃ, sacāhaṃ yakkhoti vakkhāmi, ‘kiṃ tavameva akkhīni atthi,
tvameva yakkhaṃ passasi, paṭhamaṃ yakkhaṃ adisvā samaṇena gotamena
vādasaṅghaṭṭe pakkhittova yakkhaṃ passasī’ti vadeyyu’’nti cintetvā ‘‘na
dāni me idha aññaṃ
paṭisaraṇaṃ atthi, aññatra samaṇā gotamā’’ti maññamāno atha kho ambaṭṭho
māṇavo…pe… bhagavantaṃ etadavoca.
272.Tāṇaṃ
gavesīti tāṇaṃ gavesamāno. Leṇaṃ
gavesīti leṇaṃ gavesamāno. Saraṇaṃ
gavesīti saraṇaṃ gavesamāno. Ettha ca tāyati rakkhatīti tāṇaṃ. Nilīyanti
etthāti leṇaṃ. Saratīti saraṇaṃ, bhayaṃ hiṃsati, viddhaṃsetīti attho. Upanisīditvāti
upagamma heṭṭhāsane nisīditvā. Bravitūti
vadatu.
Ambaṭṭhavaṃsakathā
273-274.Dakkhiṇajanapadanti
dakkhiṇāpathoti pākaṭaṃ. Gaṅgāya dakkhiṇato pākaṭajanapadaṃ. Tadā kira
dakkhiṇāpathe bahū brāhmaṇatāpasā honti, so tattha gantvā ekaṃ tāpasaṃ
vattapaṭipattiyā ārādhesi. So tassa upakāraṃ disvā āha – ‘‘ambho,
purisa, mantaṃ te demi, yaṃ icchasi, taṃ mantaṃ gaṇhāhī’’ti. So āha –
‘‘na me ācariya, aññena mantena, kiccaṃ atthi, yassānubhāvena āvudhaṃ na
parivattati, taṃ me mantaṃ dehī’’ti. So – ‘‘bhadraṃ, bho’’ti tassa
dhanuagamanīyaṃ ambaṭṭhaṃ nāma vijjaṃ adāsi, so taṃ vijjaṃ gahetvā
tattheva vīmaṃsitvā – ‘‘idāni me manorathaṃ pūressāmī’’ti isivesaṃ
gahetvā okkākassa santikaṃ gato. Tena vuttaṃ – ‘‘dakkhiṇajanapadaṃ
gantvā brahmamante adhīyitvā rājānaṃ okkākaṃ upasaṅkamitvā’’ti.
Ettha brahmamanteti
ānubhāvasampannatāya seṭṭhamante. Ko
nevaṃ’re ayaṃ mayhaṃ dāsiputtoti ko nu evaṃ are ayaṃ mama
dāsiputto. Sotaṃ
khurappanti so rājā taṃ māretukāmatāya sannahitaṃ saraṃ tassa
mantānubhāvena neva khipituṃ na apanetuṃ sakkhi, tāvadeva sakalasarīre
sañjātasedo bhayena vedhamāno aṭṭhāsi.
Amaccāti mahāmaccā. Pārisajjāti
itare parisāvacarā. Etadavocunti
– ‘‘daṇḍakīrañño kisavacchatāpase
aparaddhassa āvudhavuṭṭhiyā sakalaraṭṭhaṃ vinaṭṭhaṃ .
Nāḷikero pañcasu tāpasasatesu ajjuno ca aṅgīrase aparaddho pathaviṃ
bhinditvā nirayaṃ paviṭṭho’’ti cintayantā bhayena etaṃ sotthi,
bhaddantetiādivacanaṃ avocuṃ.
Sotthi bhavissati raññoti
idaṃ vacanaṃ kaṇho ciraṃ tuṇhī hutvā tato anekappakāraṃ yācīyamāno –
‘‘tumhākaṃ raññā mādisassa isino khurappaṃ sannayhantena bhāriyaṃ kammaṃ
kata’’ntiādīni ca vatvā pacchā abhāsi. Undriyissatīti
bhijjissati, thusamuṭṭhi viya vippakiriyissatīti. Idaṃ so ‘‘janaṃ
tāsessāmī’’ti musā bhaṇati. Sarasanthambhanamatteyeva hissa vijjāya
ānubhāvo, na aññatra. Ito paresupi vacanesu eseva nayo.
Pallomoti pannalomo.
