TRƯỜNG BỘ KINH
Dīgha
nikāya (aṭṭhakathā)
16. Mahāparinibbānasuttavaṇṇanā
131.Evaṃme
sutanti mahāparinibbānasuttaṃ. Tatrāyamanupubbapadavaṇṇanā – gijjhakūṭeti
gijjhā tassa kūṭesu vasiṃsu, gijjhasadisaṃ vā tassa kūṭaṃ atthīti
gijjhakūṭo, tasmiṃ gijjhakūṭe. Abhiyātukāmoti
abhibhavanatthāya yātukāmo. Vajjīti
vajjirājāno. Evaṃmahiddhiketi
evaṃ mahatiyā rājiddhiyā samannāgate, etena nesaṃ samaggabhāvaṃ kathesi. Evaṃmahānubhāveti
evaṃ mahantena ānubhāvena samannāgate, etena nesaṃ hatthisippādīsu
katasikkhataṃ kathesi, yaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘sikkhitā vatime
licchavikumārakā, susikkhitā vatime licchavikumārakā, yatra hi nāma
sukhumena tāḷacchiggalena asanaṃ atipātayissanti poṅkhānupoṅkhaṃ
avirādhita’’nti (saṃ. ni. 5.1115). Ucchecchāmīti
ucchindissāmi. Vināsessāmīti
nāsessāmi, adassanaṃ pāpessāmi.Anayabyasananti
ettha na ayoti anayo, avaḍḍhiyā etaṃ nāmaṃ. Hitañca sukhañca viyassati
vikkhipatīti byasanaṃ, ñātipārijuññādīnaṃ etaṃ nāmaṃ. Āpādessāmīti
pāpayissāmi.
Iti kira so ṭhānanisajjādīsu imaṃ yuddhakathameva katheti, gamanasajjā
hothāti evaṃ balakāyaṃ āṇāpeti. Kasmā? Gaṅgāyaṃ kira ekaṃ paṭṭanagāmaṃ
nissāya aḍḍhayojanaṃ ajātasattuno āṇā, aḍḍhayojanaṃ licchavīnaṃ. Ettha
pana āṇāpavattiṭṭhānaṃ hotīti attho. Tatrāpi ca pabbatapādato
mahagghabhaṇḍaṃ otarati. Taṃ sutvā – ‘‘ajja yāmi, sve yāmī’’ti
ajātasattuno saṃvidahantasseva licchavirājāno samaggā sammodamānā
puretaraṃ gantvā sabbaṃ gaṇhanti. Ajātasattu pacchā āgantvā taṃ pavattiṃ
ñatvā kujjhitvā gacchati. Te
punasaṃvaccharepi tatheva karonti. Atha so balavāghātajāto tadā
evamakāsi.
Tato cintesi – ‘‘gaṇena saddhiṃ yuddhaṃ nāma bhāriyaṃ, ekopi
moghappahāro nāma natthi, ekena kho pana paṇḍitena saddhiṃ mantetvā
karonto nipparādho hoti, paṇḍito ca satthārā sadiso natthi,
satthā ca avidūre dhuravihāre vasati, handāhaṃ pesetvā pucchāmi .
Sace me gatena koci attho bhavissati, satthā tuṇhī bhavissati, anatthe
pana sati kiṃ rañño tattha gamanenāti vakkhatī’’ti. So
vassakārabrāhmaṇaṃ pesesi. Brāhmaṇo gantvā bhagavato etamatthaṃ ārocesi.
Tena vuttaṃ – ‘‘atha
kho rājā…pe… āpādessāmī’’ti.
Rājaaparihāniyadhammavaṇṇanā
134.Bhagavantaṃ
bījayamānoti thero vattasīse ṭhatvā bhagavantaṃ bījati, bhagavato
pana sītaṃ vā uṇhaṃ vā natthi. Bhagavā brāhmaṇassa vacanaṃ sutvā tena
saddhiṃ amantetvā therena saddhiṃ mantetukāmo kinti
te, ānanda, sutantiādimāha. Abhiṇhaṃ
sannipātāti divasassa tikkhattuṃ sannipatantāpi antarantarā
sannipatantāpi abhiṇhaṃ sannipātāva. Sannipātabahulāti
hiyyopi sannipatimhā, purimadivasampi sannipatimhā, puna ajja kimatthaṃ
sannipatitā homāti vosānaṃ anāpajjantā sannipātabahulā nāma honti. Yāvakīvañcāti
yattakaṃ kālaṃ.Vuddhiyeva,
ānanda, vajjīnaṃ pāṭikaṅkhā, no parihānīti – abhiṇhaṃ
asannipatantā hi disāvidisāsu āgataṃ sāsanaṃ na suṇanti, tato –
‘‘asukagāmasīmā vā nigamasīmā vā ākulā, asukaṭṭhāne corā vā
pariyuṭṭhitā’’ti na jānanti, corāpi ‘‘pamattā rājāno’’ti ñatvā
gāmanigamādīni paharantā janapadaṃ nāsenti. Evaṃ rājūnaṃ parihāni hoti.
Abhiṇhaṃ sannipatantā pana taṃ taṃ pavattiṃ suṇanti, tato balaṃ pesetvā
amittamaddanaṃ karonti, corāpi – ‘‘appamattā rājāno, na sakkā amhehi
vaggabandhehi vicaritu’’nti bhijjitvā palāyanti. Evaṃ rājūnaṃ vuddhi
hoti. Tena vuttaṃ – ‘‘vuddhiyeva, ānanda, vajjīnaṃ pāṭikaṅkhā no
parihānī’’ti. Tattha pāṭikaṅkhāti
icchitabbā, avassaṃ bhavissatīti evaṃ daṭṭhabbāti attho.
Samaggātiādīsu
sannipātabheriyā niggatāya – ‘‘ajja me kiccaṃ atthi, maṅgalaṃ atthī’’ti
vikkhepaṃ karontā na samaggā
sannipatanti nāma. Bherisaddaṃ pana sutvāva bhuñjantāpi alaṅkariyamānāpi
vatthāni nivāsentāpi aḍḍhabhuttā vā aḍḍhālaṅkatā vā vatthaṃ nivāsayamānā
vā sannipatantā samaggā sannipatanti nāma. Sannipatitā pana cintetvā
mantetvā kattabbaṃ katvā ekatova avuṭṭhahantā na
samaggā vuṭṭhahanti nāma. Evaṃ vuṭṭhitesu hi ye paṭhamaṃ gacchanti,
tesaṃ evaṃ hoti – ‘‘amhehi bāhirakathāva sutā, idāni vinicchayakathā
bhavissatī’’ti. Ekato vuṭṭhahantā pana samaggā vuṭṭhahanti nāma. Apica –
‘‘asukaṭṭhānesu gāmasīmā vā
nigamasīmā vā ākulā, corā pariyuṭṭhitā’’ti sutvā – ‘‘ko gantvā imaṃ
amittamaddanaṃ karissatī’’ti vutte – ‘‘ahaṃ paṭhamaṃ, ahaṃ paṭhama’’nti
vatvā gacchantāpi samaggā vuṭṭhahanti nāma. Ekassa pana kammante
osīdamāne sesā rājāno puttabhātaro pesetvā tassa kammantaṃ
upatthambhayamānāpi, āgantukarājānaṃ – ‘‘asukassa gehaṃ gacchatu,
asukassa gehaṃ gacchatū’’ti avatvā sabbe ekato saṅgaṇhantāpi, ekassa
maṅgale vā roge vā aññasmiṃ vā pana tādise sukhadukkhe uppanne sabbe
tattha sahāyabhāvaṃ gacchantāpi samaggā vajjikaraṇīyāni karonti nāma.
Apaññattantiādīsu
pubbe akataṃ suṅkaṃ vā baliṃ vā daṇḍaṃ vā āharāpentā apaññattaṃ
paññapenti nāma. Porāṇapaveṇiyā āgatameva pana anāharāpentā paññattaṃ
samucchindanti nāma. Coroti gahetvā dassite avicinitvāva chejjabhejjaṃ
anusāsentā porāṇaṃ vajjidhammaṃ samādāya na vattanti nāma. Tesaṃ
apaññattaṃ paññapentānaṃ abhinavasuṅkādīhi pīḷitā manussā –
‘‘atiupaddutamha, ko imesaṃ vijite vasissatī’’ti paccantaṃ pavisitvā
corā vā corasahāyā vā hutvā janapadaṃ paharanti. Paññattaṃ
samucchindantānaṃ paveṇīāgatāni suṅkādīni agaṇhantānaṃ koso parihāyati.
Tato hatthiassabalakāyaorodhādayo yathānibaddhaṃ vaṭṭaṃ alabhamānā
thāmena balena parihāyanti. Te neva yuddhakkhamā honti, na
pāricariyakkhamā. Porāṇaṃ vajjidhammaṃ samādāya avattantānaṃ vijite
manussā – ‘‘amhākaṃ puttaṃ pitaraṃ bhātaraṃ acoraṃyeva coroti katvā
chindiṃsu bhindiṃsū’’ti kujjhitvā paccantaṃ pavisitvā corā vā corasahāyā
vā hutvā janapadaṃ paharanti, evaṃ rājūnaṃ parihāni hoti, paññattaṃ
paññapentānaṃ pana ‘‘paveṇīāgatameva rājāno karontī’’ti manussā
haṭṭhatuṭṭhā kasivāṇijjādike kammante sampādenti. Paññattaṃ
asamucchindantānaṃ paveṇīāgatāni suṅkādīni gaṇhantānaṃ koso
vaḍḍhati, tato hatthiassabalakāyaorodhādayo yathānibaddhaṃ vaṭṭaṃ
labhamānā thāmabalasampannā yuddhakkhamā ceva pāricariyakkhamā ca honti.
Porāṇaṃ vajjidhammanti
ettha pubbe kira vajjirājāno ‘‘ayaṃ coro’’ti ānetvā dassite ‘‘gaṇhatha
naṃ cora’’nti avatvā vinicchayamahāmattānaṃ denti. Te vinicchinitvā sace
acoro hoti, vissajjenti. Sace coro, attanā kiñci avatvā vohārikānaṃ
denti. Tepi acoro ce, vissajjenti. Coro ce, suttadharānaṃ denti. Tepi
vinicchinitvā acoro ce, vissajjenti. Coro ce, aṭṭhakulikānaṃ denti. Tepi
tatheva katvā senāpatissa, senāpati uparājassa, uparājā rañño, rājā
vinicchinitvā acoro ce, vissajjeti. Sace pana
coro hoti, paveṇīpotthakaṃ vācāpeti. Tattha – ‘‘yena idaṃ nāma kataṃ,
tassa ayaṃ nāma daṇḍo’’ti likhitaṃ. Rājā tassa kiriyaṃ tena samānetvā
tadanucchavikaṃ daṇḍaṃ karoti. Iti etaṃ porāṇaṃ vajjidhammaṃ samādāya
vattantānaṃ manussā na ujjhāyanti, ‘‘rājāno porāṇapaveṇiyā kammaṃ
karonti, etesaṃ doso natthi, amhākaṃyeva doso’’ti appamattā kammante
karonti. Evaṃ rājūnaṃ vuddhi hoti. Tena vuttaṃ – ‘‘vuddhiyeva, ānanda,
vajjīnaṃ pāṭikaṅkhā, no parihānī’’ti.
Sakkarontīti
yaṃkiñci tesaṃ sakkāraṃ karontā sundarameva karonti. Garuṃ
karontīti garubhāvaṃ paccupaṭṭhapetvāva karonti. Mānentīti
manena piyāyanti. Pūjentīti
nipaccakāraṃ dassenti. Sotabbaṃ
maññantīti divasassa dve tayo vāre upaṭṭhānaṃ gantvā tesaṃ kathaṃ
sotabbaṃ saddhātabbaṃ maññanti. Tattha ye evaṃ mahallakānaṃ rājūnaṃ
sakkārādīni na karonti, ovādatthāya ca nesaṃ upaṭṭhānaṃ na gacchanti, te
tehi vissaṭṭhā anovadiyamānā kīḷāpasutā rajjato parihāyanti. Ye pana
tathā paṭipajjanti, tesaṃ mahallakarājāno – ‘‘idaṃ kātabbaṃ, idaṃ na
kātabba’’nti porāṇaṃ paveṇiṃ
ācikkhanti. Saṅgāmaṃ patvāpi – ‘‘evaṃ pavisitabbaṃ, evaṃ
nikkhamitabba’’nti upāyaṃ dassenti. Te tehi ovadiyamānā yathāovādaṃ
paṭipajjantā sakkonti rājappaveṇiṃ sandhāretuṃ. Tena vuttaṃ –
‘‘vuddhiyeva, ānanda, vajjīnaṃ pāṭikaṅkhā, no parihānī’’ti.
Kulitthiyoti kulagharaṇiyo. Kulakumāriyoti
anividdhā tāsaṃ dhītaro. Okkassa
pasayhāti ettha ‘‘okkassā’’ti vā ‘‘pasayhā’’ti vā
pasayhākārassevetaṃ nāmaṃ. ‘‘Ukkassā’’tipi paṭhanti. Tattha okkassāti
avakassitvā ākaḍḍhitvā.Pasayhāti
abhibhavitvā ajjhottharitvāti ayaṃ vacanattho. Evañhi karontānaṃ vijite
manussā – ‘‘amhākaṃ gehe puttamātaropi, kheḷasiṅghāṇikādīni mukhena
apanetvā saṃvaḍḍhitadhītaropi ime rājāno balakkārena gahetvā attano
ghare vāsentī’’ti kupitā paccantaṃ pavisitvā corā vā corasahāyā vā hutvā
janapadaṃ paharanti. Evaṃ akarontānaṃ pana vijite manussā appossukkā
sakāni kammāni karontā rājakosaṃ vaḍḍhenti. Evamettha vuddhihāniyo
veditabbā.
Vajjīnaṃ vajjicetiyānīti
vajjirājūnaṃ vajjiraṭṭhe cittīkataṭṭhena cetiyānīti laddhanāmāni
yakkhaṭṭhānāni.Abbhantarānīti
antonagare ṭhitāni. Bāhirānīti bahinagare ṭhitāni . Dinnapubbanti
pubbe dinnaṃ. Katapubbanti
pubbe kataṃ. No
parihāpessantīti aparihāpetvā yathāpavattameva karissanti
dhammikaṃ baliṃ parihāpentānañhi devatā ārakkhaṃ susaṃvihitaṃ na
karonti, anuppannaṃ dukkhaṃ janetuṃ asakkontāpi uppannaṃ kāsasīsarogādiṃ
vaḍḍhenti, saṅgāme patte sahāyā na honti. Aparihāpentānaṃ pana ārakkhaṃ
susaṃvihitaṃ karonti, anuppannaṃ sukhaṃ uppādetuṃ asakkontāpi uppannaṃ
kāsasīsarogādiṃ hananti, saṅgāmasīse sahāyā hontīti evamettha
vuddhihāniyo veditabbā.
Dhammikā rakkhāvaraṇaguttīti
ettha rakkhā eva yathā anicchitaṃ na gacchati, evaṃ āvaraṇato āvaraṇaṃ.
Yathā icchitaṃ na vinassati, evaṃ gopāyanato gutti. Tattha balakāyena
parivāretvā rakkhaṇaṃ pabbajitānaṃ dhammikā rakkhāvaraṇagutti nāma
na hoti. Yathā pana vihārassa upavane rukkhe na chindanti, vājikā
vajjhaṃ na karonti, pokkharaṇīsu macche na gaṇhanti, evaṃ karaṇaṃ
dhammikā rakkhāvaraṇagutti nāma. Kinti
anāgatā cāti iminā pana nesaṃ evaṃ paccupaṭṭhitacittasantānoti
cittappavattiṃ pucchati.
Tattha ye anāgatānaṃ
arahantānaṃ āgamanaṃ na icchanti, te assaddhā honti appasannā. Pabbajite
ca sampatte paccuggamanaṃ na karonti, gantvā na passanti, paṭisanthāraṃ
na karonti, pañhaṃ na pucchanti, dhammaṃ na suṇanti, dānaṃ na denti,
anumodanaṃ na suṇanti, nivāsanaṭṭhānaṃ na saṃvidahanti. Atha nesaṃ
avaṇṇo abbhuggacchati – ‘‘asuko nāma rājā assaddho appasanno, pabbajite
sampatte paccuggamanaṃ na karoti…pe… nivāsanaṭṭhānaṃ na saṃvidahatī’’ti.
Taṃ sutvā pabbajitā tassa nagaradvārena na gacchanti, gacchantāpi
nagaraṃ na pavisanti. Evaṃ anāgatānaṃ arahantānaṃ anāgamanameva hoti.
Āgatānampi phāsuvihāre asati yepi ajānitvā āgatā, te – ‘‘vasissāmāti
tāva cintetvā āgatamhā, imesaṃ pana rājūnaṃ iminā nīhārena ko
vasissatī’’ti nikkhamitvā gacchanti. Evaṃ anāgatesu anāgacchantesu,
āgatesu dukkhaṃ viharantesu so deso pabbajitānaṃ anāvāso hoti. Tato
devatārakkhā na hoti, devatārakkhāya asati amanussā okāsaṃ labhanti.
Amanussā ussannā anuppannaṃ byādhiṃ uppādenti, sīlavantānaṃ
dassanapañhāpucchanādivatthukassa puññassa anāgamo hoti. Vipariyāyena
pana yathāvuttakaṇhapakkhaviparītassa sukkapakkhassa sambhavo hotīti
evamettha vuddhihāniyo veditabbā.
135.Ekamidāhanti
idaṃ bhagavā pubbe vajjīnaṃ imassa vajjisattakassa
desitabhāvappakāsanatthamāha .
Tattha sārandade
cetiyeti evaṃnāmake vihāre. Anuppanne kira buddhe tattha
sārandadassa yakkhassa nivāsanaṭṭhānaṃ cetiyaṃ ahosi. Athettha bhagavato
vihāraṃ kārāpesuṃ, so sārandade cetiye katattā sārandadacetiyantveva
saṅkhyaṃ gato.
Akaraṇīyāti
akātabbā, aggahetabbāti attho. Yadidanti nipātamattaṃ. Yuddhassāti
karaṇatthe sāmivacanaṃ, abhimukhayuddhena gahetuṃ na sakkāti attho. Aññatra
upalāpanāyāti ṭhapetvā upalāpanaṃ. Upalāpanā nāma – ‘‘alaṃ
vivādena, idāni samaggā homā’’ti hatthiassarathahiraññasuvaṇṇādīni
pesetvā saṅgahakaraṇaṃ. Evañhi saṅgahaṃ katvā kevalaṃ vissāsena sakkā
gaṇhitunti attho. Aññatra
mithubhedāyāti ṭhapetvā mithubhedaṃ. Iminā aññamaññabhedaṃ
katvāpi sakkā ete gahetunti dasseti.
Idaṃ brāhmaṇo bhagavato kathāya nayaṃ labhitvā āha.
Kiṃ pana bhagavā brāhmaṇassa imāya kathāya nayalābhaṃ na jānātīti? Āma,
jānāti. Jānanto kasmā kathesīti? Anukampāya. Evaṃ kirassa ahosi – ‘‘mayā
akathitepi katipāhena gantvā sabbe gaṇhissati, kathite pana samagge
bhindanto tīhi saṃvaccharehi gaṇhissati, ettakampi jīvitameva varaṃ,
ettakañhi jīvantā attano patiṭṭhānabhūtaṃ puññaṃ karissantī’’ti.