Lomahaṃsanamattampissa na bhavissati. Idaṃ kira so ‘‘sace me rājā taṃ
dārikaṃ dassatī’’ti paṭiññaṃ kāretvā avaca. Kumāre
khurappaṃ patiṭṭhapesīti tena ‘‘saro otaratū’’ti mante parivatti,
te kumārassa nābhiyaṃ patiṭṭhapesi. Dhītaraṃ
adāsīti sīsaṃ dhovitvā adāsaṃ bhujissaṃ katvā dhītaraṃ adāsi,
uḷāre ca taṃ ṭhāne ṭhapesi. Mā
kho tumhe māṇavakāti idaṃ pana bhagavā – ‘‘ekena pakkhena
ambaṭṭho sakyānaṃ ñāti hotī’’ti pakāsento tassa samassāsanatthaṃ āha.
Tato ambaṭṭho ghaṭasatena abhisitto viya passaddhadaratho hutvā
samassāsetvā samaṇo gotamo maṃ ‘‘tosessāmī’’ti ekena pakkhena ñātiṃ
karoti, khattiyo kirāhamasmī’’ti cintesi.
Khattiyaseṭṭhabhāvavaṇṇanā
275. Atha kho
bhagavā – ‘‘ayaṃ ambaṭṭho khattiyosmī’’ti saññaṃ karoti, attano
akhattiyabhāvaṃ na jānāti, handa naṃ jānāpessāmīti khattiyavaṃsaṃ
dassetuṃ uttaridesanaṃ vaḍḍhento – ‘‘taṃ kiṃ maññasi
ambaṭṭhā’’tiādimāha. Tattha idhāti
imasmiṃ loke. Brāhmaṇesūti
brāhmaṇānaṃ antare. Āsanaṃ
vā udakaṃ vāti aggāsanaṃ vā aggodakaṃ vā. Saddheti
matake uddissa katabhatte. Thālipāketi
maṅgalādibhatte. Yaññeti
yaññabhatte. Pāhuneti
pāhunakānaṃ katabhatte paṇṇākārabhatte vā. Api
nussāti api nu assa khattiyaputtassa.Āvaṭaṃ
vā assa anāvaṭaṃ vāti ,
brāhmaṇakaññāsu nivāraṇaṃ bhaveyya vā no vā, brāhmaṇadārikaṃ labheyya vā
na vā labheyyāti attho. Anupapannoti
khattiyabhāvaṃ apatto, aparisuddhoti attho.
276.Itthiyāvā
itthiṃ karitvāti itthiyā vā itthiṃ pariyesitvā. Kismiñcideva
pakaraṇeti kismiñcideva dose brāhmaṇānaṃ ayutte akattabbakaraṇe. Bhassapuṭenāti
bhasmapuṭena, sīse chārikaṃ okiritvāti attho.
277.Janetasminti
janitasmiṃ, pajāyāti attho. Ye
gottapaṭisārinoti ye janetasmiṃ gottaṃ paṭisaranti – ‘‘ahaṃ
gotamo, ahaṃ kassapo’’ti, tesu loke gottapaṭisārīsu khattiyo seṭṭho. Anumatā
mayāti mama sabbaññutaññāṇena saddhiṃ saṃsanditvā desitā mayā
anuññātā.
Paṭhamabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
Vijjācaraṇakathāvaṇṇanā
278. Imāya pana
gāthāya vijjācaraṇasampannoti idaṃ padaṃ sutvā ambaṭṭho cintesi –
‘‘vijjā nāma tayo vedā, caraṇaṃ pañca sīlāni, tayidaṃ amhākaṃyeva atthi,
vijjācaraṇasampanno ce
seṭṭho, mayameva seṭṭhā’’ti niṭṭhaṃ gantvā vijjācaraṇaṃ pucchanto –
‘‘katamaṃ pana taṃ, bho gotama, caraṇaṃ, katamā ca pana sā vijjā’’ti
āha. Athassa bhagavā taṃ brāhmaṇasamaye siddhaṃ jātivādādipaṭisaṃyuttaṃ
vijjācaraṇaṃ paṭikkhipitvā anuttaraṃ vijjācaraṇaṃ dassetukāmo – ‘‘na kho
ambaṭṭhā’’tiādimāha. Tattha jātivādoti
jātiṃ ārabbha vādo, brāhmaṇassevidaṃ vaṭṭati, na suddassātiādi vacananti
attho. Esa nayo sabbattha. Jātivādavinibaddhāti
jātivāde vinibaddhā. Esa nayo sabbattha.
Tato ambaṭṭho – ‘‘yattha dāni mayaṃ laggissāmāti cintayimha, tato no
samaṇo gotamo mahāvāte thusaṃ dhunanto viya dūrameva avakkhipi. Yattha
pana mayaṃ na laggāma, tattha no niyojesi. Ayaṃ no vijjācaraṇasampadā
ñātuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā puna vijjācaraṇasampadaṃ pucchi. Athassa bhagavā
samudāgamato pabhuti vijjācaraṇaṃ dassetuṃ – ‘‘idha ambaṭṭha
tathāgato’’tiādimāha.
279. Ettha ca
bhagavā caraṇapariyāpannampi tividhaṃ sīlaṃ vibhajanto ‘‘idamassa hoti
caraṇasmi’’ntianiyyātetvā ‘‘idampissa hoti sīlasmi’’nti sīlavaseneva
niyyātesi. Kasmā? Tassapi hi kiñci kiñci sīlaṃ atthi, tasmā caraṇavasena
niyyātiyamāne ‘‘mayampi caraṇasampannā’’ti tattha tattheva laggeyya. Yaṃ
pana tena supinepi na diṭṭhapubbaṃ, tasseva vasena niyyātento paṭhamaṃ
jhānaṃ upasampajja viharati. Idampissa hoti caraṇasmiṃ…pe… catutthaṃ
jhānaṃ upasampajja viharati, idampissa hoti caraṇasmintiādimāha.
Ettāvatā aṭṭhapi samāpattiyo caraṇanti niyyātitā honti, vipassanā ñāṇato
pana paṭṭhāya aṭṭhavidhāpi paññā vijjāti niyyātitā.
Catuapāyamukhakathāvaṇṇanā
280.Apāyamukhānīti
vināsamukhāni. Anabhisambhuṇamānoti
asampāpuṇanto, avisahamāno vā.Khārividhamādāyāti ettha khārīti
araṇī kamaṇḍalu sujādayo tāpasaparikkhārā. Vidhoti
kājo. Tasmā khāribharitaṃ kājamādāyāti attho. Ye pana khārivividhanti
paṭhanti, te ‘‘khārīti
kājassa nāmaṃ, vividhanti
bahukamaṇḍaluādiparikkhāra’’nti vaṇṇayanti. Pavattaphalabhojanoti
patitaphalabhojano. Paricārakoti
kappiyakaraṇapattapaṭiggahaṇapādadhovanādivattakaraṇavasena paricārako.
Kāmañca guṇādhikopi khīṇāsavasāmaṇero puthujjanabhikkhuno vuttanayena
paricārako hoti, ayaṃ pana na tādiso guṇavasenapi
veyyāvaccakaraṇavasenapi lāmakoyeva.
Kasmā pana tāpasapabbajjā sāsanassa vināsamukhanti vuttāti? Yasmā
gacchantaṃ gacchantaṃ sāsanaṃ tāpasapabbajjāvasena osakkissati.
Imasmiñhi sāsane pabbajitvā tisso sikkhā pūretuṃ asakkontaṃ lajjino
sikkhākāmā – ‘‘natthi tayā saddhiṃ uposatho vā pavāraṇā vā saṅghakammaṃ
vā’’ti jigucchitvā parivajjenti. So ‘‘dukkaraṃ khuradhārūpamaṃ sāsane
paṭipattipūraṇaṃ dukkhaṃ, tāpasapabbajjā pana sukarā ceva
bahujanasammatā cā’’ti vibbhamitvā tāpaso hoti. Aññe taṃ disvā – ‘‘kiṃ
tayā kata’’nti pucchanti. So – ‘‘bhāriyaṃ tumhākaṃ sāsane kammaṃ, idha
pana sachandacārino maya’’nti vadati.
Sopi, yadi evaṃ ahampi ettheva pabbajāmīti tassa anusikkhanto tāpaso
hoti. Evamaññepi aññepīti kamena tāpasāva bahukā honti. Tesaṃ
uppannakāle sāsanaṃ osakkitaṃ nāma bhavissati. Loke evarūpo buddho nāma
uppajji, tassa īdisaṃ nāma sāsanaṃ ahosīti sutamattameva bhavissati.
Idaṃ sandhāya bhagavā tāpasapabbajjaṃ sāsanassa vināsamukhanti āha.
Kudālapiṭakanti kandamūlaphalaggahaṇatthaṃ
kudālañceva piṭakañca. Gāmasāmantaṃ
vāti vijjācaraṇasampadādīni anabhisambhuṇanto, kasikammādīhi ca
jīvitaṃ nipphādetuṃ dukkhanti maññamāno bahujanakuhāpanatthaṃ gāmasāmante
vā nigamasāmante vā aggisālaṃ katvā
sappiteladadhimadhuphāṇitatilataṇḍulādīhi ceva nānādārūhi ca
homakaraṇavasena aggiṃ paricaranto acchati.