Abhinanditvāti
cittena abhinanditvā. Anumoditvāti
‘‘yāva subhāsitañcidaṃ bhotā gotamenā’’ti vācāya anumoditvā. Pakkāmīti
rañño santikaṃ gato. Tato naṃ rājā – ‘‘kiṃ ācariya, bhagavā avacā’’ti
pucchi. So – ‘‘yathā bho samaṇassa gotamassa vacanaṃ na sakkā vajjī
kenaci gahetuṃ, api ca upalāpanāya vā mithubhedena vā sakkā’’ti āha.
Tato naṃ rājā – ‘‘upalāpanāya amhākaṃ hatthiassādayo nassissanti,
bhedeneva te gahessāmi, kiṃ karomā’’ti pucchi. Tena hi, mahārāja, tumhe
vajjiṃ ārabbha parisati kathaṃ samuṭṭhāpetha. Tato ahaṃ – ‘‘kiṃ te
mahārāja tehi, attano santakehi kasivāṇijjādīni katvā jīvantu ete
rājāno’’ti vatvā pakkamissāmi. Tato tumhe – ‘‘kinnu kho bho esa brāhmaṇo
vajjiṃ ārabbha pavattaṃ kathaṃ paṭibāhatī’’ti vadeyyātha, divasabhāge
cāhaṃ tesaṃ paṇṇākāraṃ pesessāmi, tampi gāhāpetvā tumhepi mama dosaṃ
āropetvā bandhanatālanādīni akatvāva kevalaṃ khuramuṇḍaṃ maṃ katvā
nagarā nīharāpetha. Athāhaṃ – ‘‘mayā te nagare pākāro parikhā ca kāritā,
ahaṃ kira dubbalaṭṭhānañca uttānagambhīraṭṭhānañca jānāmi, na cirasseva
dāni ujuṃ karissāmī’’ti vakkhāmi.
Taṃ sutvā tumhe – ‘‘gacchatū’’ti vadeyyāthāti. Rājā sabbaṃ akāsi.
Licchavī tassa nikkhamanaṃ sutvā – ‘‘saṭho brāhmaṇo, mā tassa gaṅgaṃ
uttarituṃ adatthā’’ti āhaṃsu. Tatra ekaccehi – ‘‘amhe ārabbha kathitattā
kira so evaṃ kato’’ti vutte ‘‘tena hi, bhaṇe, etū’’ti bhaṇiṃsu. So
gantvā licchavī disvā ‘‘kiṃ āgatatthā’’ti pucchito taṃ pavattiṃ ārocesi,
licchavino – ‘‘appamattakena nāma evaṃ garuṃ daṇḍaṃ kātuṃ na yutta’’nti vatvā
– ‘‘kiṃ te tatra ṭhānantara’’nti pucchiṃsu.
‘‘Vinicchayāmaccohamasmī’’ti. Tadeva te ṭhānantaraṃ hotūti. So
suṭṭhutaraṃ vinicchayaṃ karoti, rājakumārā tassa santike sippaṃ
uggaṇhanti.
So patiṭṭhitaguṇo hutvā ekadivasaṃ ekaṃ licchaviṃ gahetvā ekamantaṃ
gantvā – dārakā kasantīti pucchi. Āma, kasanti. Dve goṇe yojetvāti? Āma,
dve goṇe yojetvāti. Ettakaṃ vatvā nivatto. Tato taṃ añño – ‘‘kiṃ ācariyo
āhā’’ti pucchitvā tena vuttaṃ asaddahanto ‘‘na me esa yathābhūtaṃ
kathetī’’ti tena saddhiṃ bhijji. Brāhmaṇo aññasmiṃ divase ekaṃ licchaviṃ
ekamantaṃ netvā – ‘‘kena byañjanena bhuttosī’’ti pucchitvā nivatto.
Tampi añño pucchitvā asaddahanto tatheva bhijji. Brāhmaṇo aparampi
divasaṃ ekaṃ licchaviṃ ekamantaṃ netvā – ‘‘atiduggatosi kirā’’ti pucchi.
Ko evamāhāti pucchito asuko nāma licchavīti. Aparampi ekamantaṃ netvā –
‘‘tvaṃ kira bhīrukajātiko’’ti pucchi. Ko evamāhāti? Asuko nāma
licchavīti. Evaṃ aññena akathitameva aññassa kathento tīhi saṃvaccharehi
te rājāno aññamaññaṃ bhinditvā yathā dve ekamaggena na gacchanti, tathā
katvā sannipātabheriṃ carāpesi. Licchavino – ‘‘issarā sannipatantu, sūrā
sannipatantū’’ti vatvā na sannipatiṃsu.
Brāhmaṇo – ‘‘ayaṃ dāni kālo, sīghaṃ āgacchatū’’ti rañño sāsanaṃ pesesi.
Rājā sutvāva balabheriṃ carāpetvā nikkhami. Vesālikā sutvā – ‘‘rañño
gaṅgaṃ uttarituṃ na dassāmā’’ti bheriṃ carāpesuṃ. Tampi sutvā –
‘‘gacchantu sūrarājāno’’tiādīni vatvā na sannipatiṃsu.
‘‘Nagarappavesanaṃ na dassāma, dvārāni pidahitvā ṭhassāmā’’ti bheriṃ
carāpesuṃ. Ekopi na sannipati. Yathāvivaṭeheva dvārehi pavisitvā sabbe
anayabyasanaṃ pāpetvā gato.
Bhikkhuaparihāniyadhammavaṇṇanā
136.Athakho
bhagavā acirapakkantetiādimhi sannipātetvāti
dūravihāresu iddhimante pesetvā santikavihāresu sayaṃ gantvā –
‘‘sannipatatha, āyasmanto; bhagavā vo sannipātaṃ icchatī’’ti
sannipātetvā.Aparihāniyeti aparihānikare,
vuddhihetubhūteti attho. Dhamme
desessāmīti candasahassaṃ sūriyasahassaṃ uṭṭhapento viya
catukuṭṭake gehe anto teladīpasahassaṃ ujjālento viya pākaṭe katvā
kathayissāmīti.
Tattha abhiṇhaṃ
sannipātāti idaṃ vajjisattake vuttasadisameva. Idhāpi ca abhiṇhaṃ
asannipatitā disāsu āgatasāsanaṃ na suṇanti. Tato – ‘‘asukavihārasīmā
ākulā, uposathapavāraṇā ṭhitā, asukasmiṃ ṭhāne bhikkhū
vejjakammadūtakammādīni karonti, viññattibahulā pupphadānādīhi jīvikaṃ
kappentī’’tiādīni na jānanti, pāpabhikkhūpi ‘‘pamatto bhikkhusaṅgho’’ti
ñatvā rāsibhūtā sāsanaṃ osakkāpenti. Abhiṇhaṃ sannipatitā pana taṃ taṃ
pavattiṃ suṇanti, tato bhikkhusaṅghaṃ pesetvā sīmaṃ ujuṃ karonti,
uposathapavāraṇādayo pavattāpenti, micchājīvānaṃ ussannaṭṭhāne
ariyavaṃsake pesetvā ariyavaṃsaṃ kathāpenti, pāpabhikkhūnaṃ
vinayadharehi niggahaṃ kārāpenti, pāpabhikkhūpi ‘‘appamatto
bhikkhusaṅgho, na sakkā amhehi vaggabandhena vicaritu’’nti bhijjitvā
palāyanti. Evamettha hānivuddhiyo veditabbā.
Samaggātiādīsu
cetiyapaṭijagganatthaṃ vā bodhigehauposathāgāracchādanatthaṃ vā
katikavattaṃ vā ṭhapetukāmatāya ovādaṃ vā dātukāmatāya – ‘‘saṅgho
sannipatatū’’ti bheriyā vā ghaṇṭiyā vā ākoṭitāya – ‘‘mayhaṃ cīvarakammaṃ
atthi, mayhaṃ patto pacitabbo, mayhaṃ navakammaṃ atthī’’ti vikkhepaṃ
karontā na samaggā sannipatanti nāma. Sabbaṃ pana taṃ kammaṃ ṭhapetvā –
‘‘ahaṃ purimataraṃ, ahaṃ purimatara’’nti ekappahāreneva sannipatantā
samaggā sannipatanti nāma. Sannipatitā pana cintetvā mantetvā kattabbaṃ katvā
ekato avuṭṭhahantā samaggā na vuṭṭhahanti nāma. Evaṃ vuṭṭhitesu hi ye
paṭhamaṃ gacchanti, tesaṃ evaṃ hoti – ‘‘amhehi bāhirakathāva sutā, idāni
vinicchayakathā bhavissatī’’ti. Ekappahāreneva vuṭṭhahantā pana samaggā
vuṭṭhahanti nāma. Apica ‘‘asukaṭṭhāne vihārasīmā ākulā, uposathapavāraṇā
ṭhitā, asukaṭṭhāne vejjakammādikārakā pāpabhikkhū ussannā’’ti sutvā –
‘‘ko gantvā tesaṃ niggahaṃ
karissatī’’ti vutte – ‘‘ahaṃ
paṭhamaṃ, ahaṃ paṭhama’’nti vatvā gacchantāpi samaggā vuṭṭhahanti nāma.
Āgantukaṃ pana disvā – ‘‘imaṃ pariveṇaṃ yāhi, etaṃ pariveṇaṃ yāhi, ayaṃ
ko’’ti avatvā sabbe vattaṃ karontāpi, jiṇṇapattacīvarakaṃ disvā tassa
bhikkhācāravattena pattacīvaraṃ pariyesamānāpi, gilānassa
gilānabhesajjaṃ pariyesamānāpi, gilānameva anāthaṃ – ‘‘asukapariveṇaṃ
yāhi, asukapariveṇaṃ yāhī’’ti avatvā attano attano pariveṇe
paṭijaggantāpi, eko oliyamānako gantho hoti, paññavantaṃ bhikkhuṃ
saṅgaṇhitvā tena taṃ ganthaṃ ukkhipāpentāpi samaggā saṅghaṃ karaṇīyāni
karonti nāma.
Apaññattantiādīsu
navaṃ adhammikaṃ katikavattaṃ vā sikkhāpadaṃ vā bandhantā apaññattaṃ
paññapenti nāma, purāṇasanthatavatthusmiṃ sāvatthiyaṃ bhikkhū viya.
Uddhammaṃ ubbinayaṃ sāsanaṃ dīpentā paññattaṃ samucchindanti nāma,
vassasataparinibbute bhagavati vesālikā vajjiputtakā viya.
Khuddānukhuddakā pana āpattiyo sañcicca vītikkamantā yathāpaññattesu
sikkhāpadesu samādāya na vattanti nāma, assajipunabbasukā viya. Navaṃ
pana katikavattaṃ vā sikkhāpadaṃ vā abandhantā, dhammavinayato sāsanaṃ
dīpentā, khuddānukhuddakāni sikkhāpadāni asamūhanantā apaññattaṃ na
paññapenti, paññattaṃ na samucchindanti, yathāpaññattesu sikkhāpadesu
samādāya vattanti nāma, āyasmā upaseno viya, āyasmā yaso kākaṇḍakaputto
viya ca.
‘‘Suṇātu, me āvuso saṅgho, santamhākaṃ sikkhāpadāni gihigatāni, gihinopi
jānanti, ‘idaṃ vo samaṇānaṃ sakyaputtiyānaṃ kappati, idaṃ vo na
kappatī’ti. Sace hi mayaṃ khuddānukhuddakāni sikkhāpadānisamūhanissāma,
bhavissanti vattāro – ‘dhūmakālikaṃ samaṇena gotamena sāvakānaṃ
sikkhāpadaṃ paññattaṃ, yāvimesaṃ satthā aṭṭhāsi, tāvime sikkhāpadesu
sikkhiṃsu. Yato imesaṃ satthā parinibbuto, na dānime sikkhāpadesu
sikkhantī’ti. Yadi saṅghassa pattakallaṃ, saṅgho apaññattaṃ na
paññapeyya, paññattaṃ na samucchindeyya, yathāpaññattesu sikkhāpadesu
samādāya vatteyyā’’ti (cuḷava. 442) –
Imaṃ tantiṃ ṭhapayanto āyasmā mahākassapo viya ca. Vuddhiyevāti
sīlādīhi guṇehi vuḍḍhiyeva, no parihāni.
Therāti thirabhāvappattā
therakārakehi guṇehi samannāgatā. Bahū rattiyo jānantīti rattaññū. Ciraṃ
pabbajitānaṃ etesanti cirapabbajitā. Saṅghassa
pituṭṭhāne ṭhitāti saṅghapitaro. Pituṭṭhāne
ṭhitattā saṅghaṃ parinenti pubbaṅgamā hutvā tīsu sikkhāsu pavattentīti saṅghapariṇāyakā.
Ye tesaṃ sakkārādīni na karonti, ovādatthāya dve tayo vāre upaṭṭhānaṃ na
gacchanti, tepi tesaṃ ovādaṃ na denti, paveṇīkathaṃ na kathenti,
sārabhūtaṃ dhammapariyāyaṃ na sikkhāpenti. Te tehi vissaṭṭhā sīlādīhi
dhammakkhandhehi sattahi ca ariyadhanehīti evamādīhi guṇehi parihāyanti.
Ye pana tesaṃ sakkārādīni karonti, upaṭṭhānaṃ gacchanti, tepi tesaṃ
ovādaṃ denti. ‘‘Evaṃ te abhikkamitabbaṃ, evaṃ te paṭikkamitabbaṃ, evaṃ
te ālokitabbaṃ, evaṃ te vilokitabbaṃ, evaṃ te samiñjitabbaṃ, evaṃ te
pasāritabbaṃ, evaṃ te saṅghāṭipattacīvaraṃ dhāretabba’’nti paveṇīkathaṃ
kathenti, sārabhūtaṃ dhammapariyāyaṃ sikkhāpenti, terasahi dhutaṅgehi
dasahi kathāvatthūhi anusāsanti. Te tesaṃ ovāde ṭhatvā sīlādīhi guṇehi
vaḍḍhamānā sāmaññatthaṃ anupāpuṇanti. Evamettha hānivuddhiyo veditabbā.
Punabbhavadānaṃ punabbhavo, punabbhavo sīlamassāti ponobbhavikā,
punabbhavadāyikāti attho, tasmāponobbhavikāya.
Na vasaṃ gacchantīti ettha ye catunnaṃ paccayānaṃ kāraṇā
upaṭṭhākānaṃ padānupadikā hutvā gāmato gāmaṃ vicaranti, te tassā taṇhāya
vasaṃ gacchanti nāma, itare na gacchanti nāma.
Tattha hānivuddhiyo pākaṭāyeva.
Āraññakesūti
pañcadhanusatikapacchimesu. Sāpekkhāti
sataṇhā sālayā. Gāmantasenāsanesu hi jhānaṃ appetvāpi tato
vuṭṭhitamattova itthipurisadārikādisaddaṃ suṇāti, yenassa
adhigatavisesopi hāyatiyeva. Araññe pana niddāyitvā paṭibuddhamatto
sīhabyagghamorādīnaṃ saddaṃ suṇāti,
yena āraññakaṃ pītiṃ labhitvā tameva sammasanto aggaphale patiṭṭhāti.
Iti bhagavā gāmantasenāsane jhānaṃ appetvā nisinnabhikkhuno araññe
niddāyantameva pasaṃsati. Tasmā tameva atthavasaṃ paṭicca – ‘‘āraññakesu
senāsanesu sāpekkhā bhavissantī’’ti āha.
Paccattaññeva satiṃ
upaṭṭhapessantīti attanāva attano abbhantare satiṃ
upaṭṭhapessanti. Pesalāti
piyasīlā. Idhāpi sabrahmacārīnaṃ āgamanaṃ anicchantā nevāsikā assaddhā
honti appasannā .
Sampattabhikkhūnaṃ
paccuggamanapattacīvarappaṭiggahaṇaāsanapaññāpanatālavaṇṭaggahaṇādīni na
karonti, atha nesaṃ avaṇṇo uggacchati – ‘‘asukavihāravāsino bhikkhū
assaddhā appasannā vihāraṃ paviṭṭhānaṃ vattapaṭivattaṃ na karontī’’ti.
Taṃ sutvā pabbajitā vihāradvārena gacchantāpi vihāraṃ na pavisanti. Evaṃ
anāgatānaṃ anāgamanameva hoti. Āgatānaṃ pana phāsuvihāre asati yepi
ajānitvā āgatā, te – ‘‘vasissāmāti tāva cintetvā āgatāmha, imesaṃ pana
nevāsikānaṃ iminā nīhārena ko vasissatī’’ti nikkhamitvā gacchanti. Evaṃ
so vihāro aññesaṃ bhikkhūnaṃ anāvāsova hoti. Tato nevāsikā sīlavantānaṃ
dassanaṃ alabhantā kaṅkhāvinodanaṃ vā ācārasikkhāpakaṃ vā
madhuradhammassavanaṃ vā na labhanti, tesaṃ neva aggahitadhammaggahaṇaṃ,
na gahitasajjhāyakaraṇaṃ hoti. Iti nesaṃ hāniyeva hoti, na vuddhi.
Ye pana sabrahmacārīnaṃ āgamanaṃ icchanti, te saddhā honti pasannā,
āgatānaṃ sabrahmacārīnaṃ paccuggamanādīni katvā senāsanaṃ paññapetvā
denti, te gahetvā bhikkhācāraṃ pavisanti, kaṅkhaṃ vinodenti,
madhuradhammassavanaṃ labhanti. Atha nesaṃ kittisaddo uggacchati –
‘‘asukavihārabhikkhū evaṃ saddhā pasannā vattasampannā saṅgāhakā’’ti.
Taṃ sutvā bhikkhū dūratopi enti, tesaṃ nevāsikā vattaṃ karonti ,
samīpaṃ āgantvā vuḍḍhataraṃ āgantukaṃ vanditvā nisīdanti, navakatarassa
santike āsanaṃ gahetvā nisīdanti. Nisīditvā – ‘‘imasmiṃ vihāre
vasissatha gamissathā’’ti pucchanti. ‘Gamissāmī’ti vutte – ‘‘sappāyaṃ
senāsanaṃ, sulabhā bhikkhā’’tiādīni vatvā gantuṃ na denti. Vinayadharo
ce hoti, tassa santike vinayaṃ sajjhāyanti. Suttantādidharo ce, tassa
santike taṃ taṃ dhammaṃ sajjhāyanti. Āgantukānaṃ therānaṃ ovāde ṭhatvā
saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇanti. Āgantukā ‘‘ekaṃ dve
divasāni vasissāmāti āgatāmha, imesaṃ pana sukhasaṃvāsatāya
dasadvādasavassāni vasissāmā’’ti vattāro honti. Evamettha hānivuddhiyo
veditabbā.
137.
Dutiyasattake kammaṃ ārāmo etesanti kammārāmāti.
Kamme ratāti kammaratā.
Kammārāmatamanuyuttāti yuttā payuttā anuyuttā. Tattha kammanti
itikātabbakammaṃ vuccati. Seyyathidaṃ – cīvaravicāraṇaṃ, cīvarakaraṇaṃ,
upatthambhanaṃ, sūcigharaṃ, pattatthavikaṃ, asaṃbaddhakaṃ,
kāyabandhanaṃ, dhamakaraṇaṃ, ādhārakaṃ, pādakathalikaṃ, sammajjanīādīnaṃ
karaṇanti. Ekacco hi etāni karonto sakaladivasaṃ etāneva karoti. Taṃ
sandhāyesa paṭikkhepo. Yo pana etesaṃ karaṇavelāyameva etāni karoti,
uddesavelāyaṃ uddesaṃ gaṇhāti, sajjhāyavelāyaṃ sajjhāyati,
cetiyaṅgaṇavattavelāyaṃ cetiyaṅgaṇavattaṃ
karoti, manasikāravelāyaṃ manasikāraṃ karoti, na so kammārāmo nāma.