Catudvāraṃ agāraṃ karitvāti
catumukhaṃ pānāgāraṃ katvā tassa dvāre maṇḍapaṃ katvā tattha pānīyaṃ
upaṭṭhapetvā āgatāgate pānīyena āpucchati. Yampissa addhikā kilantā
pānīyaṃ pivitvā parituṭṭhā bhattapuṭaṃ vā taṇḍulādīni vā denti, taṃ
sabbaṃ gahetvā ambilayāguādīni katvā bahutaraṃ āmisagahaṇatthaṃ kesañci
annaṃ deti, kesañci bhattapacanabhājanādīni. Tehipi dinnaṃ āmisaṃ vā
pubbaṇṇādīni vā gaṇhati, tāni vaḍḍhiyā payojeti. Evaṃ vaḍḍhamānavibhavo
gomahiṃsadāsīdāsapariggahaṃ karoti, mahantaṃ kuṭumbaṃ saṇṭhapeti. Imaṃ
sandhāyetaṃ vuttaṃ – ‘‘catudvāraṃ agāraṃ karitvā acchatī’’ti. ‘‘Tamahaṃ
yathāsatti yathābalaṃ paṭipūjessāmī’’ti idaṃ panassa paṭipattimukhaṃ.
Iminā hi mukhena so evaṃ paṭipajjatīti. Ettāvatā ca bhagavatā sabbāpi
tāpasapabbajjā niddiṭṭhā honti.
Kathaṃ? Aṭṭhavidhā
hi tāpasā –
saputtabhariyā, uñchācariyā, anaggipakkikā, asāmapākā, asmamuṭṭhikā,
dantavakkalikā, pavattaphalabhojanā, paṇḍupalāsikāti. Tattha ye
keṇiyajaṭilo viya kuṭumbaṃ saṇṭhapetvā vasanti, tesaputtabhariyā nāma.
Ye pana ‘‘saputtadārabhāvo
nāma pabbajitassa ayutto’’ti lāyanamaddanaṭṭhānesu vīhimuggamāsatilādīni
saṅkaḍḍhitvā pacitvā paribhuñjanti, te uñchācariyā nāma.
Ye ‘‘khalena khalaṃ vicaritvā vīhiṃ āharitvā koṭṭetvā paribhuñjanaṃ nāma
ayutta’’nti gāmanigamesu taṇḍulabhikkhaṃ gahetvā pacitvā paribhuñjanti,
te anaggipakkikā nāma.
Ye pana ‘‘kiṃ pabbajitassa sāmapākenā’’ti gāmaṃ pavisitvā
pakkabhikkhameva gaṇhanti ,
te asāmapākā nāma.
Ye ‘‘divase divase
bhikkhāpariyeṭṭhi nāma dukkhā pabbajitassā’’ti muṭṭhipāsāṇena
ambāṭakādīnaṃ rukkhānaṃ tacaṃ koṭṭetvā khādanti, te asmamuṭṭhikā nāma.
Ye pana ‘‘pāsāṇena tacaṃ koṭṭetvā vicaraṇaṃ nāma dukkha’’nti danteheva
ubbāṭetvā khādanti, tedantavakkalikā nāma.
Ye ‘‘dantehi ubbāṭetvā khādanaṃ nāma dukkhaṃ pabbajitassā’’ti
leḍḍudaṇḍādīhi paharitvā patitāni phalāni paribhuñjanti, te pavattaphalabhojanā nāma.
Ye pana ‘‘leḍḍudaṇḍādīhi pātetvā paribhogo nāma asāruppo
pabbajitassā’’ti sayaṃ patitāneva pupphaphalapaṇḍupalāsādīni khādantā
yāpenti, te paṇḍupalāsikā nāma.
Te tividhā – ukkaṭṭhamajjhimamudukavasena. Tattha ye nisinnaṭṭhānato
anuṭṭhāya hatthena pāpuṇanaṭṭhāneva patitaṃ gahetvā khādanti, te
ukkaṭṭhā. Ye ekarukkhato aññaṃ rukkhaṃ na gacchanti, te majjhimā. Ye taṃ
taṃ rukkhamūlaṃ gantvā pariyesitvā khādanti, te mudukā.
Imā pana aṭṭhapi tāpasapabbajjā imāhi catūhiyeva saṅgahaṃ gacchanti.
Kathaṃ? Etāsu hi saputtabhariyā ca uñchācariyā ca agāraṃ bhajanti.
Anaggipakkikā ca asāmapākā ca agyāgāraṃ bhajanti. Asmamuṭṭhikā ca
dantavakkalikā ca kandamūlaphalabhojanaṃ bhajanti. Pavattaphalabhojanā
ca paṇḍupalāsikā ca pavattaphalabhojanaṃ bhajanti. Tena vuttaṃ –
‘‘ettāvatā ca bhagavatā sabbāpi tāpasapabbajjā niddiṭṭhā hontī’’ti.
281-282. Idāni bhagavā
sācariyakassa ambaṭṭhassa vijjācaraṇasampadāya apāyamukhampi
appattabhāvaṃ dassetuṃ taṃ kiṃ maññasi ambaṭṭhātiādimāha. Taṃ
uttānatthameva. Attanā
āpāyikopi aparipūramānoti attanā vijjācaraṇasampadāya āpāyikenāpi
aparipūramānena.
Pubbakaisibhāvānuyogavaṇṇanā
283.Dattikanti
dinnakaṃ. Sammukhībhāvampi
na dadātīti kasmā na dadāti? So kira sammukhā āvaṭṭaniṃ
nāma vijjaṃ jānāti. Yadā rājā
mahārahena alaṅkārena alaṅkato hoti, tadā rañño samīpe ṭhatvā tassa
alaṅkārassa nāmaṃ gaṇhati. Tassa rājā nāme gahite na demīti vattuṃ na
sakkoti. Datvā puna chaṇadivase alaṅkāraṃ āharathāti vatvā, natthi,
deva, tumhehi brāhmaṇassa dinnoti vutto, ‘‘kasmā me dinno’’ti pucchi. Te
amaccā ‘so brāhmaṇo sammukhā āvaṭṭanimāyaṃ jānāti. Tāya tumhe āvaṭṭetvā
gahetvā gacchatī’ti āhaṃsu. Apare raññā saha tassa atisahāyabhāvaṃ
asahantā āhaṃsu – ‘‘deva, etassa brāhmaṇassa sarīre saṅkhaphalitakuṭṭhaṃ
nāma atthi. Tumhe etaṃ disvāva āliṅgatha parāmasatha, idañca kuṭṭhaṃ
nāma kāyasaṃsaggavasena anugacchati, mā evaṃ karothā’’ti. Tato paṭṭhāya
tassa rājā sammukhībhāvaṃ na deti.
Yasmā pana so brāhmaṇo paṇḍito khattavijjāya kusalo, tena saha mantetvā
katakammaṃ nāma na virujjhati, tasmā sāṇipākārassa anto ṭhatvā bahi
ṭhitena tena saddhiṃ manteti. Taṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘tiro dussantena
mantetī’’ti. Tattha tirodussantenāti
tirodussena. Ayameva vā pāṭho. Dhammikanti
anavajjaṃ. Payātanti
abhiharitvā dinnaṃ. Kathaṃ
tassa rājāti yassa rañño brāhmaṇo īdisaṃ bhikkhaṃ paṭiggaṇheyya,
kathaṃ tassa brāhmaṇassa so rājā sammukhībhāvampi na dadeyya. Ayaṃ pana
adinnakaṃ māyāya gaṇhati, tenassa sammukhībhāvaṃ rājā na detīti
niṭṭhamettha gantabbanti ayamettha adhippāyo. ‘‘Idaṃ pana kāraṇaṃ
ṭhapetvā rājānañceva brāhmaṇañca na añño koci jānāti. Tadetaṃ evaṃ
rahassampi paṭicchannampi addhā sabbaññū samaṇo gotamoti niṭṭhaṃ
gamissatī’’ti bhagavā pakāsesi.
284. Idāni ayañca
ambaṭṭho, ācariyo cassa mante nissāya atimānino. Tena tesaṃ
mantanissitamānanimmadanatthaṃ uttari desanaṃ vaḍḍhento taṃ kiṃ maññasi,
ambaṭṭha, idha rājātiādimāha. Tattha rathūpatthareti
rathamhi rañño ṭhānatthaṃ attharitvā sajjitapadese. Uggehi
vāti uggatuggatehi vā amaccehi. Rājaññehīti
anabhisittakumārehi. Kiñcideva
mantananti asukasmiṃ dese taḷākaṃ vā mātikaṃ vā kātuṃ vaṭṭati,
asukasmiṃ gāmaṃ vā nigamaṃ vā nagaraṃ vā nivesetunti evarūpaṃ
pākaṭamantanaṃ. Tadeva
mantananti yaṃ raññā mantitaṃ tadeva. Tādisehiyeva
sīsukkhepabhamukkhepādīhi ākārehi manteyya. Rājabhaṇitanti
yathā raññā bhaṇitaṃ, tassatthassa sādhanasamatthaṃ. Sopi tassatthassa
sādhanasamatthameva bhaṇitaṃ bhaṇatīti attho.