Na bhassārāmāti
ettha yo itthivaṇṇapurisavaṇṇādivasena ālāpasallāpaṃ karontoyeva
divasañca rattiñca vītināmeti, evarūpe bhasse pariyantakārī na hoti,
ayaṃ bhassārāmo nāma. Yo pana rattindivaṃ dhammaṃ katheti, pañhaṃ
vissajjeti, ayaṃ appabhassova bhasse pariyantakārīyeva. Kasmā?
‘‘Sannipatitānaṃ vo, bhikkhave, dvayaṃ karaṇīyaṃ – dhammī vā kathā,
ariyo vā tuṇhībhāvo’’ti (ma. ni. 1.273) vuttattā.
Na niddārāmāti ettha
yo gacchantopi nisinnopi nipannopi thinamiddhābhibhūto niddāyatiyeva,
ayaṃ niddārāmo nāma. Yassa pana karajakāyagelaññena cittaṃ bhavaṅge
otarati , nāyaṃ niddārāmo.
Tenevāha – ‘‘abhijānāmahaṃ aggivessana, gimhānaṃ pacchime māse
pacchābhattaṃ piṇḍapātappaṭikkanto catugguṇaṃ saṅghāṭiṃ paññapetvā
dakkhiṇena passena sato sampajāno niddaṃ okkamitā’’ti (ma. ni. 1.387).
Na saṅgaṇikārāmāti
ettha yo ekassa dutiyo dvinnaṃ tatiyo tiṇṇaṃ catutthoti evaṃ saṃsaṭṭhova
viharati, ekako assādaṃ na labhati, ayaṃ saṅgaṇikārāmo. Yo pana catūsu
iriyāpathesu ekako assādaṃ labhati, nāyaṃ saṅgaṇikārāmoti veditabbo.
Napāpicchāti ettha
asantasambhāvanāya icchāya samannāgatā dussīlā pāpicchā nāma.
Na pāpamittādīsu
pāpā mittā etesanti pāpamittā. Catūsu
iriyāpathesu saha ayanato pāpā sahāyā etesantipāpasahāyā. Tanninnatappoṇatappabbhāratāya
pāpesu sampavaṅkāti pāpasampavaṅkā.
Oramattakenāti
avaramattakena appamattakena. Antarāti
arahattaṃ apatvāva etthantare. Vosānanti
pariniṭṭhitabhāvaṃ – ‘‘alamettāvatā’’ti osakkanaṃ ṭhitakiccataṃ. Idaṃ
vuttaṃ hoti – ‘‘yāva sīlapārisuddhimattena vā vipassanāmattena vā
jhānamattena vā sotāpannabhāvamattena vā sakadāgāmibhāvamattena vā
anāgāmibhāvamattena vā vosānaṃ na āpajjissanti, tāva vuddhiyeva
bhikkhūnaṃ pāṭikaṅkhā, no parihānī’’ti.
138.
Tatiyasattake saddhāti
saddhāsampannā. Tattha āgamanīyasaddhā, adhigamasaddhā, pasādasaddhā,
okappanasaddhāti catubbidhā saddhā. Tattha āgamanīyasaddhā sabbaññubodhisattānaṃ
hoti. Adhigamasaddhāariyapuggalānaṃ.
Buddho dhammo saṅghoti vutte pana pasādo pasādasaddhā. Okappetvā
pakappetvā pana saddahanaṃ okappanasaddhā. Sā
duvidhāpi idhādhippetā. Tāya hi saddhāya samannāgato saddhāvimutto,
vakkalittherasadiso hoti. Tassa hi cetiyaṅgaṇavattaṃ vā,
bodhiyaṅgaṇavattaṃ vā katameva hoti. Upajjhāyavattaācariyavattādīni
sabbavattāni pūreti. Hirimanāti
pāpajigucchanalakkhaṇāya hiriyā yuttacittā. Ottappīti
pāpato bhāyanalakkhaṇena ottappena samannāgatā.
Bahussutāti ettha
pana pariyattibahussuto, paṭivedhabahussutoti dve
bahussutā. Pariyattīti
tīṇi piṭakāni.Paṭivedhoti
saccappaṭivedho. Imasmiṃ pana ṭhāne pariyatti adhippetā. Sā yena bahu
sutā, so bahussuto. So panesa nissayamuccanako, parisupaṭṭhāko,
bhikkhunovādako, sabbatthakabahussutoti catubbidho hoti. Tattha tayo
bahussutā samantapāsādikāya vinayaṭṭhakathāya ovādavagge vuttanayena
gahetabbā. Sabbatthakabahussutā pana ānandattherasadisā honti. Te idha
adhippetā.
Āraddhavīriyāti yesaṃ
kāyikañca cetasikañca vīriyaṃ āraddhaṃ hoti. Tattha ye kāyasaṅgaṇikaṃ
vinodetvā catūsu iriyāpathesu aṭṭhaārabbhavatthuvasena ekakā honti,
tesaṃ kāyikavīriyaṃ āraddhaṃ nāma hoti. Ye cittasaṅgāṇikaṃ vinodetvā
aṭṭhasamāpattivasena ekakā honti, gamane uppannakilesassa ṭhānaṃ
pāpuṇituṃ na denti, ṭhāne uppannakilesassa nisajjaṃ, nisajjāya
uppannakilesassa sayanaṃ pāpuṇituṃ na denti, uppannuppannaṭṭhāneyeva
kilese niggaṇhanti, tesaṃ cetasikavīriyaṃ āraddhaṃ nāma hoti.
Upaṭṭhitassatīti
cirakatādīnaṃ saritā anussaritā
mahāgatimbayaabhayattheradīghabhāṇaabhayattheratipiṭakacūḷābhayattherā
viya. Mahāgatimbayaabhayatthero kira jātapañcamadivase maṅgalapāyāse
tuṇḍaṃ pasārentaṃ vāyasaṃ disvā huṃ hunti saddamakāsi. Atha so therakāle
– ‘‘kadā paṭṭhāya, bhante, sarathā’’ti bhikkhūhi pucchito
‘‘jātapañcamadivase katasaddato paṭṭhāya āvuso’’ti āha.
Dīghabhāṇakaabhayattherassa jātanavamadivase mātā cumbissāmīti onatā
tassā moḷi muccittha . Tato
tumbamattāni sumanapupphāni dārakassa ure patitvā dukkhaṃ janayiṃsu. So
therakāle – ‘‘kadā paṭṭhāya, bhante, sarathā’’ti pucchito –
‘‘jātanavamadivasato paṭṭhāyā’’ti āha.
Tipiṭakacūḷābhayatthero – ‘‘anurādhapure tīṇi dvārāni pidahāpetvā
manussānaṃ ekena dvārena nikkhamanaṃ katvā – ‘tvaṃ kinnāmo, tvaṃ
kinnāmo’ti pucchitvā sāyaṃ puna apucchitvāva tesaṃ nāmāni
sampaṭicchāpetuṃ – ‘‘sakkā āvuso’’ti āha. Evarūpe bhikkhū sandhāya –
‘‘upaṭṭhitassatī’’ti vuttaṃ.
Paññavantoti
pañcannaṃ khandhānaṃ udayabbayapariggāhikāya paññāya samannāgatā. Api ca
dvīhipi etehi padehi vipassakānaṃ bhikkhūnaṃ
vipassanāsambhārabhūtā sammāsati ceva vipassanāpaññā ca kathitā.
139.
Catutthasattake satiyeva sambojjhaṅgo satisambojjhaṅgoti.
Esa nayo sabbattha. Tattha upaṭṭhānalakkhaṇo satisambojjhaṅgo,
pavicayalakkhaṇo dhammavicayasambojjhaṅgo, paggahalakkhaṇo
vīriyasambojjhaṅgo, pharaṇalakkhaṇo pītisambojjhaṅgo,
upasamalakkhaṇo passaddhisambojjhaṅgo, avikkhepalakkhaṇo
samādhisambojjhaṅgo, paṭisaṅkhānalakkhaṇo upekkhāsambojjhaṅgo. Bhāvessantīti
satisambojjhaṅgaṃ catūhi kāraṇehi samuṭṭhāpentā, chahi kāraṇehi
dhammavicayasambojjhaṅgaṃ samuṭṭhāpentā, navahi kāraṇehi
vīriyasambojjhaṅgaṃ samuṭṭhāpentā, dasahi kāraṇehi pītisambojjhaṅgaṃ
samuṭṭhāpentā, sattahi kāraṇehi passaddhisambojjhaṅgaṃ samuṭṭhāpentā,
dasahi kāraṇehi samādhisambojjhaṅgaṃ samuṭṭhāpentā, pañcahi kāraṇehi
upekkhāsambojjhaṅgaṃ samuṭṭhāpentā vaḍḍhessantīti attho. Iminā
vipassanāmaggaphalasampayutte lokiyalokuttaramissake sambojjhaṅge
kathesi.
140.
Pañcamasattake aniccasaññāti
aniccānupassanāya saddhiṃ uppannasaññā. Anattasaññādīsupi
eseva nayo. Imā satta lokiyavipassanāpi honti. ‘‘Etaṃ santaṃ, etaṃ
paṇītaṃ, yadidaṃ sabbasaṅkhārasamatho virāgo nirodho’’ti (a. ni. 9.36)
āgatavasenettha dve lokuttarāpi hontīti veditabbā.
141. Chakke mettaṃ
kāyakammanti mettacittena kattabbaṃ kāyakammaṃ. Vacīkammamanokammesupi
eseva nayo. Imāni pana bhikkhūnaṃ vasena āgatāni gihīsupi labbhanti .
Bhikkhūnañhi mettacittena ābhisamācārikadhammapūraṇaṃ mettaṃ kāyakammaṃ
nāma. Gihīnaṃ cetiyavandanatthāya bodhivandanatthāya
saṅghanimantanatthāya gamanaṃ, gāmaṃ piṇḍāya paviṭṭhaṃ bhikkhuṃ disvā
paccuggamanaṃ, pattappaṭiggahaṇaṃ, āsanapaññāpanaṃ, anugamananti
evamādikaṃ mettaṃ kāyakammaṃ nāma.
Bhikkhūnaṃ mettacittena ācārapaññattisikkhāpadapaññāpanaṃ,
kammaṭṭhānakathanaṃ, dhammadesanā, tepiṭakampi buddhavacanaṃ mettaṃ
vacīkammaṃ nāma. Gihīnaṃ cetiyavandanatthāya gacchāma ,
bodhivandanatthāya gacchāma, dhammassavanaṃ karissāma,
dīpamālapupphapūjaṃ karissāma, tīṇi sucaritāni samādāya vattissāma,
salākabhattādīni dassāma, vassavāsikaṃ dassāma, ajja saṅghassa cattāro
paccaye dassāma, saṅghaṃ nimantetvā khādanīyādīni saṃvidahatha, āsanāni
paññāpetha, pānīyaṃ upaṭṭhapetha, saṅghaṃ paccuggantvā ānetha,
paññattāsane nisīdāpetha,
chandajātā ussāhajātā veyyāvaccaṃ karothātiādikathanakāle mettaṃ
vacīkammaṃ nāma.
Bhikkhūnaṃ pātova uṭṭhāya sarīrappaṭijagganaṃ, cetiyaṅgaṇavattādīni ca
katvā vivittāsane nisīditvā imasmiṃ vihāre bhikkhū sukhī hontu averā
abyāpajjāti cintanaṃ mettaṃ manokammaṃ nāma. Gihīnaṃ ‘ayyā sukhī hontu,
averā abyāpajjā’ti cintanaṃ mettaṃ manokammaṃ nāma.
Āvi ceva raho cāti
sammukhā ca parammukhā ca. Tattha navakānaṃ cīvarakammādīsu
sahāyabhāvagamanaṃ sammukhā mettaṃ kāyakammaṃ nāma. Therānaṃ pana
pādadhovanavandanabījanadānādibhedaṃ sabbaṃ sāmīcikammaṃ sammukhā mettaṃ
kāyakammaṃ nāma. Ubhayehipi dunnikkhittānaṃ dārubhaṇḍādīnaṃ tesu
avamaññaṃ akatvā attanā dunnikkhittānaṃ viya paṭisāmanaṃ parammukhā
mettaṃ kāyakammaṃ nāma.
Devatthero tissattheroti evaṃ paggayha vacanaṃ sammukhā mettaṃ
vacīkammaṃ nāma. Vihāre asantaṃ pana paṭipucchantassa kuhiṃ amhākaṃ
devatthero, kuhiṃ amhākaṃ tissatthero, kadā nu kho āgamissatīti evaṃ
mamāyanavacanaṃ parammukhā mettaṃ vacīkammaṃ nāma.
Mettāsinehasiniddhāni pana nayanāni ummīletvā pasannena mukhena olokanaṃ
sammukhā mettaṃmanokammaṃ nāma. Devatthero tissatthero arogo hotu,
appābādhoti samannāharaṇaṃ parammukhā mettaṃ manokammaṃ nāma.
Lābhāti cīvarādayo
laddhapaccayā. Dhammikāti
kuhanādibhedaṃ micchājīvaṃ vajjetvā dhammena samena bhikkhācāravattena
uppannā. Antamaso
pattapariyāpannamattampīti pacchimakoṭiyā patte pariyāpannaṃ
pattassa antogataṃ dvitikaṭacchubhikkhāmattampi . Appaṭivibhattabhogīti
ettha dve paṭivibhattā nāma – āmisappaṭivibhattañca,
puggalappaṭivibhattañca. Tattha – ‘‘ettakaṃ dassāmi, ettakaṃ na
dassāmī’’ti evaṃ cittena vibhajanaṃ āmisappaṭivibhattaṃ nāma.
‘‘Asukassa dassāmi, asukassa na dassāmī’’ti evaṃ cittena vibhajanaṃ pana puggalappaṭivibhattaṃ nāma.
Tadubhayampi akatvā yo appaṭivibhattaṃ bhuñjati, ayaṃappaṭivibhattabhogī nāma.
Sīlavantehisabrahmacārīhi
sādhāraṇabhogīti ettha sādhāraṇabhogino idaṃ lakkhaṇaṃ, yaṃ yaṃ
paṇītaṃ labbhati, taṃ taṃ neva lābhena lābhaṃ nijigīsanatāmukhena
gihīnaṃ deti, na attanā bhuñjati, paṭiggaṇhanto ca – ‘‘saṅghena
sādhāraṇaṃ hotū’’ti gahetvā ghaṇṭiṃ paharitvā paribhuñjitabbaṃ
saṅghasantakaṃ viya passati.
Imaṃ pana sāraṇīyadhammaṃ ko pūreti, ko na pūretīti? Dussīlo tāva na
pūreti. Na hi tassa santakaṃ sīlavantā gaṇhanti. Parisuddhasīlo pana
vattaṃ akhaṇḍento pūreti. Tatridaṃ vattaṃ – yo hi odissakaṃ katvā mātu
vā pitu vā ācariyupajjhāyādīnaṃ vā deti, so dātabbaṃ deti,
sāraṇīyadhammo panassa na hoti, palibodhajagganaṃ nāma hoti.
Sāraṇīyadhammo hi muttapalibodhasseva vaṭṭati. Tena pana odissakaṃ
dentena gilānagilānupaṭṭhākaāgantukagamikānañceva navapabbajitassa ca
saṅghāṭipattaggahaṇaṃ ajānantassa dātabbaṃ. Etesaṃ datvā avasesaṃ
therāsanato paṭṭhāya thokaṃ adatvā yo yattakaṃ gaṇhāti, tassa tattakaṃ
dātabbaṃ. Avasiṭṭhe asati puna piṇḍāya caritvā therāsanato paṭṭhāya yaṃ
yaṃ paṇītaṃ, taṃ datvā sesaṃ paribhuñjitabbaṃ. ‘‘Sīlavantehī’’ti
vacanato dussīlassa adātumpi vaṭṭati.
Ayaṃ pana sāraṇīyadhammo susikkhitāya parisāya supūro hoti, no
asikkhitāya parisāya. Susikkhitāya hi parisāya yo aññato labhati, so na
gaṇhāti. Aññato alabhantopi pamāṇayuttameva gaṇhāti, nātirekaṃ. Ayaṃ
pana sāraṇīyadhammo evaṃ punappunaṃ piṇḍāya caritvā laddhaṃ laddhaṃ
dentassāpi dvādasahi vassehi pūrati, na tato oraṃ. Sace hi dvādasame vasse
sāraṇīyadhammapūrako piṇḍapātapūraṃ pattaṃ āsanasālāyaṃ ṭhapetvā
nahāyituṃ gacchati saṅghatthero ca kasseso pattoti,
‘‘sāraṇīyadhammapūrakassā’’ti vutte
‘‘āharatha na’’nti sabbaṃ piṇḍapātaṃ vicāretvā bhuñjitvā ca rittaṃ
pattaṃ ṭhapeti, atha so bhikkhu rittaṃ pattaṃ disvā ‘‘mayhaṃ
anavasesetvāva paribhuñjiṃsū’’ti domanassaṃ uppādeti, sāraṇīyadhammo
bhijjati, puna dvādasavassāni pūretabbo hoti. Titthiyaparivāsasadiso
hesa, sakiṃ khaṇḍe jāte puna pūretabbova. Yo pana – ‘‘lābhā vata me,
suladdhaṃ vata me, yassa me pattagataṃ anāpucchāva sabrahmacārī
paribhuñjantī’’ti somanassaṃ janeti, tassa puṇṇo nāma hoti.
Evaṃ pūritasāraṇīyadhammassa pana neva issā, na macchariyaṃ hoti. So
manussānaṃ piyo hoti, sulabhapaccayo ca, pattagatamassa diyyamānampi na
khīyati, bhājanīyabhaṇḍaṭṭhāne aggabhaṇḍaṃ labhati, bhaye vā chātake vā
sampatte devatā ussukkaṃ āpajjanti.
Tatrimāni vatthūni – senagirivāsī tissatthero kira mahāgirigāmaṃ
upanissāya viharati. Paññāsa mahātherā nāgadīpaṃ cetiyavandanatthāya
gacchantā girigāme piṇḍāya caritvā kiñci aladdhā nikkhamiṃsu. Thero pana
pavisanto te disvā pucchi – ‘‘laddhaṃ, bhante’’ti? Vicarimha āvusoti. So
tesaṃ aladdhabhāvaṃ ñatvā āha – ‘‘bhante yāvāhaṃ āgacchāmi, tāva idheva
hothā’’ti. Mayaṃ, āvuso, paññāsa janā pattatemanamattampi na labhimhāti.
Bhante, nevāsikā nāma paṭibalā honti, alabhantāpi
bhikkhācāramaggasabhāgaṃ jānantīti. Therā āgamesuṃ. Thero gāmaṃ pāvisi.
Dhurageheyeva mahāupāsikā khīrabhattaṃ sajjetvā theraṃ olokayamānā
ṭhitā. Atha therassa dvāraṃ sampattasseva pattaṃ pūretvā adāsi, so taṃ
ādāya therānaṃ santikaṃ gantvā gaṇhatha, bhanteti, saṅghattheraṃ āha.
Thero – ‘‘amhehi ettakehi kiñci na laddhaṃ, ayaṃ sīghameva gahetvā
āgato, kiṃ nu kho’’ti sesānaṃ mukhaṃ olokesi. Thero olokanākāreneva
ñatvā ‘‘bhante, dhammena samena laddhapiṇḍapāto, nikkukkuccā
gaṇhathā’’tiādito paṭṭhāya sabbesaṃ yāvadatthaṃ datvā attanāpi
yāvadatthaṃ bhuñji.
Atha naṃ bhattakiccāvasāne therā pucchiṃsu – ‘‘kadā, āvuso,
lokuttaradhammaṃ paṭivijjhī’’ti? Natthi me, bhante, lokuttaradhammoti.
Jhānalābhīsi, āvusoti? Etampi me,
bhante, natthīti. Nanu, āvuso, pāṭihāriyanti? Sāraṇīyadhammo me, bhante,
pūrito, tassa me dhammassa pūritakālato paṭṭhāya sacepi
bhikkhusatasahassaṃ hoti, pattagataṃ na khīyatīti. Te sutvā –
‘‘sādhu sādhu sappurisa, anucchavikamidaṃ tuyha’’nti āhaṃsu. Idaṃ tāva –
‘‘pattagataṃ na khīyatī’’ti ettha vatthu.
Ayameva pana thero cetiyapabbate giribhaṇḍamahāpūjāya dānaṭṭhānaṃ gantvā
imasmiṃ ṭhāne kiṃ varabhaṇḍanti pucchi. Dve sāṭakā, bhanteti. Ete mayhaṃ pāpuṇissantīti.
Taṃ sutvā amacco rañño ārocesi – ‘‘eko daharo evaṃ vadatī’’ti. Daharassa
evaṃ cittaṃ, mahātherānaṃ pana sukhumasāṭakā vaṭṭantīti vatvā
mahātherānaṃ dassāmīti ṭhapeti. Tassa bhikkhusaṅghe paṭipāṭiyā ṭhite
dentassa matthake ṭhapitāpi te sāṭakā hatthaṃ nārohanti. Aññe ārohanti.
Daharassa dānakāle pana hatthaṃ āruḷhā. So tassa hatthe pātetvā
amaccassa mukhaṃ oloketvā daharaṃ nisīdāpetvā dānaṃ datvā saṅghaṃ
vissajjetvā daharassa santike nisīditvā – ‘‘bhante, imaṃ dhammaṃ kadā
paṭivijjhitthā’’ti āha. So pariyāyenāpi asantaṃ avadanto – ‘‘natthi
mayhaṃ mahārāja lokuttaradhammo’’ti āha. Nanu, bhante, pubbe
avacutthāti. Āma, mahārāja, sāraṇīyadhammapūrako ahaṃ, tassa me
dhammassa pūritakālato paṭṭhāya bhājanīyabhaṇḍaṭṭhāne aggabhaṇḍaṃ
pāpuṇātīti. ‘‘Sādhu sādhu, bhante, anucchavikamidaṃ tuyha’’nti vanditvā
pakkāmi. Idaṃ – ‘‘bhājanīyabhaṇḍaṭṭhāne aggabhaṇḍaṃ pāpuṇātī’’ti ettha
vatthu.
Brāhmaṇatissabhaye pana bhātaragāmavāsino nāgattheriyā anārocetvāva
palāyiṃsu. Therī paccūsasamaye – ‘‘ativiya appanigghoso gāmo,
upadhāretha tāvā’’ti daharabhikkhuniyo āha. Tā gantvā sabbesaṃ
gatabhāvaṃ ñatvā āgamma theriyā ārocesuṃ. Sā sutvā ‘‘mā tumhe tesaṃ
gatabhāvaṃ cintayittha, attano uddesaparipucchāyonisomanasikāresuyeva
yogaṃ karothā’’ti vatvā bhikkhācāravelāyaṃ pārupitvā attadvādasamā
gāmadvāre nigrodhamūle aṭṭhāsi. Rukkhe adhivatthādevatā dvādasannampi
bhikkhunīnaṃ piṇḍapātaṃ datvā ‘‘ayye, mā aññattha gacchatha, niccaṃ idheva
ethā’’ti āha. Theriyā pana kaniṭṭhabhātā nāgatthero nāma atthi, so –
‘‘mahantaṃ bhayaṃ, na sakkā idha yāpetuṃ, paratīraṃ gamissāmī’’ti
attadvādasamova attano vasanaṭṭhānā nikkhanto theriṃ disvā gamissāmīti
bhātaragāmaṃ āgato. Therī – ‘‘therā āgatā’’ti sutvā tesaṃ santikaṃ
gantvā kiṃ ayyāti pucchi. So taṃ pavattiṃ ācikkhi. Sā – ‘‘ajja
ekadivasaṃ vihāreyeva vasitvā sve gamissathā’’ti āha. Therā vihāraṃ
agamaṃsu.
Therī punadivase rukkhamūle
piṇḍāya caritvā theraṃ upasaṅkamitvā ‘‘imaṃ piṇḍapātaṃ paribhuñjathā’’ti
āha. Thero – ‘‘vaṭṭissati therī’’ti vatvā tuṇhī aṭṭhāsi. Dhammiko tāta
piṇḍapāto , kukkuccaṃ akatvā
paribhuñjathāti. ‘‘Vaṭṭissati therī’’ti. Sā pattaṃ gahetvā ākāse khipi.
Patto ākāse aṭṭhāsi. Thero – ‘‘sattatālamatte ṭhitampi
bhikkhunibhattameva therī’’ti vatvā – ‘‘bhayaṃ nāma sabbakālaṃ na hoti,
bhaye vūpasante ariyavaṃsaṃ kathayamāno, ‘bho piṇḍapātika,
bhikkhunibhattaṃ bhuñjitvā vītināmayitthā’ti cittena anuvadiyamāno
santhambhetuṃ na sakkhissāmi, appamattā hotha theriyo’’ti maggaṃ āruhi.
Rukkhadevatāpi – ‘‘sace thero theriyā hatthato piṇḍapātaṃ
paribhuñjissati, na naṃ nivattessāmi. Sace na paribhuñjissati,
nivattessāmī’’ti cintayamānā ṭhatvā therassa gamanaṃ disvā rukkhā oruyha
pattaṃ, bhante, dethāti pattaṃ gahetvā theraṃ rukkhamūlaṃyeva ānetvā
āsanaṃ paññapetvā piṇḍapātaṃ datvā katabhattakiccaṃ paṭiññaṃ kāretvā
dvādasa bhikkhuniyo dvādasa bhikkhū ca sattavassāni upaṭṭhahi. Idaṃ –
‘‘devatā ussukkaṃ āpajjantī’’ti ettha vatthu. Tatra hi therī
sāraṇīyadhammapūrikā ahosi.
Akhaṇḍānītiādīsu
yassa sattasu āpattikkhandhesu ādimhi vā ante vā sikkhāpadaṃ bhinnaṃ
hoti, tassa sīlaṃ pariyante chinnasāṭako viya khaṇḍaṃ nāma.
Yassa pana vemajjhe bhinnaṃ, tassa majjhe chiddasāṭako viyachiddaṃ nāma
hoti. Yassa pana paṭipāṭiyā dve tīṇi bhinnāni, tassa piṭṭhiyaṃ vā
kucchiyaṃ vā uṭṭhitena visabhāgavaṇṇena kāḷarattādīnaṃ aññataravaṇṇā
gāvī viya sabalaṃ nāma
hoti. Yassa pana antarantarā visabhāgabinducitrā gāvī viya kammāsaṃ nāma
hoti. Yassa pana sabbenasabbaṃ abhinnāni, tassa tāni sīlāniakhaṇḍāni
acchiddāni asabalāni akammāsāni nāma
honti. Tāni panetāni taṇhādāsabyato mocetvā bhujissabhāvakaraṇato bhujissāni. Buddhādīhi
viññūhi pasatthattā viññupasatthāni, taṇhādiṭṭhīhi
aparāmaṭṭhattā – ‘‘idaṃ nāma tvaṃ āpannapubbo’’ti kenaci parāmaṭṭhuṃ
asakkuṇeyyattā ca aparāmaṭṭhāni, upacārasamādhiṃ
vā appanāsamādhiṃ vā saṃvattayantīti samādhisaṃvattanikānīti
vuccanti.
Sīlasāmaññagatāviharissantīti
tesu tesu disābhāgesu viharantehi bhikkhūhi saddhiṃ
samānabhāvūpagatasīlā viharissanti. Sotāpannādīnañhi sīlaṃ
samuddantarepi devalokepi vasantānaṃ aññesaṃ sotāpannādīnaṃ sīlena
samānameva hoti, natthi maggasīle nānattaṃ. Taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ.
Yāyaṃdiṭṭhīti
maggasampayuttā sammādiṭṭhi. Ariyāti
niddosā. Niyyātīti niyyānikā.
Takkarassāti yo tathākārī hoti. Sabbadukkhakkhayāyāti
sabbadukkhakkhayatthaṃ. Diṭṭhisāmaññagatāti
samānadiṭṭhibhāvaṃ upagatā hutvā viharissanti. Vuddhiyevāti
evaṃ viharantānaṃ vuddhiyeva bhikkhūnaṃ pāṭikaṅkhā, no parihānīti.
142.Etadeva
bahulanti āsannaparinibbānattā bhikkhu ovadanto punappunaṃ
etaṃyeva dhammiṃ kathaṃ karoti. Iti
sīlanti evaṃ sīlaṃ, ettakaṃ sīlaṃ. Ettha catupārisuddhisīlaṃ sīlaṃ cittekaggatā samādhi, vipassanāpaññāpaññāti
veditabbā. Sīlaparibhāvitoti
ādīsu yasmiṃ sīle ṭhatvāva maggasamādhiṃ phalasamādhiṃ nibbattenti. Eso
tena sīlena paribhāvito mahapphalo hoti, mahānisaṃso. Yamhi samādhimhi
ṭhatvā maggapaññaṃ phalapaññaṃ nibbattenti, sā tena samādhinā
paribhāvitā mahapphalā hoti, mahānisaṃsā. Yāya paññāya ṭhatvā
maggacittaṃ phalacittaṃ nibbattenti, taṃ tāya paribhāvitaṃ sammadeva
āsavehi vimuccati.
Yathābhirantanti
buddhānaṃ anabhiratiparitassitaṃ nāma natthi, yathāruci
yathāajjhāsayanti pana vuttaṃ hoti.Āyāmāti
ehi yāma. ‘‘Ayāmā’’tipi pāṭho, gacchāmāti attho. Ānandāti
bhagavā santikāvacarattā theraṃ ālapati. Thero pana – ‘‘gaṇhathāvuso
pattacīvarāni, bhagavā asukaṭṭhānaṃ gantukāmo’’ti bhikkhūnaṃ āroceti.
144.Ambalaṭṭhikāgamanaṃ uttānameva. Atha
kho āyasmā sāriputtotiādi (dī. ni. 3.141) sampasādanīyevitthāritaṃ.
Dussīlaādīnavavaṇṇanā
148.
Pāṭaligamane āvasathāgāranti
āgantukānaṃ āvasathagehaṃ. Pāṭaligāme kira niccakālaṃ dvinnaṃ rājūnaṃ
sahāyakā āgantvā kulāni gehato nīharitvā māsampi aḍḍhamāsampi vasanti.
Te manussā niccupaddutā – ‘‘etesaṃ āgatakāle vasanaṭṭhānaṃ
bhavissatī’’ti nagaramajjhe mahatiṃ sālaṃ karitvā tassā ekasmiṃ padese
bhaṇḍapaṭisāmanaṭṭhānaṃ, ekasmiṃ padese nivāsaṭṭhānaṃ akaṃsu. Te –
‘‘bhagavā āgato’’ti sutvāva – ‘‘amhehi gantvāpi bhagavā ānetabbo siyā,
so sayameva amhākaṃ vasanaṭṭhānaṃ sampatto, ajja bhagavantaṃ āvasathe
maṅgalaṃ vadāpessāmā’’ti etadatthameva upasaṅkamantā. Tasmā evamāhaṃsu. Yena
āvasathāgāranti te kira –
‘‘buddhā nāma araññajjhāsayā araññārāmā antogāme vasituṃ iccheyyuṃ vā no
vā’’ti bhagavato manaṃ ajānantā āvasathāgāraṃ appaṭijaggitvāva āgamaṃsu.
Idāni bhagavato manaṃ ñatvā puretaraṃ gantvā paṭijaggissāmāti
yenāvasathāgāraṃ, tenupasaṅkamiṃsu. Sabbasantharinti
yathā sabbaṃ santhataṃ hoti, evaṃ santhariṃ.
149.Dussīloti
asīlo nissīlo. Sīlavipannoti
vipannasīlo bhinnasaṃvaro. Pamādādhikaraṇanti
pamādakāraṇā.
Idañca suttaṃ gahaṭṭhānaṃ vasena āgataṃ pabbajitānampi pana labbhateva.
Gahaṭṭho hi yena yena sippaṭṭhānena jīvitaṃ kappeti – yadi kasiyā, yadi
vaṇijjāya, pāṇātipātādivasena pamatto taṃ taṃ yathākālaṃ sampādetuṃ na
sakkoti, athassa mūlampi vinassati. Māghātakāle pāṇātipātaṃ pana
adinnādānādīni ca karonto daṇḍavasena mahatiṃ bhogajāniṃ nigacchati.
Pabbajito dussīlo ca pamādakāraṇā sīlato buddhavacanato jhānato
sattaariyadhanato ca jāniṃ nigacchati.
Gahaṭṭhassa – ‘‘asuko nāma asukakule jāto dussīlo pāpadhammo pariccattaidhalokaparaloko
salākabhattamattampi na detī’’ti catuparisamajjhe pāpako kittisaddo
abbhuggacchati. Pabbajitassa vā – ‘‘asuko nāma nāsakkhi sīlaṃ rakkhituṃ,
na buddhavacanaṃ uggahetuṃ, vejjakammādīhi jīvati,
chahi agāravehi samannāgato’’ti evaṃ abbhuggacchati.
Avisāradoti gahaṭṭho
tāva – ‘‘avassaṃ bahūnaṃ sannipātaṭṭhāne keci mama kammaṃ jānissanti,
atha maṃ niggaṇhissantī’’ti vā, ‘‘rājakulassa vā dassantī’’ti sabhayo
upasaṅkamati, maṅkubhūto pattakkhandho adhomukho aṅgulikena bhūmiṃ
kasanto nisīdati, visārado hutvā kathetuṃ na sakkoti. Pabbajitopi –
‘‘bahū bhikkhū sannipatitā, avassaṃ koci mama kammaṃ jānissati, atha me
uposathampi pavāraṇampi ṭhapetvā sāmaññato cāvetvā nikkaḍḍhissantī’’ti
sabhayo upasaṅkamati, visārado hutvā kathetuṃ na sakkoti. Ekacco pana
dussīlopi dappito viya vicarati, sopi ajjhāsayena maṅku hotiyeva.
Sammūḷho kālaṅkarotīti
tassa hi maraṇamañce nipannassa dussīlakamme samādāya pavattitaṭṭhānaṃ
āpāthamāgacchati, so ummīletvā idhalokaṃ passati, nimīletvā paralokaṃ
passati , tassa cattāro apāyā
upaṭṭhahanti, sattisatena sīse pahariyamāno viya hoti. So – ‘‘vāretha,
vārethā’’ti viravanto marati. Tena vuttaṃ – ‘‘sammūḷho kālaṃ karotī’’ti.
Pañcamapadaṃ uttānameva.
150.Ānisaṃsakathā vuttavipariyāyena
veditabbā.
151.Bahudeva
rattiṃ dhammiyā kathāyāti aññāya pāḷimuttakāya dhammikathāya ceva
āvasathānumodanāya ca ākāsagaṅgaṃ otārento viya yojanappamāṇaṃ
mahāmadhuṃ pīḷetvā madhupānaṃ pāyento viya bahudeva rattiṃ sandassetvā
sampahaṃsetvā uyyojesi. Abhikkantāti
atikkantā khīṇā khayavayaṃ upetā.Suññāgāranti
pāṭiyekkaṃ suññāgāraṃ nāma natthi, tattheva pana ekapasse sāṇipākārena
parikkhipitvā – ‘‘idha satthā vissamissatī’’ti mañcakaṃ paññapesuṃ.
Bhagavā – ‘‘catūhipi iriyāpathehi paribhuttaṃ etesaṃ mahapphalaṃ
bhavissatī’’ti tattha sīhaseyyaṃ kappesi.
Taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘suññāgāraṃ pāvisī’’ti.
Pāṭaliputtanagaramāpanavaṇṇanā
152.Sunidhavassakārāti sunidho
ca vassakāro ca dve brāhmaṇā. Magadhamahāmattāti
magadharañño mahāmattā mahāamaccā, magadharaṭṭhe vā mahāmattā mahatiyā
issariyamattāya samannāgatātimagadhamahāmattā.
Pāṭaligāme nagaranti pāṭaligāmaṃ nagaraṃ katvā māpenti. Vajjīnaṃ
paṭibāhāyāti vajjirājakulānaṃ āyamukhapacchindanatthaṃ. Sahassevāti
ekekavaggavasena sahassaṃ sahassaṃ hutvā.Vatthūnīti
gharavatthūni. Cittāni
namanti nivesanāni māpetunti raññañca rājamahāmattānañca
nivesanāni māpetuṃ vatthuvijjāpāṭhakānaṃ cittāni namanti. Te kira attano
sippānubhāvena heṭṭhā pathaviyaṃ tiṃsahatthamatte ṭhāne – ‘‘idha
nāgaggāho, idha yakkhaggāho, idha bhūtaggāho, pāsāṇo vā khāṇuko vā
atthī’’ti passanti. Te tadā sippaṃ jappitvā devatāhi saddhiṃ mantayamānā
viya māpenti. Athavā nesaṃ sarīre devatā adhimuccitvā tattha tattha
nivesanāni māpetuṃ cittaṃ nāmenti. Tā catūsu koṇesu khāṇuke koṭṭetvā
vatthumhi gahitamatte paṭivigacchanti. Saddhānaṃ kulānaṃ saddhā devatā
tathā karonti, assaddhānaṃ kulānaṃ assaddhā devatāva. Kiṃ kāraṇā?
Saddhānañhi evaṃ hoti – ‘‘idha manussā nivesanaṃ māpetvā paṭhamaṃ
bhikkhusaṅghaṃ nisīdāpetvā maṅgalaṃ vaḍḍhāpessanti. Atha mayaṃ
sīlavantānaṃ dassanaṃ, dhammakathaṃ, pañhāvissajjanaṃ ,
anumodanañca sotuṃ labhissāma, manussā dānaṃ datvā amhākaṃ pattiṃ
dassantī’’ti.
Tāvatiṃsehīti yathā
hi ekasmiṃ kule ekaṃ paṇḍitamanussaṃ, ekasmiṃ vā vihāre ekaṃ
bahussutabhikkhuṃ upādāya – ‘‘asukakule manussā paṇḍitā, asukavihāre
bhikkhū bahussutā’’ti saddo abbhuggacchati, evameva sakkaṃ devarājānaṃ
vissakammañca devaputtaṃ upādāya – ‘‘tāvatiṃsā paṇḍitā’’ti saddo
abbhuggato. Tenāha – ‘‘tāvatiṃsehī’’ti. Tāvatiṃsehi saddhiṃ mantetvāpi
viya māpentīti attho.