285.Pavattāroti
pavattayitāro. Yesanti
yesaṃ santakaṃ. Mantapadanti
vedasaṅkhātaṃ mantameva . Gītanti
aṭṭhakādīhi dasahi porāṇakabrāhmaṇehi sarasampattivasena sajjhāyitaṃ. Pavuttanti
aññesaṃ vuttaṃ, vācitanti attho. Samihitanti
samupabyūḷhaṃ rāsikataṃ, piṇḍaṃ katvā ṭhapitanti attho. Tadanugāyantīti
etarahi brāhmaṇā taṃ tehi pubbe gītaṃ anugāyanti anusajjhāyanti. Tadanubhāsantīti
taṃ anubhāsanti, idaṃ purimasseva vevacanaṃ. Bhāsitamanubhāsantīti
tehi bhāsitaṃ sajjhāyitaṃ anusajjhāyanti. Vācitamanuvācentīti
tehi aññesaṃ vācitaṃ anuvācenti.
Seyyathidanti te
katamehi attho. Aṭṭhakotiādīni
tesaṃ nāmāni. Te kira dibbena cakkhunā oloketvā parūpaghātaṃ akatvā
kassapasammāsambuddhassa bhagavato pāvacanena saha saṃsanditvā mante
ganthiṃsu. Aparāpare pana brāhmaṇā pāṇātipātādīni pakkhipitvā tayo vede
bhinditvā buddhavacanena saddhiṃ viruddhe akaṃsu. Netaṃṭhānaṃ
vijjatīti yena tvaṃ isi bhaveyyāsi, etaṃ kāraṇaṃ na vijjati. Idha
bhagavā yasmā – ‘‘esa pucchiyamānopi, attano avattharaṇabhāvaṃ ñatvā
paṭivacanaṃ na dassatī’’ti jānāti, tasmā paṭiññaṃ agahetvāva taṃ
isibhāvaṃ paṭikkhipi.
286. Idāni yasmā
te porāṇā dasa brāhmaṇā nirāmagandhā anitthigandhā rajojalladharā
brahmacārino araññāyatane pabbatapādesu vanamūlaphalāhārā vasiṃsu. Yadā
katthaci gantukāmā honti, iddhiyā ākāseneva gacchanti, natthi tesaṃ
yānena kiccaṃ. Sabbadisāsu ca nesaṃ mettādibrahmavihārabhāvanāva ārakkhā
hoti, natthi tesaṃ pākārapurisaguttīhi attho. Iminā ca ambaṭṭhena
sutapubbā tesaṃ paṭipatti; tasmā imassa sācariyakassa tesaṃ paṭipattito
ārakabhāvaṃ dassetuṃ – ‘‘taṃ kiṃ maññasi, ambaṭṭhā’’tiādimāha.
Tattha vicitakāḷakanti
vicinitvā apanītakāḷakaṃ. Veṭhakanatapassāhīti
dussapaṭṭadussaveṇi ādīhi veṭhakehi namitaphāsukāhi. Kuttavālehīti
sobhākaraṇatthaṃ kappetuṃ, yuttaṭṭhānesu kappitavālehi. Ettha ca
vaḷavānaṃyeva vālā kappitā, na rathānaṃ, vaḷavapayuttattā pana rathāpi
‘‘kuttavālā’’ti vuttā. Ukkiṇṇaparikhāsūti
khataparikhāsu.Okkhittapalighāsūti
ṭhapitapalighāsu. Nagarūpakārikāsūti
ettha upakārikāti paresaṃ ārohanivāraṇatthaṃ samantā nagaraṃ pākārassa
adhobhāge katasudhākammaṃ vuccati. Idha pana tāhi upakārikāhi yuttāni
nagarāneva ‘‘nagarūpakārikāyo’’ti adhippetāni. Rakkhāpentīti
tādisesu nagaresu vasantāpi attānaṃ rakkhāpenti. Kaṅkhāti
‘‘sabbaññū, na sabbaññū’’ti evaṃ saṃsayo. Vimatīti
tasseva vevacanaṃ, virūpā mati,
vinicchinituṃ asamatthāti attho. Idaṃ bhagavā ‘‘ambaṭṭhassa iminā
attabhāvena maggapātubhāvo natthi, kevalaṃ divaso vītivattati, ayaṃ kho
pana lakkhaṇapariyesanatthaṃ āgato, tampi kiccaṃ
nassarati. Handassa satijananatthaṃ nayaṃ demī’’ti āha.
Dvelakkhaṇadassanavaṇṇanā
287. Evaṃ vatvā
pana yasmā buddhānaṃ nisinnānaṃ vā nipannānaṃ vā koci lakkhaṇaṃ
pariyesituṃ na sakkoti, ṭhitānaṃ pana caṅkamantānaṃ vā sakkoti.
Āciṇṇañcetaṃ buddhānaṃ lakkhaṇapariyesanatthaṃ āgatabhāvaṃ ñatvā
uṭṭhāyāsanā caṅkamādhiṭṭhānaṃ nāma, tena bhagavā uṭṭhāyāsanā bahi
nikkhanto. Tasmā atha kho bhagavātiādi vuttaṃ.
Samannesīti gavesi,
ekaṃ dveti vā gaṇayanto samānayi. Yebhuyyenāti
pāyena, bahukāni addasa, appāni na addasāti attho. Tato yāni na addasa
tesaṃ dīpanatthaṃ vuttaṃ – ‘‘ṭhapetvā dve’’ti. Kaṅkhatīti
‘‘aho vata passeyya’’nti patthanaṃ uppādeti. Vicikicchatīti
tato tato tāni vicinanto kicchati na sakkoti daṭṭhuṃ.Nādhimuccatīti
tāya vicikicchāya sanniṭṭhānaṃ na gacchati. Na
sampasīdatīti tato – ‘‘paripuṇṇalakkhaṇo aya’’nti bhagavati
pasādaṃ nāpajjati. Kaṅkhāya vā dubbalā vimati vuttā, vicikicchāya
majjhimā, anadhimuccanatāya balavatī, asampasādena tehi tīhi dhammehi
cittassa kālusiyabhāvo. Kosohiteti
vatthikosena paṭicchanne. Vatthaguyheti
aṅgajāte bhagavato hi varavāraṇasseva kosohitaṃ vatthaguyhaṃ
suvaṇṇavaṇṇaṃ padumagabbhasamānaṃ. Taṃ so vatthapaṭicchannattā
apassanto, antomukhagatāya ca jivhāya pahūtabhāvaṃ asallakkhento tesu
dvīsu lakkhaṇesu kaṅkhī ahosi vicikicchī.
288.Tathārūpanti
taṃ rūpaṃ. Kimettha aññena vattabbaṃ? Vuttametaṃ nāgasenatthereneva
milindaraññā puṭṭhena – ‘‘dukkaraṃ, bhante, nāgasena, bhagavatā katanti.
Kiṃ mahārājāti? Mahājanena hirikaraṇokāsaṃ brahmāyu brāhmaṇassa ca
antevāsi uttarassa ca, bāvarissa antevāsīnaṃ soḷasabrāhmaṇānañca ,
selassa brāhmaṇassa ca antevāsīnaṃ tisatamāṇavānañca dassesi, bhanteti.
Na, mahārāja, bhagavā guyhaṃ dassesi. Chāyaṃ bhagavā dassesi. Iddhiyā
abhisaṅkharitvā nivāsananivatthaṃ kāyabandhanabaddhaṃ cīvarapārutaṃ
chāyārūpakamattaṃ dassesi mahārājāti. Chāyaṃ diṭṭhe sati diṭṭhaṃyeva
nanu, bhanteti? Tiṭṭhatetaṃ, mahārāja, hadayarūpaṃ disvābujjhanakasatto
bhaveyya, hadayamaṃsaṃ nīharitvā dasseyya sammāsambuddhoti. Kallosi,
bhante, nāgasenā’’ti.
Ninnāmetvāti
nīharitvā. Anumasīti
kathinasūciṃ viya katvā anumajji, tathākaraṇena cettha mudubhāvo,
kaṇṇasotānumasanena dīghabhāvo, nāsikasotānumasanena tanubhāvo,
nalāṭacchādanena puthulabhāvo pakāsitoti veditabbo.
289.Paṭimānentoti āgamento,
āgamanamassa patthento udikkhantoti attho.
290.Kathāsallāpoti
kathā ca sallāpo ca, kathanaṃ paṭikathananti attho.
291.Aho
vatāti garahavacanametaṃ. Reti
idaṃ hīḷanavasena āmantanaṃ. Paṇḍitakāti
tameva jigucchanto āha. Sesapadadvayepi eseva nayo. Evarūpena
kira bho puriso atthacarakenāti idaṃ yādiso tvaṃ, edise
atthacarake hitakārake sati puriso nirayaṃyeva gaccheyya, na aññatrāti
imamatthaṃ sandhāya vadati. Āsajja
āsajjāti ghaṭṭetvā ghaṭṭetvā. Amhepi
evaṃ upaneyya upaneyyāti brāhmaṇo kho pana ambaṭṭha
pokkharasātītiādīni vatvā evaṃ upanetvā upanetvā paṭicchannaṃ kāraṇaṃ
āvikaritvā suṭṭhu dāsādibhāvaṃ āropetvā avaca, tayā amhe akkosāpitāti
adhippāyo. Padasāyeva
pavattesīti pādena paharitvā bhūmiyaṃ pātesi. Yañca so pubbe
ācariyena saddhiṃ rathaṃ āruhitvā sārathi hutvā agamāsi ,
tampissa ṭhānaṃ acchinditvā rathassa purato padasā yevassa gamanaṃ
akāsi.