Yāvatā ariyaṃ āyatananti
yattakaṃ ariyakamanussānaṃ osaraṇaṭṭhānaṃ nāma
atthi. Yāvatā
vaṇippathoti yattakaṃ vāṇijānaṃ ābhatabhaṇḍassa rāsivaseneva
kayavikkayaṭṭhānaṃ nāma, vāṇijānaṃ vasanaṭṭhānaṃ vā atthi.Idaṃ
agganagaranti tesaṃ ariyāyatanavaṇippathānaṃ idaṃ agganagaraṃ
jeṭṭhakaṃ pāmokkhaṃ bhavissatīti.Puṭabhedananti
bhaṇḍapuṭabhedanaṭṭhānaṃ, bhaṇḍabhaṇḍikānaṃ mocanaṭṭhānanti vuttaṃ hoti.
Sakalajambudīpe aladdhabhaṇḍampi hi idheva labhissanti, aññattha
vikkayena agacchantampi ca idheva gamissati. Tasmā idheva puṭaṃ
bhindissantīti attho. Catūsu hi dvāresu cattāri sabhāyaṃ ekanti evaṃ
divase divase pañcasatasahassāni uṭṭhahissantīti dasseti.
Aggito vātiādīsu
cakārattho vā-saddo. Agginā ca udakena ca mithubhedena ca nassissatīti
attho. Ekakoṭṭhāso agginā nassissati, nibbāpetuṃ na sakkhissanti. Ekaṃ
gaṅgā gahetvā gamissati. Eko – ‘‘iminā akathitaṃ amussa, amunā akathitaṃ
imassā’’ti vadantānaṃ pisuṇavācānaṃ vasena bhinnānaṃ manussānaṃ
aññamaññabhedeneva nassissatīti attho. Iti vatvā bhagavā paccūsakāle
gaṅgāya tīraṃ gantvā katamukhadhovano bhikkhācāravelaṃ āgamayamāno
nisīdi.
153.
Sunidhavassakārāpi – ‘‘amhākaṃ rājā samaṇassa gotamassa upaṭṭhāko, so
amhe pucchissati, ‘satthā kira pāṭaligāmaṃ agamāsi, tassa santikaṃ
upasaṅkamittha, na upasaṅkamitthā’ti. Upasaṅkamimhāti ca vutte –
‘nimantayittha, na nimantayitthā’ti ca pucchissati. Na nimantayimhāti ca
vutte amhākaṃ dosaṃ āropetvā niggaṇhissati. Idaṃ cāpi mayaṃ āgataṭṭhāne
nagaraṃ māpema, samaṇassa kho pana gotamassa gatagataṭṭhāne
kāḷakaṇṇisattā paṭikkamanti,
taṃ mayaṃ nagaramaṅgalaṃ vadāpessāmā’’ti cintetvā satthāraṃ
upasaṅkamitvā nimantayiṃsu. Tasmā – ‘‘atha kho sunidhavassakārā’’tiādi
vuttaṃ.
Pubbaṇhasamayanti
pubbaṇhakāle. Nivāsetvāti
gāmappavesananīhārena nivāsanaṃ nivāsetvā kāyabandhanaṃ bandhitvā. Pattacīvaramādāyāti
pattañca cīvarañca ādiyitvā kāyappaṭibaddhaṃ katvā.
Sīlavantetthāti
sīlavante ettha. Saññateti
kāyavācāmanehi saññate.
Tāsaṃdakkhiṇamādiyeti
saṅghassa dinne cattāro paccaye tāsaṃ gharadevatānaṃ ādiseyya, pattiṃ
dadeyya.Pūjitā pūjayantīti
– ‘‘ime manussā amhākaṃ ñātakāpi na honti, evampi no pattiṃ dentī’’ti
ārakkhaṃ susaṃvihitaṃ karothāti suṭṭhu ārakkhaṃ karonti. Mānitā
mānayantīti kālānukālaṃ balikammakaraṇena mānitā ‘‘ete manussā
amhākaṃ ñātakāpi na honti, catumāsachamāsantare no balikammaṃ
karontī’’ti mānenti, mānentiyo uppannaṃ parissayaṃ haranti.
Tato nanti tato naṃ
paṇḍitajātikaṃ manussaṃ. Orasanti
ure ṭhapetvā saṃvaḍḍhitaṃ, yathā mātā orasaṃ puttaṃ anukampati,
uppannaparissayaharaṇatthameva tassa vāyamati, evaṃ anukampantīti attho. Bhadrāni
passatīti sundarāni passati.
154.Uḷumpanti
pāragamanatthāya āṇiyo koṭṭetvā kataṃ. Kullanti
valliādīhi bandhitvā kataṃ.
‘‘Ye taranti aṇṇava’’nti gāthāya aṇṇavanti
sabbantimena paricchedena yojanamattaṃ gambhīrassa ca puthulassa ca
udakaṭṭhānassetaṃ adhivacanaṃ. Saranti
idha nadī adhippetā. Idaṃ vuttaṃ hoti, ye gambhīravitthataṃ taṇhāsaraṃ
taranti, te ariyamaggasaṅkhātaṃ setuṃ katvāna. Visajja
pallalāni anāmasitvā
udakabharitāni ninnaṭṭhānāni. Ayaṃ pana idaṃ appamattakaṃ taritukāmopi
kullañhi jano pabandhati. Buddhā ca buddhasāvakā ca vināyeva kullena
tiṇṇā medhāvino janāti.
Paṭhamabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
Ariyasaccakathāvaṇṇanā
155.Koṭigāmoti mahāpanādassa
pāsādakoṭiyaṃ katagāmo. Ariyasaccānanti
ariyabhāvakarānaṃ saccānaṃ.Ananubodhāti
abujjhanena ajānanena. Appaṭivedhāti
appaṭivijjhanena. Sandhāvitanti
bhavato bhavaṃ gamanavasena sandhāvitaṃ. Saṃsaritanti
punappunaṃ gamanāgamanavasena saṃsaritaṃ.Mamañcevatumhākañcāti
mayā ca tumhehi ca. Atha vā sandhāvitaṃ
saṃsaritanti sandhāvanaṃ saṃsaraṇaṃ mamañceva tumhākañca ahosīti
emamettha attho veditabbo. Bhavanetti
samūhatāti bhavato bhavaṃ nayanasamatthā taṇhārajju suṭṭhu hatā
chinnā appavattikatā.
Anāvattidhammasambodhiparāyaṇavaṇṇanā
156.Nātikāti
ekaṃ taḷākaṃ nissāya dvinnaṃ cūḷapitumahāpituputtānaṃ dve gāmā. Nātiketi
ekasmiṃ ñātigāmake. Giñjakāvasatheti
iṭṭhakāmaye āvasathe.
157.Orambhāgiyānanti
heṭṭhābhāgiyānaṃ, kāmabhaveyeva paṭisandhiggāhāpakānanti attho. Oranti
laddhanāmehi vā tīhi maggehi pahātabbānītipi orambhāgiyāni. Tattha
kāmacchando, byāpādoti imāni dve samāpattiyā vā avikkhambhitāni, maggena
vā asamucchinnāni nibbattavasena uddhaṃ bhāgaṃ rūpabhavañca
arūpabhavañca gantuṃ na denti. Sakkāyadiṭṭhiādīni tīṇi tattha
nibbattampi ānetvā puna idheva nibbattāpentīti sabbānipi
orambhāgiyāneva. Anāvattidhammāti
paṭisandhivasena anāgamanasabhāvā.
Rāgadosamohānaṃ tanuttāti
ettha kadāci karahaci uppattiyā ca, pariyuṭṭhānamandatāya cāti dvedhāpi
tanubhāvo veditabbo. Sakadāgāmissa hi puthujjanānaṃ viya abhiṇhaṃ
rāgādayo nuppajjanti, kadāci karahaci uppajjanti. Uppajjamānā ca
puthujjanānaṃ viya bahalabahalā nuppajjanti, makkhikāpattaṃ viya
tanukatanukā uppajjanti. Dīghabhāṇakatipiṭakamahāsīvatthero panāha –
‘‘yasmā sakadāgāmissa puttadhītaro honti, orodhā ca honti, tasmā bahalā
kilesā. Idaṃ pana bhavatanukavasena kathita’’nti. Taṃ aṭṭhakathāyaṃ –
‘‘sotāpannassa sattabhave ṭhapetvā aṭṭhame bhave bhavatanukaṃ natthi.
Sakadāgāmissa dve bhave ṭhapetvā pañcasu bhavesu bhavatanukaṃ natthi.
Anāgāmissa rūpārūpabhave ṭhapetvā kāmabhave bhavatanukaṃ natthi.
Khīṇāsavassa kismiñci bhave bhavatanukaṃ natthī’’ti vuttattā
paṭikkhittaṃ hoti.
Imaṃlokanti imaṃ
kāmāvacaralokaṃ sandhāya vuttaṃ. Ayañcettha adhippāyo,
sace hi manussesu sakadāgāmiphalaṃ patto devesu nibbattitvā arahattaṃ
sacchikaroti, iccetaṃ kusalaṃ. Asakkonto pana avassaṃ manussalokaṃ
āgantvā sacchikaroti. Devesu sakadāgāmiphalaṃ pattopi sace manussesu
nibbattitvā arahattaṃ sacchikaroti, iccetaṃ kusalaṃ. Asakkonto pana
avassaṃ devalokaṃ gantvā sacchikarotīti.
Avinipātadhammoti
ettha vinipatanaṃ vinipāto, nāssa vinipāto dhammoti avinipātadhammo.
Catūsu apāyesu avinipātadhammo catūsu apāyesu avinipātasabhāvoti attho. Niyatoti
dhammaniyāmena niyato.Sambodhiparāyaṇoti
uparimaggattayasaṅkhātā sambodhi paraṃ ayanaṃ assa gati paṭisaraṇaṃ
avassaṃ pattabbāti sambodhiparāyaṇo.
Dhammādāsadhammapariyāyavaṇṇanā
158.Vihesāti
tesaṃ tesaṃ ñāṇagatiṃ ñāṇūpapattiṃ ñāṇābhisamparāyaṃ olokentassa
kāyakilamathova esa, ānanda, tathāgatassāti dīpeti, cittavihesā pana
buddhānaṃ natthi. Dhammādāsanti
dhammamayaṃ ādāsaṃ. Yenāti
yena dhammādāsena samannāgato. Khīṇāpāyaduggativinipātoti
idaṃ nirayādīnaṃyeva vevacanavasena vuttaṃ. Nirayādayo hi
vaḍḍhisaṅkhātato ayato apetattā apāyā. Dukkhassa
gati paṭisaraṇanti duggati. Ye
dukkaṭakārino, te ettha vivasā nipatantīti vinipātā.
Aveccappasādenāti
buddhaguṇānaṃ yathābhūtato ñātattā acalena accutena pasādena. Upari
padadvayepi eseva nayo. Itipi
so bhagavātiādīnaṃ pana vitthāro visuddhimagge vutto.
Ariyakantehīti
ariyānaṃ kantehi piyehi manāpehi. Pañca sīlāni hi ariyasāvakānaṃ kantāni
honti, bhavantarepi avijahitabbato. Tāni sandhāyetaṃ vuttaṃ. Sabbopi
panettha saṃvaro labbhatiyeva.
Sotāpannohamasmīti
idaṃ desanāsīsameva. Sakadāgāmiādayopi pana sakadāgāmīhamasmītiādinā
nayena byākaronti yevāti. Sabbesampi hi sikkhāpadāvirodhena yuttaṭṭhāne
byākaraṇaṃ anuññātameva hoti.
Ambapālīgaṇikāvatthuvaṇṇanā
161.Vesāliyaṃviharatīti
ettha tena kho pana samayena vesālī iddhā ceva hoti phītācātiādinā
khandhake vuttanayena vesāliyā
sampannabhāvo veditabbo. Ambapālivaneti
ambapāliyā gaṇikāya uyyānabhūte ambavane.Sato
bhikkhaveti bhagavā ambapālidassane satipaccupaṭṭhānatthaṃ
visesato idha satipaṭṭhānadesanaṃ ārabhi. Tattha saratīti sato. Sampajānātīti sampajāno. Satiyā
ca sampajaññena ca samannāgato hutvā vihareyyāti attho.Kāye
kāyānupassītiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ mahāsatipaṭṭhāne vakkhāma.
Nīlāti idaṃ
sabbasaṅgāhakaṃ. Nīlavaṇṇātiādi
tasseva vibhāgadassanaṃ. Tattha na tesaṃ pakativaṇṇo nīlo,
nīlavilepanavilittattā panetaṃ vuttaṃ. Nīlavatthāti
paṭadukūlakoseyyādīnipi tesaṃ nīlāneva honti. Nīlālaṅkārāti
nīlamaṇīhi nīlapupphehi alaṅkatā, rathāpi tesaṃ nīlamaṇikhacitā
nīlavatthaparikkhittā nīladdhajā nīlavammikehi nīlābharaṇehi nīlaassehi
yuttā, patodalaṭṭhiyopi nīlā yevāti. Iminā nayena sabbapadesu attho
veditabbo. Parivaṭṭesīti
pahari. Kiṃ
je ambapālīti jeti ālapanavacanaṃ, bhoti ambapāli, kiṃ kāraṇāti
vuttaṃ hoti. ‘‘Kiñcā’’tipi pāṭho, ayamevettha attho. Sāhāranti
sajanapadaṃ. Aṅguliṃ
phoṭesunti aṅguliṃ cālesuṃ. Ambakāyāti
itthikāya.
Yesanti karaṇatthe
sāmivacanaṃ, yehi adiṭṭhāti vuttaṃ hoti. Olokethāti
passatha. Avalokethāti
punappunaṃ passatha. Upasaṃharathāti
upanetha. Imaṃ licchaviparisaṃ tumhākaṃ cittena tāvatiṃsasadisaṃ
upasaṃharatha upanetha allīyāpetha. Yatheva tāvatiṃsā abhirūpā pāsādikā
nīlādinānāvaṇṇā, evamime licchavirājānopīti tāvatiṃsehi samake katvā
passathāti attho.
Kasmā pana bhagavā anekasatehi suttehi cakkhādīnaṃ rūpādīsu
nimittaggāhaṃ paṭisedhetvā idha mahantena ussāhena nimittaggāhe
uyyojetīti? Hitakāmatāya. Tatra kira ekacce bhikkhū osannavīriyā, tesaṃ sampattiyā
palobhento – ‘‘appamādena samaṇadhammaṃ karontānaṃ evarūpā
issariyasampatti sulabhā’’ti samaṇadhamme ussāhajananatthaṃ āha.
Aniccalakkhaṇavibhāvanatthañcāpi evamāha.
Nacirasseva hi sabbepime ajātasattussa vasena vināsaṃ pāpuṇissanti. Atha
nesaṃ rajjasirisampattiṃ disvā ṭhitabhikkhū – ‘‘tathārūpāyapi nāma sirisampattiyā
vināso paññāyissatī’’ti aniccalakkhaṇaṃ bhāvetvā saha paṭisambhidāhi
arahattaṃ pāpuṇissantīti aniccalakkhaṇavibhāvanatthaṃ āha.
Adhivāsetūti
ambapāliyā nimantitabhāvaṃ ñatvāpi kasmā nimantentīti? Asaddahanatāya
ceva vattasīsena ca. Sā hi dhuttā itthī animantetvāpi nimantemīti
vadeyyāti tesaṃ cittaṃ ahosi, dhammaṃ sutvā gamanakāle ca nimantetvā
gamanaṃ nāma manussānaṃ vattameva.
Veḷuvagāmavassūpagamanavaṇṇanā
163.Veḷuvagāmakoti
vesāliyā samīpe veḷuvagāmo. Yathāmittantiādīsu
mittā mittāva. Sandiṭṭhāti
tattha tattha saṅgamma diṭṭhamattā nātidaḷhamittā. Sambhattāti
suṭṭhu bhattā sinehavanto daḷhamittā. Yesaṃ yesaṃ yattha yattha evarūpā
bhikkhū atthi, te te tattha tattha vassaṃ upethāti attho. Kasmā evamāha?
Tesaṃ phāsuvihāratthāya. Tesañhi veḷuvagāmake senāsanaṃ nappahoti,
bhikkhāpi mandā. Samantā vesāliyā pana bahūni senāsanāni, bhikkhāpi
sulabhā, tasmā evamāha. Atha kasmā – ‘‘yathāsukhaṃ gacchathā’’ti na
vissajjesi? Tesaṃ anukampāya. Evaṃ kirassa ahosi – ‘‘ahaṃ dasamāsamattaṃ
ṭhatvā parinibbāyissāmi, sace ime dūraṃ gacchissanti, mama
parinibbānakāle daṭṭhuṃ na sakkhissanti. Atha nesaṃ – ‘‘satthā
parinibbāyanto amhākaṃ satimattampi na adāsi, sace jāneyyāma, evaṃ na
dūre vaseyyāmā’’ti vippaṭisāro bhaveyya. Vesāliyā samantā pana vasantā
māsassa aṭṭha vāre āgantvā dhammaṃ suṇissanti, sugatovādaṃ
labhissantī’’ti na vissajjesi.
164.Kharoti
pharuso. Ābādhoti
visabhāgarogo. Bāḷhāti
balavatiyo. Māraṇantikāti
maraṇantaṃ maraṇasantikaṃ pāpanasamatthā. Sato
sampajāno adhivāsesīti satiṃ sūpaṭṭhitaṃ katvā ñāṇena
paricchinditvā adhivāsesi. Avihaññamānoti
vedanānuvattanavasena aparāparaṃ parivattanaṃ
akaronto apīḷiyamāno adukkhiyamānova adhivāsesi . Anāmantetvāti
ajānāpetvā. Anapaloketvāti
na apaloketvā ovādānusāsaniṃ adatvāti vuttaṃ hoti. Vīriyenāti
pubbabhāgavīriyena ceva phalasamāpattivīriyena ca. Paṭipaṇāmetvāti
vikkhambhetvā.Jīvitasaṅkhāranti
ettha jīvitampi jīvitasaṅkhāro. Yena jīvitaṃ saṅkhariyati chijjamānaṃ
ghaṭetvā ṭhapiyati, so phalasamāpattidhammopi jīvitasaṅkhāro. So idha
adhippeto. Adhiṭṭhāyāti adhiṭṭhahitvā
pavattetvā, jīvitaṭṭhapanasamatthaṃ phalasamāpattiṃ samāpajjeyyanti
ayamettha saṅkhepattho.
Kiṃ pana bhagavā ito pubbe phalasamāpattiṃ na samāpajjatīti?
Samāpajjati. Sā pana khaṇikasamāpatti. Khaṇikasamāpatti ca
antosamāpattiyaṃyeva vedanaṃ vikkhambheti, samāpattito vuṭṭhitamattassa
kaṭṭhapātena vā kaṭhalapātena vā chinnasevālo viya udakaṃ puna sarīraṃ
vedanā ajjhottharati. Yā pana rūpasattakaṃ arūpasattakañca niggumbaṃ
nijjaṭaṃ katvā mahāvipassanāvasena samāpannā samāpatti, sā suṭṭhu
vikkhambheti. Yathā nāma purisena pokkharaṇiṃ ogāhetvā hatthehi ca
pādehi ca suṭṭhu apabyūḷho sevālo cirena udakaṃ ottharati; evameva tato
vuṭṭhitassa cirena vedanā uppajjati. Iti bhagavā taṃ divasaṃ
mahābodhipallaṅke abhinavavipassanaṃ paṭṭhapento viya rūpasattakaṃ
arūpasattakaṃ niggumbaṃ nijjaṭaṃ katvā cuddasahākārehi sannetvā
mahāvipassanāya vedanaṃ vikkhambhetvā – ‘‘dasamāse mā uppajjitthā’’ti
samāpattiṃ samāpajji. Samāpattivikkhambhitā vedanā dasamāse na uppajji
yeva.