Pokkharasātibuddhūpasaṅkamanavaṇṇanā
292-296.Ativikāloti
suṭṭhu vikālo, sammodanīyakathāyapi kālo natthi. Āgamā
nu khvidha bhoti āgamā nu kho idha bho. Adhivāsetūti
sampaṭicchatu. Ajjatanāyāti
yaṃ me tumhesu kāraṃ karoto ajja bhavissati puññañca pītipāmojjañca
tadatthāya. Adhivāsesi
bhagavā tuṇhībhāvenāti bhagavā kāyaṅgaṃ vā vācaṅgaṃ vā acopetvā
abbhantareyeva khantiṃ dhārento tuṇhībhāvena adhivāsesi. Brāhmaṇassa
anuggahaṇatthaṃ manasāva sampaṭicchīti vuttaṃ hoti.
297.Paṇītenāti uttamena. Sahatthāti
sahatthena. Santappesīti
suṭṭhu tappesi paripuṇṇaṃ suhitaṃ yāvadatthaṃ akāsi. Sampavāresīti suṭṭhu
pavāresi, alaṃ alanti hatthasaññāya paṭikkhipāpesi. Bhuttāvinti
bhuttavantaṃ. Onītapattapāṇinti
pattato onītapāṇiṃ, apanītahatthanti vuttaṃ hoti. Onittapattapāṇintipi
pāṭho. Tassattho – onittaṃ nānābhūtaṃ vinābhūtaṃ pattaṃ pāṇito assāti
onittapattapāṇi, taṃ onittapattapāṇiṃ. Hatthe ca pattañca dhovitvā
ekamante pattaṃ nikkhipitvā nisinnanti attho. Ekamantaṃ
nisīdīti bhagavantaṃ evaṃ bhūtaṃ ñatvā ekasmiṃ okāse nisīdīti
attho.
298.Anupubbiṃ
kathanti anupaṭipāṭikathaṃ. Ānupubbikathā nāma dānānantaraṃ sīlaṃ,
sīlānantaraṃ saggo, saggānantaraṃ maggoti etesaṃ atthānaṃ dīpanakathā.
Teneva – ‘‘seyyathidaṃ dānakatha’’ntiādimāha. Okāranti
avakāraṃ lāmakabhāvaṃ. Sāmukkaṃsikāti
sāmaṃ ukkaṃsikā, attanāyeva uddharitvā gahitā, sayambhūñāṇena diṭṭhā,
asādhāraṇā aññesanti attho. Kā pana sāti? Ariyasaccadesanā. Tenevāha –
‘‘dukkhaṃ, samudayaṃ, nirodhaṃ, magga’’nti. Dhammacakkhunti ettha
sotāpattimaggo adhippeto. Tassa uppattiākāradassanatthaṃ – ‘‘yaṃ kiñci
samudayadhammaṃ, sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti āha. Tañhi nirodhaṃ
ārammaṇaṃ katvā kiccavasena evaṃ sabbasaṅkhataṃ paṭivijjhantaṃ uppajjati.
Pokkharasātiupāsakattapaṭivedanāvaṇṇanā
299. Diṭṭho
ariyasaccadhammo etenāti diṭṭhadhammo. Esa
nayo sesapadesupi. Tiṇṇā vicikicchā anenātitiṇṇavicikiccho. Vigatā
kathaṃkathā assāti vigatakathaṃkatho.
Vesārajjappattoti visāradabhāvaṃ patto. Kattha? Satthusāsane.
Nāssa paro paccayo, na parassa saddhāya ettha vattatīti aparappaccayo. Sesaṃ
sabbattha vuttanayattā uttānatthattā ca pākaṭamevāti.
Iti sumaṅgalavilāsiniyā dīghanikāyaṭṭhakathāyaṃ
Ambaṭṭhasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
≧✯◡✯≦
01
|| 02
||
03
|| 04
|| 05
|| 06
|| 07
|| 08
|| 09 || 10
|| 11
|| 12
|| 13
|| 14 || 15
|| 16
|| 17
18
|| 19
|| 20
|| 21
|| 22
|| 23
|| 24
|| 25
|| 26
|| 27
|| 28
|| 29
|| 30
|| 31
|| 32
|| 33
|| 34
≧✯◡✯≦
Trường Bộ Kinh
Trường Bộ Kinh - giảng giải
Dīgha nikāya
≧✯◡✯≦
NGHIÊN CỨU PHẬT PHÁP