Gilānā vuṭṭhitoti
gilāno hutvā puna vuṭṭhito. Madhurakajāto
viyāti sañjātagarubhāvo sañjātathaddhabhāvo sūle uttāsitapuriso
viya. Na
pakkhāyantīti nappakāsanti, nānākārato na upaṭṭhahanti. Dhammāpi
maṃ na paṭibhantīti satipaṭṭhānādidhammā mayhaṃ pākaṭā na hontīti
dīpeti. Tantidhammā pana therassa supaguṇā. Na
udāharatīti pacchimaṃ ovādaṃ na deti. Taṃ sandhāya vadati.
165.Anantaraṃabāhiranti
dhammavasena vā puggalavasena vā ubhayaṃ akatvā. ‘‘Ettakaṃ dhammaṃ
parassa na desessāmī’’ti hi
cintento dhammaṃ abbhantaraṃ karoti nāma. ‘‘Ettakaṃ parassa
desessāmī’’ti cintento dhammaṃ bāhiraṃ karoti nāma. ‘‘Imassa puggalassa
desessāmī’’ti cintento pana puggalaṃ abbhantaraṃ karoti nāma. ‘‘Imassa
na desessāmī’’ti cintento puggalaṃ bāhiraṃ karoti nāma. Evaṃ akatvā
desitoti attho. Ācariyamuṭṭhīti
yathā bāhirakānaṃ ācariyamuṭṭhi nāma hoti. Daharakāle kassaci akathetvā
pacchimakāle maraṇamañce nipannā piyamanāpassa antevāsikassa kathenti,
evaṃ tathāgatassa – ‘‘idaṃ mahallakakāle pacchimaṭṭhāne kathessāmī’’ti
muṭṭhiṃ katvā ‘‘pariharissāmī’’ti ṭhapitaṃ kiñci natthīti dasseti.
Ahaṃbhikkhusaṅghanti
ahameva bhikkhusaṅghaṃ pariharissāmīti vā mamuddesikoti
ahaṃ uddisitabbaṭṭhena uddeso assāti mamuddesiko. Maṃyeva uddisitvā mama
paccāsīsamāno bhikkhusaṅgho hotu, mama accayena vā mā ahesuṃ, yaṃ vā taṃ
vā hotūti iti vā yassa assāti attho. Na
evaṃ hotīti bodhipallaṅkeyeva issāmacchariyānaṃ vihatattā evaṃ na
hoti. Sa
kinti so kiṃ. Āsītikoti
asītisaṃvacchariko. Idaṃ pacchimavayaanuppattabhāvadīpanatthaṃ vuttaṃ. Veṭhamissakenāti
bāhabandhacakkabandhādinā paṭisaṅkharaṇena veṭhamissakena. Maññeti
jiṇṇasakaṭaṃ viya veṭhamissakena maññe yāpeti. Arahattaphalaveṭhanena
catuiriyāpathakappanaṃ tathāgatassa hotīti dasseti.
Idāni tamatthaṃ pakāsento yasmiṃ,
ānanda, samayetiādimāha. Tattha sabbanimittānanti
rūpanimittādīnaṃ. Ekaccānaṃ
vedanānanti lokiyānaṃ vedanānaṃ. Tasmātihānandāti
yasmā iminā phalasamāpattivihārena phāsu hoti, tasmā tumhepi tadatthāya
evaṃ viharathāti dasseti. Attadīpāti
mahāsamuddagatadīpaṃ viya attānaṃ dīpaṃ patiṭṭhaṃ katvā viharatha. Attasaraṇāti
attagatikāva hotha, mā aññagatikā. Dhammadīpadhammasaraṇapadesupi
eseva nayo. Tamataggeti
tamaagge. Majjhe takāro padasandhivasena vutto. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘ime
aggatamāti tamataggā’’ti. Evaṃ sabbaṃ tamayogaṃ chinditvā ativiya agge
uttamabhāve ete , ānanda ,
mama bhikkhū bhavissanti. Tesaṃ atiagge bhavissanti, ye keci sikkhākāmā,
sabbepi te catusatipaṭṭhānagocarāva bhikkhū agge bhavissantīti
arahattanikūṭena desanaṃ saṅgaṇhāti.
Dutiyabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
Nimittobhāsakathāvaṇṇanā
166.Vesāliṃ
piṇḍāya pāvisīti kadā pāvisi? Ukkacelato nikkhamitvā vesāliṃ
gatakāle. Bhagavā kira vuṭṭhavasso veḷuvagāmakā nikkhamitvā sāvatthiṃ
gamissāmīti āgatamaggeneva paṭinivattanto anupubbena sāvatthiṃ patvā
jetavanaṃ pāvisi. Dhammasenāpati bhagavato vattaṃ dassetvā divāṭṭhānaṃ
gato. So tattha antevāsikesu vattaṃ dassetvā paṭikkantesu divāṭṭhānaṃ
sammajjitvā cammakkhaṇḍaṃ paññapetvā pāde pakkhāletvā pallaṅkaṃ
ābhujitvā phalasamāpattiṃ pāvisi.
Athassa yathāparicchedena tato vuṭṭhitassa ayaṃ parivitakko udapādi –
‘‘buddhā nu kho paṭhamaṃ parinibbāyanti, agasāvakā nu kho’’ti? Tato –
‘‘aggasāvakā paṭhama’’nti ñatvā attano āyusaṅkhāraṃ olokesi. So –
‘‘sattāhameva me āyusaṅkhāro pavattatī’’ti ñatvā – ‘‘kattha
parinibbāyissāmī’’ti cintesi. Tato – ‘‘rāhulotāvatiṃsesu
parinibbuto, aññāsikoṇḍaññatthero chaddantadahe,
ahaṃ kattha parinibbāyissāmī’’ti puna cintento mātaraṃ ārabbha satiṃ
uppādesi – ‘‘mayhaṃ mātā sattannaṃ arahantānaṃ mātā hutvāpi
buddhadhammasaṅghesu appasannā, atthi nu kho tassā upanissayo, natthi nu
kho’’ti āvajjetvā sotāpattimaggassa upanissayaṃ disvā – ‘‘kassa desanāya
abhisamayo bhavissatī’’ti olokento – ‘‘mameva dhammadesanāya bhavissati,
na aññassa. Sace kho panāhaṃ appossukko bhaveyyaṃ, bhavissanti me
vattāro – ‘sāriputtatthero avasesajanānampi avassayo hoti. Tathā hissa
samacittasuttadesanādivase (a. ni. 1.37) koṭisatasahassadevatā arahattaṃ
pattā . Tayo magge
paṭividdhadevatānaṃ gaṇanā natthi. Aññesu ca ṭhānesu anekā abhisamayā dissanti.
Thereva cittaṃ pasādetvā sagge nibbattāneva asītikulasahassāni. So dāni
sakamātumicchādassanamattampi harituṃ nāsakkhī’ti. Tasmā mātaraṃ
micchādassanā mocetvā jātovarakeyeva parinibbāyissāmī’’ti sanniṭṭhānaṃ
katvā – ‘‘ajjeva bhagavantaṃ anujānāpetvā nikkhamissāmī’’ti cundattheraṃ
āmantesi. ‘‘Āvuso, cunda, amhākaṃ pañcasatāya bhikkhuparisāya saññaṃ
dehi – ‘gaṇhathāvuso pattacīvarāni, dhammasenāpati nāḷakagāmaṃ
gantukāmo’ti’’. Thero tathā akāsi. Bhikkhū senāsanaṃ saṃsāmetvā
pattacīvaramādāya therassa santikaṃ āgamaṃsu. Thero senāsanaṃ saṃsāmetvā
divāṭṭhānaṃ sammajjitvā divāṭṭhānadvāre ṭhatvā divāṭṭhānaṃ olokento –
‘‘idaṃ dāni pacchimadassanaṃ, puna āgamanaṃ natthī’’ti
pañcasatabhikkhuparivuto bhagavantaṃ upasaṅkamitvā vanditvā etadavoca –
‘‘Chinno dāni bhavissāmi, lokanātha mahāmuni;
Gamanāgamanaṃ natthi, pacchimā vandanā ayaṃ.
Jīvitaṃ appakaṃ mayhaṃ, ito sattāhamaccaye;
Nikkhipeyyāmahaṃ dehaṃ, bhāravoropanaṃ yathā.
Anujānātu me bhante, bhagavā, anujānātu sugato;
Parinibbānakālo me, ossaṭṭho āyusaṅkhāro’’ti.
Buddhā pana yasmā
‘‘parinibbāhī’’ti vutte maraṇasaṃvaṇṇanaṃ saṃvaṇṇenti nāma, ‘‘mā
parinibbāhī’’ti vutte vaṭṭassa guṇaṃ kathentīti micchādiṭṭhikā dosaṃ
āropessanti, tasmā tadubhayampi na vadanti. Tena naṃ bhagavā āha –
‘‘kattha parinibbāyissasi sāriputtā’’ti? ‘‘Atthi, bhante, magadhesu
nāḷakagāme jātovarako, tatthāhaṃ parinibbāyissāmī’’ti vutte ‘‘yassa dāni
tvaṃ, sāriputta, kālaṃ maññasi, idāni pana te jeṭṭhakaniṭṭhabhātikānaṃ
tādisassa bhikkhuno dassanaṃ dullabhaṃ bhavissatīti desehi tesaṃ
dhamma’’nti āha.
Thero – ‘‘satthā mayhaṃ iddhivikubbanapubbaṅgamaṃ dhammadesanaṃ
paccāsīsatī’’ti ñatvā bhagavantaṃ vanditvā tālappamāṇaṃ abbhuggantvā
puna oruyha bhagavantaṃ vanditvā sattatālappamāṇe antalikkhe
ṭhito iddhivikubbanaṃ dassetvā dhammaṃ desesi. Sakalanagaraṃ sannipati.
Thero oruyha bhagavantaṃ vanditvā ‘‘gamanakālo me, bhante’’ti āha.
Bhagavā ‘‘dhammasenāpatiṃ paṭipādessāmī’’ti dhammāsanā uṭṭhāya
gandhakuṭiabhimukho gantvā maṇiphalake aṭṭhāsi. Thero tikkhattuṃ
padakkhiṇaṃ katvā catūsu ṭhānesu vanditvā – ‘‘bhagavā ito
kappasatasahassādhikassa asaṅkhyeyyassa upari
anomadassisammāsambuddhassa pādamūle nipatitvā tumhākaṃ dassanaṃ
patthesiṃ. Sā me patthanā samiddhā, diṭṭhā tumhe, taṃ paṭhamadassanaṃ,
idaṃ pacchimadassanaṃ. Puna tumhākaṃ dassanaṃ natthī’’ti – vatvā
dasanakhasamodhānasamujjalaṃ añjaliṃ paggayha yāva dassanavisayo, tāva
abhimukhova paṭikkamitvā ‘‘ito paṭṭhāya cutipaṭisandhivasena kismiñci
ṭhāne gamanāgamanaṃ nāma natthī’’ti vanditvā pakkāmi. Udakapariyantaṃ
katvā mahābhūmicālo ahosi. Bhagavā parivāretvā ṭhite bhikkhū āha –
‘‘anugacchatha, bhikkhave, tumhākaṃ jeṭṭhabhātika’’nti. Bhikkhū yāva
dvārakoṭṭhakā agamaṃsu. Thero – ‘‘tiṭṭhatha, tumhe āvuso, appamattā
hothā’’ti nivattāpetvā attano parisāyeva saddhiṃ pakkāmi. Manussā –
‘‘pubbe ayyo paccāgamanacārikaṃ carati, idaṃ dāni gamanaṃ na puna
paccāgamanāyā’’ti paridevantā anubandhiṃsu. Tepi ‘‘appamattā hotha
āvuso, evaṃbhāvino nāma saṅkhārā’’ti nivattāpesi.
Atha kho āyasmā sāriputto antarāmagge sattāhaṃ manussānaṃ anuggahaṃ
karonto sāyaṃ nāḷakagāmaṃ patvā gāmadvāre nigrodharukkhamūle aṭṭhāsi.
Atha uparevato nāma therassa bhāgineyyo bahigāmaṃ gacchanto theraṃ disvā
upasaṅkamitvā vanditvā aṭṭhāsi. Thero taṃ āha – ‘‘atthi gehe te
ayyikā’’ti? Āma, bhanteti. Gaccha amhākaṃ idhāgatabhāvaṃ ārocehi.
‘‘Kasmā āgato’’ti ca vutte ‘‘ajja kira ekadivasaṃ antogāme bhavissati,
jātovarakaṃ paṭijaggatha, pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ nivāsanaṭṭhānaṃ
jānāthā’’ti. So gantvā ‘‘ayyike, mayhaṃ mātulo āgato’’ti
āha. Idāni kuhinti? Gāmadvāreti. Ekakova, aññopi koci atthīti ?
Atthi pañcasatā bhikkhūti. Kiṃ kāraṇā āgatoti? So taṃ pavattiṃ ārocesi.
Brāhmaṇī – ‘‘kiṃ nu kho ettakānaṃ vasanaṭṭhānaṃ paṭijaggāpeti ,
daharakāle pabbajitvā mahallakakāle gihī hotukāmo’’ti cintentī
jātovarakaṃ paṭijaggāpetvā pañcasatānaṃ bhikkhūnaṃ vasanaṭṭhānaṃ kāretvā
daṇḍadīpikāyo jāletvā therassa pāhesi.
Thero bhikkhūhi saddhiṃ pāsādaṃ abhiruhi. Abhiruhitvā ca jātovarakaṃ
pavisitvā nisīdi. Nisajjeva – ‘‘tumhākaṃ vasanaṭṭhānaṃ gacchathā’’ti
bhikkhū uyyojesi. Tesu gatamattesuyeva therassa kharo ābādho uppajji,
lohitapakkhandikā māraṇantikā vedanā vattanti, ekaṃ bhājanaṃ pavisati,
ekaṃ nikkhamati. Brāhmaṇī – ‘‘mama puttassa pavatti mayhaṃ na
ruccatī’’ti attano vasanagabbhadvāraṃ nissāya aṭṭhāsi. Cattāro
mahārājāno ‘‘dhammasenāpati kuhiṃ viharatī’’ti olokentā ‘‘nāḷakagāme
jātovarake parinibbānamañce nipanno, pacchimadassanaṃ gamissāmā’’ti
āgamma vanditvā aṭṭhaṃsu. Thero – ke tumheti? Mahārājāno, bhanteti.
Kasmā āgatatthāti? Gilānupaṭṭhākā bhavissāmāti. Hotu, atthi
gilānupaṭṭhāko, gacchatha tumheti uyyojesi. Tesaṃ gatāvasāne teneva
nayena sakko devānamindo, tasmiṃ gate suyāmādayo mahābrahmā ca āgamiṃsu.
Tepi tatheva thero uyyojesi.
Brāhmaṇī devatānaṃ āgamanañca gamanañca disvā – ‘‘ke nu kho ete mama
puttaṃ vanditvā gacchantī’’ti therassa gabbhadvāraṃ gantvā – ‘‘tāta,
cunda, kā pavattī’’ti pucchi. So taṃ pavattiṃ ācikkhitvā –
‘‘mahāupāsikā, bhante āgatā’’ti āha. Thero kasmā avelāya āgatatthāti
pucchi. Sā tuyhaṃ tāta dassanatthāyāti vatvā ‘‘tāta ke paṭhamaṃ
āgatā’’ti pucchi. Cattāro mahārājāno, upāsiketi. Tāta, tvaṃ catūhi
mahārājehi mahantataroti? Ārāmikasadisā ete upāsike, amhākaṃ satthu
paṭisandhiggahaṇato paṭṭhāya khaggahatthā hutvā ārakkhaṃ akaṃsūti. Tesaṃ
tāta, gatāvasāne ko āgatoti? Sakko devānamindoti. Devarājatopi tvaṃ
tāta, mahantataroti? Bhaṇḍagāhakasāmaṇerasadiso esa
upāsike, amhākaṃ satthu tāvatiṃsato otaraṇakāle pattacīvaraṃ gahetvā
otiṇṇoti. Tassa tāta gatāvasāne jotamāno viya ko āgatoti? Upāsike tuyhaṃ
bhagavā ca satthā ca mahābrahmā nāma esoti. Mayhaṃ bhagavato
mahābrahmatopi tvaṃ tāta mahantataroti? Āma upāsike, ete nāma kira
amhākaṃ satthujātadivase cattāro mahābrahmāno mahāpurisaṃ suvaṇṇajālena
paṭiggaṇhiṃsūti.
Atha brāhmaṇiyā – ‘‘puttassa
tāva me ayaṃ ānubhāvo, kīdiso vata mayhaṃ puttassa bhagavato satthu
ānubhāvo bhavissatī’’ti cintayantiyā sahasā pañcavaṇṇā pīti uppajjitvā
sakalasarīre phari. Thero – ‘‘uppannaṃ me mātu pītisomanassaṃ, ayaṃ dāni
kālo dhammadesanāyā’’ti cintetvā – ‘‘kiṃ cintesi mahāupāsike’’ti āha. Sā
– ‘‘puttassa tāva me ayaṃ guṇo, satthu panassa kīdiso guṇo bhavissatīti
idaṃ, tāta, cintemī’’ti āha. Mahāupāsike, mayhaṃ satthu jātakkhaṇe,
mahābhinikkhamane, sambodhiyaṃ, dhammacakkappavattane ca
dasasahassilokadhātu kampittha, sīlena samādhinā paññāya vimuttiyā
vimuttiñāṇadassanena samo nāma natthi, itipi so bhagavāti vitthāretvā
buddhaguṇappaṭisaṃyuttaṃ dhammadesanaṃ kathesi.
Brāhmaṇī piyaputtassa dhammadesanāpariyosāne sotāpattiphale patiṭṭhāya
puttaṃ āha – ‘‘tāta, upatissa, kasmā evamakāsi, evarūpaṃ nāma amataṃ
mayhaṃ ettakaṃ kālaṃ na adāsī’’ti. Thero – ‘‘dinnaṃ dāni me mātu
rūpasāriyā brāhmaṇiyā posāvanikamūlaṃ, ettakena vaṭṭissatī’’ti cintetvā
‘‘gaccha mahāupāsike’’ti brāhmaṇiṃ uyyojetvā ‘‘cunda kā velā’’ti āha.
Balavapaccūsakālo, bhanteti. Tena hi bhikkhusaṅghaṃ sannipātehīti.
Sannipatito, bhante, saṅghoti. Maṃ ukkhipitvā nisīdāpehi cundāti
ukkhipitvā nisīdāpesi. Thero bhikkhū āmantesi – ‘‘āvuso catucattālīsaṃ
vo vassāni mayā saddhiṃ vicarantānaṃ yaṃ me kāyikaṃ vā vācasikaṃ vā na
rocetha, khamatha taṃ āvusoti. Ettakaṃ, bhante, amhākaṃ chāyā viya tumhe
amuñcitvā vicarantānaṃ aruccanakaṃ nāma natthi, tumhe pana amhākaṃ
khamathāti. Atha thero
aruṇasikhāya paññāyamānāya mahāpathaviṃ unnādayanto anupādisesāya
nibbānadhātuyā parinibbāyi. Bahū devamanussā therassa parinibbāne
sakkāraṃ kariṃsu.
Āyasmā cundo therassa
pattacīvarañca dhātuparissāvanañca gahetvā jetavanaṃ gantvā
ānandattheraṃ gahetvā bhagavantaṃ upasaṅkami. Bhagavā dhātuparissāvanaṃ
gahetvā pañcahi gāthāsatehi therassa guṇaṃ kathetvā dhātucetiyaṃ
kārāpetvā rājagahagamanatthāya ānandattherassa saññaṃ adāsi. Thero
bhikkhūnaṃ ārocesi. Bhagavā mahābhikkhusaṅghaparivuto rājagahaṃ agamāsi.
Tattha gatakāle mahāmoggallānatthero parinibbāyi. Bhagavā tassa dhātuyo
gahetvā cetiyaṃ kārāpetvā rājagahato nikkhamitvā anupubbena
gaṅgābhimukho gantvā ukkacelaṃ agamāsi. Tattha gaṅgātīre
bhikkhusaṅghaparivuto nisīditvā tattha sāriputtamoggallānānaṃ
parinibbānappaṭisaṃyuttaṃ suttaṃ desetvā ukkacelato nikkhamitvā vesāliṃ
agamāsi. Evaṃ gate atha kho bhagavā pubbaṇhasamayaṃ nivāsetvā
pattacīvaramādāya vesāliṃ piṇḍāya pāvisīti ayamettha anupubbī kathā.
Nisīdananti ettha
cammakkhaṇḍaṃ adhippetaṃ. Udenacetiyanti
udenayakkhassa cetiyaṭṭhāne katavihāro vuccati. Gotamakādīsupi eseva
nayo. Bhāvitāti
vaḍḍhitā. Bahulīkatāti
punappunaṃ katā. Yānīkatāti
yuttayānaṃ viya katā. Vatthukatāti
patiṭṭhānaṭṭhena vatthu viya katā. Anuṭṭhitāti
adhiṭṭhitā. Paricitāti
samantato citā suvaḍḍhitā. Susamāraddhāti
suṭṭhu samāraddhā.
Iti aniyamena kathetvā puna niyametvā dassento tathāgatassa
khotiādimāha. Ettha ca kappanti
āyukappaṃ. Tasmiṃ tasmiṃ kāle yaṃ manussānaṃ āyuppamāṇaṃ hoti, taṃ
paripuṇṇaṃ karonto tiṭṭheyya. Kappāvasesaṃ
vāti – ‘‘appaṃ vā bhiyyo’’ti (dī. ni. 2.7; a. ni. 6.74)
vuttavassasatato atirekaṃ vā. Mahāsīvatthero panāha – ‘‘buddhānaṃ
aṭṭhāne gajjitaṃ nāma natthi. Yatheva hi veḷuvagāmake uppannaṃ
māraṇantikaṃ vedanaṃ dasa māse vikkhambheti, evaṃ punappunaṃ taṃ
samāpattiṃ samāpajjitvā dasa dasa māse vikkhambhento imaṃ
bhaddakappameva tiṭṭheyya, kasmā pana na ṭhitoti? Upādinnakasarīraṃ nāma
khaṇḍiccādīhi abhibhuyyati, buddhā ca khaṇḍiccādibhāvaṃ apatvā pañcame
āyukoṭṭhāse bahujanassa piyamanāpakāleyeva parinibbāyanti.
Buddhānubuddhesu ca mahāsāvakesu parinibbutesu ekakeneva khāṇukena viya ṭhātabbaṃ
hoti, daharasāmaṇeraparivāritena vā. Tato – ‘aho buddhānaṃ parisā’ti
hīḷetabbataṃ āpajjeyya. Tasmā na ṭhito’’ti. Evaṃ vuttepi so na ruccati,
‘‘āyukappo’’ti idameva aṭṭhakathāyaṃ niyamitaṃ.
167.Yathā
taṃ mārena pariyuṭṭhitacittoti ettha tanti nipātamattaṃ. Yathā
mārena pariyuṭṭhitacitto ajjhotthaṭacitto aññopi koci puthujjano
paṭivijjhituṃ na sakkuṇeyya, evameva nāsakkhi paṭivijjhitunti attho. Kiṃ
kāraṇā? Māro hi yassa sabbena sabbaṃ dvādasa vipallāsā appahīnā, tassa
cittaṃ pariyuṭṭhāti. Therassa cattāro vipallāsā appahīnā, tenassa māro
cittaṃ pariyuṭṭhāti. So pana cittapariyuṭṭhānaṃ karonto kiṃ karotīti?
Bheravaṃ rūpārammaṇaṃ vā dasseti, saddārammaṇaṃ vā sāveti, tato sattā
taṃ disvā vā sutvā vā satiṃ vissajjetvā vivaṭamukhā honti. Tesaṃ mukhena
hatthaṃ pavesetvā hadayaṃ maddati. Tato visaññāva hutvā tiṭṭhanti.
Therassa panesa mukhena hatthaṃ pavesetuṃ kiṃ sakkhissati ?
Bheravārammaṇaṃ pana dasseti. Taṃ disvā thero nimittobhāsaṃ na
paṭivijjhi. Bhagavā jānantoyeva – ‘‘kimatthaṃ yāvatatiyaṃ āmantesī’’ti?
Parato ‘‘tiṭṭhatu, bhante, bhagavā’’ti yācite ‘‘tuyhevetaṃ dukkaṭaṃ,
tuyhevetaṃ aparaddha’’nti dosāropanena sokatanukaraṇatthaṃ.
Mārayācanakathāvaṇṇanā
168.Māro
pāpimāti ettha māroti
satte anatthe niyojento māretīti māro.
Pāpimāti tasseva vevacanaṃ. So hi pāpadhammasamannāgatattā
‘‘pāpimā’’ti vuccati. Kaṇho, antako, namuci, pamattabandhūtipi tasseva
nāmāni.Bhāsitā kho panesāti
ayañhi bhagavato sambodhipattiyā aṭṭhame sattāhe bodhimaṇḍeyeva āgantvā
– ‘‘bhagavā yadatthaṃ tumhehi pāramiyo pūritā, so vo attho anuppatto,
paṭividdhaṃ sabbaññutaññāṇaṃ, kiṃ te lokavicāraṇenā’’ti vatvā, yathā
ajja , evameva ‘‘parinibbātu
dāni, bhante, bhagavā’’ti yāci. Bhagavā cassa – ‘‘natāvāha’’ntiādīni
vatvā paṭikkhipi. Taṃ sandhāya ‘‘bhāsitā kho panesā bhante’’tiādimāha.
Tattha viyattāti
maggavasena viyattā. Tatheva vinītā tathā visāradā. Bahussutāti
tepiṭakavasena bahu sutametesanti bahussutā. Tameva
dhammaṃ dhārentīti dhammadharā. Athavā
pariyattibahussutā ceva paṭivedhabahussutā ca.
Pariyattipaṭivedhadhammānaṃyeva dhāraṇato dhammadharāti evamettha attho
daṭṭhabbo.Dhammānudhammapaṭipannāti
ariyadhammassa anudhammabhūtaṃ vipassanādhammaṃ paṭipannā.Sāmīcippaṭipannāti
anucchavikapaṭipadaṃ paṭipannā. Anudhammacārinoti
anudhammacaraṇasīlā. Sakaṃ
ācariyakanti attano ācariyavādaṃ. Ācikkhissantītiādīni
sabbāni aññamaññassa vevacanāni. Sahadhammenāti
sahetukena sakāraṇena vacanena. Sappāṭihāriyanti
yāva na niyyānikaṃ katvā dhammaṃ desessanti.
Brahmacariyanti
sikkhattayasaṅgahitaṃ sakalaṃ sāsanabrahmacariyaṃ. Iddhanti
samiddhaṃ jhānassādavasena. Phītanti
vuddhippattaṃ sabbaphāliphullaṃ viya abhiññāya sampattivasena. Vitthārikanti
vitthataṃ tasmiṃ tasmiṃ disābhāge patiṭṭhitavasena. Bāhujaññanti
bahujanehi ñātaṃ paṭividdhaṃ mahājanābhisamayavasena. Puthubhūtanti
sabbākāravasena puthulabhāvappattaṃ. Kathaṃ? Yāva
devamanussehisuppakāsitanti yattakā viññujātikā devā ceva manussā
ca atthi sabbehi suṭṭhu pakāsitanti attho.
Appossukkoti
nirālayo. Tvañhi pāpima, aṭṭhamasattāhato paṭṭhāya – ‘‘parinibbātu dāni,
bhante, bhagavā parinibbātu, sugato’’ti viravanto āhiṇḍittha. Ajja dāni
paṭṭhāya vigatussāho hohi; mā mayhaṃ parinibbānatthaṃ vāyāmaṃ karohīti
vadati.
Āyusaṅkhāraossajjanavaṇṇanā
169.Sato
sampajāno āyusaṅkhāraṃ ossajīti satiṃ sūpaṭṭhitaṃ katvā ñāṇena
paricchinditvā āyusaṅkhāraṃ vissajji, pajahi. Tattha na bhagavā hatthena
leḍḍuṃ viya āyusaṅkhāraṃ ossaji, temāsamattameva pana
samāpattiṃsamāpajjitvā tato paraṃ na samāpajjissāmīti cittaṃ uppādesi.
Taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘ossajī’’ti. ‘‘Ussajjī’’ti pi pāṭho.Mahābhūmicāloti mahanto
pathavīkampo. Tadā kira dasasahassī lokadhātu kampittha. Bhiṃsanakoti
bhayajanako.Devadundubhiyo
ca phaliṃsūti devabheriyo phaliṃsu, devo sukkhagajjitaṃ gajji,
akālavijjulatā nicchariṃsu, khaṇikavassaṃ vassīti vuttaṃ hoti.
Udānaṃ udānesīti
kasmā udānesi? Koci nāma vadeyya – ‘‘bhagavā pacchato pacchato
anubandhitvā – ‘parinibbāyatha, bhante, parinibbāyatha, bhante’ti
upadduto bhayena āyusaṅkhāraṃ vissajjesī’’ti. ‘‘Tassokāso mā hotu,
bhītassa udānaṃ nāma natthī’’ti etassa dīpanatthaṃ pītivegavissaṭṭhaṃ
udānaṃ udānesi.
Tattha sabbesaṃ soṇasiṅgālādīnampi paccakkhabhāvato tulitaṃ
paricchinnanti tulaṃ. Kiṃ taṃ? Kāmāvacarakammaṃ. Na tulaṃ, na vā tulaṃ
sadisamassa aññaṃ lokiyaṃ kammaṃ atthīti atulaṃ. Kiṃ
taṃ? Mahaggatakammaṃ. Athavā kāmāvacararūpāvacaraṃ tulaṃ, arūpāvacaraṃ
atulaṃ. Appavipākaṃ vā tulaṃ, bahuvipākaṃ atulaṃ. Sambhavanti
sambhavassa hetubhūtaṃ, piṇḍakārakaṃ rāsikārakanti attho.Bhavasaṅkhāranti
punabbhavasaṅkhāraṇakaṃ. Avassajīti
vissajjesi. Munīti
buddhamuni. Ajjhattaratoti
niyakajjhattarato. Samāhitoti
upacārappanāsamādhivasena samāhito. Abhindi
kavacamivāti kavacaṃ viya abhindi.Attasambhavanti
attani sañjātaṃ kilesaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘savipākaṭṭhena sambhavaṃ,
bhavābhisaṅkhāraṇaṭṭhena bhavasaṅkhāranti ca laddhanāmaṃ
tulātulasaṅkhātaṃ lokiyakammañca
ossaji. Saṅgāmasīse mahāyodho kavacaṃ viya attasambhavaṃ kilesañca
ajjhattarato samāhito hutvā abhindī’’ti.
Atha vā tulanti
tulento tīrento. Atulañca
sambhavanti nibbānañceva sambhavañca. Bhavasaṅkhāranti
bhavagāmikammaṃ. Avassaji
munīti ‘‘pañcakkhandhā aniccā, pañcannaṃ khandhānaṃ nirodho
nibbānaṃ nicca’’ntiādinā (paṭi. ma. 3.38) nayena tulayanto buddhamuni
bhave ādīnavaṃ, nibbāne ca ānisaṃsaṃ disvā taṃ khandhānaṃ mūlabhūtaṃ
bhavasaṅkhārakammaṃ – ‘‘kammakkhayāya saṃvattatī’’ti (ma. ni. 2.81) evaṃ
vuttena kammakkhayakarena ariyamaggena avassaji.
Kathaṃ? Ajjhattarato samāhito abhindi kavacamiva attani sambhavaṃ.
So hi vipassanāvasena ajjhattarato samathavasena samāhitoti evaṃ
pubbabhāgato paṭṭhāya samathavipassanābalena kavacamiva attabhāvaṃ
pariyonandhitvā ṭhitaṃ, attani sambhavattā ‘‘attasambhava’’nti
laddhanāmaṃ sabbakilesajālaṃ abhindi. Kilesābhāvena ca katakammaṃ
appaṭisandhikattā avassaṭṭhaṃ nāma hotīti evaṃ kilesappahānena kammaṃ
pajahi, pahīnakilesassa ca bhayaṃ nāma natthi, tasmā abhītova
āyusaṅkhāraṃ ossaji, abhītabhāvañāpanatthañca udānaṃ udānesīti
veditabbo.
Mahābhūmicālavaṇṇanā
171.Yaṃ
mahāvātāti yena samayena yasmiṃ vā samaye mahāvātā vāyanti,
mahāvātā vāyantāpi ukkhepakavātā nāma uṭṭhahanti, te vāyantā
saṭṭhisahassādhikanavayojanasatasahassabahalaṃ udakasandhārakaṃ vātaṃ
upacchindanti, tato ākāse udakaṃ bhassati, tasmiṃ bhassante pathavī
bhassati. Puna vāto attano balena antodhamakaraṇe viya udakaṃ ābandhitvā
gaṇhāti, tato udakaṃ uggacchati, tasmiṃ uggacchante pathavī uggacchati.
Evaṃ udakaṃ kampitaṃ pathaviṃ kampeti. Etañca kampanaṃ yāva ajjakālāpi
hotiyeva, bahalabhāvena pana na ogacchanuggacchanaṃ paññāyati.
Mahiddhiko mahānubhāvoti
ijjhanassa mahantatāya mahiddhiko, anubhavitabbassa mahantatāya
mahānubhāvo. Parittāti
dubbalā. Appamāṇāti
balavā. So
imaṃ pathaviṃ kampetīti so iddhiṃ nibbattetvā saṃvejento
mahāmoggallāno viya, vīmaṃsanto vā mahānāgattherassa bhāgineyyo
saṅgharakkhitasāmaṇero viya pathaviṃ kampeti. So kirāyasmā khuraggeyeva
arahattaṃ patvā cintesi –
‘‘atthi nu kho koci bhikkhu, yena pabbajitadivaseyeva arahattaṃ patvā
vejayanto pāsādo kampitapubbo’’ti? Tato – ‘‘natthi kocī’’ti ñatvā –
‘‘ahaṃ kampessāmī’’ti abhiññābalena vejayantamatthake ṭhatvā pādena
paharitvā kampetuṃ nāsakkhi. Atha naṃ sakkassa nāṭakitthiyo āhaṃsu –
‘‘putta saṅgharakkhita, tvaṃ pūtigandheneva sīsena vejayantaṃ kampetuṃ
icchasi, suppatiṭṭhito tāta pāsādo, kathaṃ kampetuṃ sakkhissasī’’ti?
Sāmaṇero – ‘‘imā devatā mayā
saddhiṃ keḷiṃ karonti, ahaṃ kho pana ācariyaṃ nālatthaṃ, kahaṃ nu kho me
ācariyo sāmuddikamahānāgatthero’’ti āvajjento mahāsamudde udakaleṇaṃ
māpetvā divāvihāraṃ nisinnoti ñatvā tattha gantvā theraṃ vanditvā
aṭṭhāsi. Tato naṃ thero – ‘‘kiṃ, tāta saṅgharakkhita, asikkhitvāva
yuddhaṃ paviṭṭhosī’’ti vatvā ‘‘nāsakkhi, tāta, vejayantaṃ kampetu’’nti
pucchi. Ācariyaṃ, bhante, nālatthanti. Atha naṃ thero – ‘‘tāta tumhādise
akampente ko añño kampessati. Diṭṭhapubbaṃ te, tāta, udakapiṭṭhe
gomayakhaṇḍaṃ pilavantaṃ, tāta, kapallakapūvaṃ pacantā antantena
paricchindanti, iminā opammena jānāhī’’ti āha. So – ‘‘vaṭṭissati,
bhante, ettakenā’’ti vatvā pāsādena patiṭṭhitokāsaṃ udakaṃ hotūti
adhiṭṭhāya vejayantābhimukho agamāsi.
Devadhītaro taṃ disvā – ‘‘ekavāraṃ lajjitvā gato, punapi sāmaṇero eti,
punapi etī’’ti vadiṃsu. Sakko devarājā – ‘‘mā mayhaṃ puttena saddhiṃ
kathayittha, idāni tena ācariyo laddho, khaṇena pāsādaṃ kampessatī’’ti
āha. Sāmaṇeropi pādaṅguṭṭhena pāsādathūpikaṃ pahari. Pāsādo catūhi
disāhi oṇamati. Devatā – ‘‘patiṭṭhātuṃ dehi, tāta, pāsādassa patiṭṭhātuṃ
dehi, tāta, pāsādassā’’ti viraviṃsu. Sāmaṇero pāsādaṃ yathāṭhāne
ṭhapetvā pāsādamatthake ṭhatvā udānaṃ udānesi –
‘‘Ajjevāhaṃ pabbajito, ajja pattāsavakkhayaṃ;
Ajja kampemi pāsādaṃ, aho buddhassuḷāratā.
Ajjevāhaṃ pabbajito…pe… aho dhammassuḷāratā.
Ajjevāhaṃ pabbajito…pe… aho saṅghassuḷāratāti.
Ito paresu chasu
pathavīkampesu yaṃ vattabbaṃ, taṃ mahāpadāne vuttameva.
Iti imesu aṭṭhasu pathavīkampesu paṭhamo dhātukopena, dutiyo
iddhānubhāvena, tatiyacatutthā puññatejena, pañcamo ñāṇatejena, chaṭṭho
sādhukāradānavasena, sattamo kāruññabhāvena, aṭṭhamo ārodanena.
Mātukucchiṃ okkamante ca tato nikkhamante ca mahāsatte tassa puññatejena
pathavī akampittha. Abhisambodhiyaṃ ñāṇatejena abhihatā hutvā
akampittha. Dhammacakkappavattane sādhukārabhāvasaṇṭhitā
sādhukāraṃ dadamānā akampittha. Āyusaṅkhārossajjane
kāruññasabhāvasaṇṭhitā cittasaṅkhobhaṃ asahamānā akampittha. Parinibbāne
ārodanavegatunnā hutvā akampittha. Ayaṃ panattho pathavīdevatāya vasena
veditabbo, mahābhūtapathaviyā panetaṃ natthi acetanattāti.
Ime kho, ānanda, aṭṭha hetūti
ettha imeti
niddiṭṭhanidassanaṃ. Ettāvatā ca panāyasmā ānando – ‘‘addhā ajja
bhagavatā āyusaṅkhāro ossaṭṭho’’ti sallakkhesi. Bhagavā pana
sallakkhitabhāvaṃ jānantopi okāsaṃ adatvāva aññānipi aṭṭhakāni
sampiṇḍento – ‘‘aṭṭha kho imā’’tiādimāha.
Aṭṭhaparisavaṇṇanā
172. Tattha anekasataṃ
khattiyaparisanti
bimbisārasamāgamañātisamāgalicchavīsamāgamādisadisaṃ, sā pana aññesu
cakkavāḷesupi labbhateyeva. Sallapitapubbanti
ālāpasallāpo katapubbo. Sākacchāti
dhammasākacchāpi samāpajjitapubbā. Yādisako
tesaṃ vaṇṇoti te odātāpi honti kāḷāpi maṅguracchavīpi, satthā
suvaṇṇavaṇṇova. Idaṃ pana saṇṭhānaṃ paṭicca kathitaṃ. Saṇṭhānampi ca
kevalaṃ tesaṃ paññāyatiyeva, na pana bhagavā milakkhusadiso hoti, nāpi
āmuttamaṇikuṇḍalo, buddhaveseneva nisīdati. Te pana attano
samānasaṇṭhānameva passanti. Yādisako
tesaṃ saroti te chinnassarāpi honti gaggarassarāpi kākassarāpi,
satthā brahmassarova. Idaṃ pana bhāsantaraṃ sandhāya kathitaṃ. Sacepi hi
satthā rājāsane nisinno katheti, ‘‘ajja rājā madhurena sarena
kathetī’’ti tesaṃ hoti. Kathetvā pakkante pana bhagavati puna rājānaṃ
āgataṃ disvā – ‘‘ko nu kho aya’’nti vīmaṃsā uppajjati. Tattha ko
nu kho ayanti imasmiṃ ṭhāne idāneva māgadhabhāsāya sīhaḷabhāsāya
madhurenākārena kathento ko nu kho ayaṃ antarahito, kiṃ devo, udāhu
manussoti evaṃ vīmaṃsantāpi na
jānantīti attho. Kimatthaṃ panevaṃ ajānantānaṃ dhammaṃ desetīti?
Vāsanatthāya . Evaṃ sutopi hi
dhammo anāgate paccayo hoti yevāti anāgataṃ paṭicca deseti. Anekasataṃ
brāhmaṇaparisantiādīnampi soṇadaṇḍakūṭadaṇḍasamāgamādivasena ceva
aññacakkavāḷavasena ca sambhavo veditabbo.
Imā pana aṭṭha parisā bhagavā kimatthaṃ āhari?
Abhītabhāvadassanatthameva. Imā kira āharitvā evamāha – ‘‘ānanda, imāpi
aṭṭha parisā upasaṅkamitvā dhammaṃ desentassa tathāgatassa bhayaṃ vā
sārajjaṃ vā natthi, māraṃ pana ekakaṃ disvā tathāgato bhāyeyyāti ko evaṃ
saññaṃ uppādetumarahati. Abhīto, ānanda, tathāgato acchambhī, sato
sampajāno āyusaṅkhāraṃ ossajī’’ti.
Aṭṭhaabhibhāyatanavaṇṇanā
173.Abhibhāyatanānīti
abhibhavanakāraṇāni. Kiṃ abhibhavanti? Paccanīkadhammepi ārammaṇānipi.
Tāni hi paṭipakkhabhāvena paccanīkadhamme abhibhavanti, puggalassa
ñāṇuttariyatāya ārammaṇāni.
Ajjhattaṃ rūpasaññītiādīsu
pana ajjhattarūpe parikammavasena ajjhattaṃ rūpasaññī nāma hoti.
Ajjhattañhi nīlaparikammaṃ karonto kese vā pitte vā akkhitārakāya vā
karoti. Pītaparikammaṃ karonto mede vā chaviyā vā hatthapādapiṭṭhesu vā
akkhīnaṃ pītakaṭṭhāne vā karoti. Lohitaparikammaṃ karonto maṃse vā
lohite vā jivhāya vā akkhīnaṃ rattaṭṭhāne vā karoti. Odātaparikammaṃ
karonto aṭṭhimhi vā dante vā nakhe vā akkhīnaṃ setaṭṭhāne vā karoti. Taṃ
pana sunīlaṃ supītaṃ sulohitakaṃ suodātakaṃ na hoti, avisuddhameva hoti.
Eko bahiddhā rūpāni passatīti
yassevaṃ parikammaṃ ajjhattaṃ uppannaṃ hoti, nimittaṃ pana bahiddhā, so
evaṃ ajjhattaṃ parikammassa bahiddhā ca appanāya vasena – ‘‘ajjhattaṃ
rūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passatī’’ti vuccati. Parittānīti
avaḍḍhitāni. Suvaṇṇadubbaṇṇānīti
suvaṇṇāni vā honti, dubbaṇṇāni vā. Parittavaseneva idaṃ abhibhāyatanaṃ
vuttanti veditabbaṃ. Tāni
abhibhuyyāti yathā nāma sampannagahaṇiko kaṭacchumattaṃ bhattaṃ
labhitvā – ‘‘kiṃ ettha
bhuñjitabbaṃ atthī’’ti saṅkaḍḍhitvā ekakabaḷameva karoti, evameva
ñāṇuttariko puggalo visadañāṇo –
‘‘kiṃ ettha parittake ārammaṇe samāpajjitabbaṃ atthi, nāyaṃ mama
bhāro’’ti tāni rūpāni abhibhavitvā samāpajjati, saha
nimittuppādenevettha appanaṃ pāpetīti attho. Jānāmipassāmīti
iminā panassa ābhogo kathito. So ca kho samāpattito vuṭṭhitassa, na
antosamāpattiyaṃ. Evaṃsaññī
hotīti ābhogasaññāyapi jhānasaññāyapi evaṃsaññī hoti.
Abhibhavanasaññā hissa antosamāpattiyampi atthi, ābhogasaññā pana
samāpattito vuṭṭhitasseva.
Appamāṇānīti
vaḍḍhitappamāṇāni, mahantānīti attho. Abhibhuyyāti
ettha pana yathā mahagghaso puriso ekaṃ bhattavaḍḍhitakaṃ labhitvā –
‘‘aññampi hotu, kiṃ etaṃ mayhaṃ karissatī’’ti taṃ na mahantato passati,
evameva ñāṇuttaro puggalo visadañāṇo ‘‘kiṃ ettha samāpajjitabbaṃ,
nayidaṃ appamāṇaṃ, na mayhaṃ cittekaggatākaraṇe bhāro atthī’’ti tāni
abhibhavitvā samāpajjati, saha nimittuppādenevettha appanaṃ pāpetīti
attho.
Ajjhattaṃ arūpasaññīti
alābhitāya vā anatthikatāya vā ajjhattarūpe parikammasaññāvirahito.
Eko bahiddhā rūpāni passatīti
yassa parikammampi nimittampi bahiddhāva uppannaṃ, so evaṃ bahiddhā
parikammassa ceva appanāya ca vasena – ‘‘ajjhattaṃ arūpasaññī eko
bahiddhā rūpāni passatī’’ti vuccati. Sesamettha catutthābhibhāyatane
vuttanayameva. Imesu pana catūsu parittaṃ vitakkacaritavasena āgataṃ,
appamāṇaṃ mohacaritavasena, suvaṇṇaṃ dosacaritavasena, dubbaṇṇaṃ
rāgacaritavasena. Etesañhi etāni sappāyāni. Sā ca nesaṃ sappāyatā
vitthārato visuddhimagge caritaniddese vuttā.
Pañcamaabhibhāyatanādīsu nīlānīti
sabbasaṅgāhakavasena vuttaṃ. Nīlavaṇṇānīti
vaṇṇavasena.Nīlanidassanānīti
nidassanavasena, apaññāya mānavivarāni asambhinnavaṇṇāni ekanīlāneva
hutvā dissantīti vuttaṃ hoti. Nīlanibhāsānīti
idaṃ pana obhāsavasena vuttaṃ, nīlobhāsāni nīlappabhāyuttānīti attho.
Etena nesaṃ visuddhataṃ dasseti. Visuddhavaṇṇavaseneva hi
imāni cattāri abhibhāyatanāni vuttāni. Umāpupphanti
etañhi pupphaṃ siniddhaṃ mudu, dissamānampi nīlameva hoti.
Girikaṇṇikapupphādīni pana dissamānāni setadhātukāneva honti. Tasmā
idameva gahitaṃ, na tāni. Bārāṇaseyyakanti
bārāṇasisambhavaṃ. Tattha kira kappāsopi mudu,
suttakantikāyopi tantavāyāpi chekā, udakampi suci siniddhaṃ. Tasmā taṃ
vatthaṃ ubhatobhāgavimaṭṭhaṃ hoti; dvīsupi passesu maṭṭhaṃ mudu
siniddhaṃ khāyati.
Pītānītiādīsupi
imināva nayena attho veditabbo. ‘‘Nīlakasiṇaṃ uggaṇhanto nīlasmiṃ
nimittaṃ gaṇhāti pupphasmiṃ vā vatthasmiṃ vā vaṇṇadhātuyā vā’’tiādikaṃ
panettha kasiṇakaraṇañca parikammañca appanāvidhānañca sabbaṃ
visuddhimagge vitthārato vuttameva. Imānipi aṭṭha abhibhāyatanāni
abhītabhāvadassanatthameva ānītāni. Imāni kira vatvā evamāha – ‘‘ānanda,
evarūpāpi samāpattiyo samāpajjantassa ca vuṭṭhahantassa ca tathāgatassa
bhayaṃ vā sārajjaṃ vā natthi, māraṃ pana ekakaṃ disvā tathāgato
bhāyeyyāti ko evaṃ saññaṃ uppādetumarahati. Abhīto, ānanda, tathāgato
acchambhī, sato sampajāno āyusaṅkhāraṃ ossajī’’ti.
Aṭṭhavimokkhavaṇṇanā
174.
Vimokkhakathā uttānatthāyeva. Imepi aṭṭha vimokkhā
abhītabhāvadassanatthameva ānītā. Imepi kira vatvā evamāha – ‘‘ānanda,
etāpi samāpattiyo samāpajjantassa ca vuṭṭhahantassa ca tathāgatassa
bhayaṃ vā sārajjaṃ vā natthi…pe… ossajī’’ti.
175. Idānipi
bhagavā ānandassa okāsaṃ adatvāva ekamidāhantiādinā
nayena aparampi desanaṃ ārabhi. Tattha paṭhamābhisambuddhoti
abhisambuddho hutvā paṭhamameva aṭṭhame sattāhe.
177.Ossaṭṭhoti
vissajjito paricchinno, evaṃ kira vatvā – ‘‘tenāyaṃ dasasahassī
lokadhātu kampitthā’’ti āha.
Ānandayācanakathā
178.Alanti
paṭikkhepavacanametaṃ. Bodhinti
catumaggañāṇapaṭiveghaṃ. Saddahasi
tvanti evaṃ vuttabhāvaṃ tathāgatassa saddahasīti vadati. Tasmātihānandāti yasmā
idaṃ vacanaṃ saddahasi, tasmā tuyhevetaṃ dukkaṭanti dasseti.
179.Ekamidāhanti idaṃ
bhagavā – ‘‘na kevalaṃ ahaṃ idheva taṃ āmantesiṃ, aññadāpi āmantetvā
oḷārikaṃ nimittaṃ akāsiṃ, tampi tayā
na paṭividdhaṃ, tavevāyaṃ aparādho’’ti evaṃ sokavinodanatthāya
nānappakārato therasseva dosāropanatthaṃ ārabhi.
183.Piyehi
manāpehīti mātāpitābhātābhaginiādikehi jātiyā nānābhāvo, maraṇena vinābhāvo, bhavenaaññathābhāvo.
Taṃ kutettha labbhāti tanti
tasmā, yasmā sabbeheva piyehi manāpehi nānābhāvo, tasmā dasa pāramiyo
pūretvāpi, sambodhiṃ patvāpi, dhammacakkaṃ pavattetvāpi,
yamakapāṭihāriyaṃ dassetvāpi, devorohaṇaṃ katvāpi, yaṃ taṃ jātaṃ bhūtaṃ
saṅkhataṃ palokadhammaṃ, taṃ vata tathāgatassāpi sarīraṃ mā palujjīti
netaṃ ṭhānaṃ vijjati, rodantenāpi kandantenāpi na sakkā taṃ kāraṇaṃ
laddhunti. Puna
paccāvamissatīti yaṃ cattaṃ vantaṃ, taṃ vata puna
paṭikhādissatīti attho.
184.Yathayidaṃ
brahmacariyanti yathā idaṃ sikkhāttayasaṅgahaṃ
sāsanabrahmacariyaṃ. Addhaniyanti
addhānakkhamaṃ. Ciraṭṭhitikanti
cirappavattivasena ciraṭṭhitikaṃ. Cattāro
satipaṭṭhānātiādi sabbaṃ lokiyalokuttaravaseneva kathitaṃ. Etesaṃ
pana bodhipakkhiyānaṃ dhammānaṃ vinicchayo sabbākārena visuddhimagge
paṭipadāñāṇadassanavisuddhiniddese vutto. Sesamettha uttānamevāti.
Tatiyabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
Nāgāpalokitavaṇṇanā
186.Nāgāpalokitanti
yathā hi mahājanassa aṭṭhīni koṭiyā koṭiṃ āhacca ṭhitāni
paccekabuddhānaṃ, aṅkusakalaggāni viya, na evaṃ buddhānaṃ. Buddhānaṃ pana
saṅkhalikāni viya ekābaddhāni hutvā ṭhitāni, tasmā pacchato
apalokanakāle na sakkā hoti gīvaṃ parivattetuṃ. Yathā pana hatthināgo
pacchābhāgaṃ apaloketukāmo sakalasarīreneva parivattati, evaṃ
parivattitabbaṃ hoti. Bhagavato pana nagaradvāre ṭhatvā – ‘‘vesāliṃ
apalokessāmī’’ti citte uppannamatte – ‘‘bhagavā anekāni
kappakoṭisahassāni pāramiyo pūrentehi tumhehi na gīvaṃ parivattetvā apalokanakammaṃ
kata’’nti ayaṃ pathavī kulālacakkaṃ viya parivattetvā
bhagavantaṃvesālinagarābhimukhaṃ akāsi. Taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ.
Nanu ca na kevalaṃ vesāliyāva,
sāvatthirājagahanāḷandapāṭaligāmakoṭigāmanātikagāmakesupi tato tato
nikkhantakāle taṃ taṃ sabbaṃ pacchimadassanameva, tattha tattha kasmā
nāgāpalokitaṃ nāpalokesīti? Anacchariyattā. Tattha tattha hi nivattetvā
apalokentassetaṃ na acchariyaṃ hoti, tasmā nāpalokesi. Api ca
vesālirājāno āsannavināsā, tiṇṇaṃ vassānaṃ upari vinassissanti. Te taṃ
nagaradvāre nāgāpalokitaṃ nāma
cetiyaṃ katvā gandhamālādīhi pūjessanti, taṃ nesaṃ dīgharattaṃ hitāya
sukhāya bhavissatīti tesaṃ anukampāya apalokesi.
Dukkhassantakaroti
vaṭṭadukkhassa antakaro. Cakkhumāti
pañcahi cakkhūhi cakkhumā. Parinibbutoti
kilesaparinibbānena parinibbuto.
Catumahāpadesavaṇṇanā
187.Mahāpadeseti
mahāokāse, mahāapadese vā, buddhādayo mahante mahante apadisitvā vuttāni
mahākāraṇānīti attho.
188.Neva
abhinanditabbanti haṭṭhatuṭṭhehi sādhukāraṃ datvā pubbeva na
sotabbaṃ, evaṃ kate hi pacchā ‘‘idaṃ na sametī’’ti vuccamāno – ‘‘kiṃ
pubbeva ayaṃ dhammo, idāni na dhammo’’ti vatvā laddhiṃ na vissajjeti.Nappaṭikkositabbanti
– ‘‘kiṃ esa bālo vadatī’’ti evaṃ pubbeva na vattabbaṃ, evaṃ vutte hi
vattuṃ yuttampi na vakkhati. Tenāha – ‘‘anabhinanditvā
appaṭikkositvā’’ti. Padabyañjanānīti
padasaṅkhātāni byañjanāni. Sādhukaṃ
uggahetvāti imasmiṃ ṭhāne
pāḷi vuttā, imasmiṃ ṭhāne attho vutto, imasmiṃ ṭhāne anusandhi kathito,
imasmiṃ ṭhāne pubbāparaṃ kathitanti suṭṭhu gahetvā. Sutte
osāretabbānīti sutte otāretabbāni. Vinaye
sandassetabbānīti vinaye saṃsandetabbāni.
Ettha ca suttanti
vinayo. Yathāha – ‘‘kattha paṭikkhittaṃ? Sāvatthiyaṃ suttavibhaṅge’’ti
(cuḷava. 457). Vinayoti
khandhako. Yathāha – ‘‘vinayātisāre’’ti. Evaṃ vinayapiṭakampi na pariyādiyati.
Ubhatovibhaṅgā pana suttaṃ, khandhakaparivārā vinayoti evaṃ
vinayapiṭakaṃ pariyādiyati. Athavā suttantapiṭakaṃ suttaṃ, vinayapiṭakaṃ
vinayoti evaṃ dveyeva piṭakāni pariyādiyanti. Suttantābhidhammapiṭakāni vā
suttaṃ, vinayapiṭakaṃ vinayoti evampi tīṇi piṭakāni na tāva
pariyādiyanti. Asuttanāmakañhi buddhavacanaṃ nāma atthi. Seyyathidaṃ –
jātakaṃ, paṭisambhidā, niddeso, suttanipāto, dhammapadaṃ, udānaṃ,
itivuttakaṃ, vimānavatthu, petavatthu, theragāthā, therīgāthā,
apadānanti.
Sudinnatthero pana – ‘‘asuttanāmakaṃ buddhavacanaṃ na atthī’’ti taṃ
sabbaṃ paṭipakkhipitvā – ‘‘tīṇi piṭakāni suttaṃ, vinayo pana kāraṇa’’nti
āha. Tato taṃ kāraṇaṃ dassento idaṃ suttamāhari –
‘‘Ye kho tvaṃ, gotami, dhamme jāneyyāsi, ime dhammā sarāgāya saṃvattanti
no virāgāya, saññogāya saṃvattanti no visaññogāya, ācayāya saṃvattanti
no apacayāya, mahicchatāya saṃvattanti no appicchatāya, asantuṭṭhiyā
saṃvattanti no santuṭṭhiyā, saṅgaṇikāya saṃvattanti no pavivekāya,
kosajjāya saṃvattanti no vīriyārambhāya, dubbharatāya saṃvattanti no
subharatāya. Ekaṃsena, gotami, dhāreyyāsi – ‘neso dhammo, neso vinayo,
netaṃ satthusāsana’nti. Ye ca kho tvaṃ, gotami, dhamme jāneyyāsi, ime
dhammā virāgāya saṃvattanti no sarāgāya, visaññogāya saṃvattanti no
saññogāya, apacayāya saṃvattanti no ācayāya, appicchatāya saṃvattanti no
mahicchatāya, santuṭṭhiyā saṃvattanti no asantuṭṭhiyā, pavivekāya
saṃvattanti no saṅgaṇikāya ,
vīriyārambhāya saṃvattanti no kosajjāya, subharatāya saṃvattanti no
dubbharatāya. Ekaṃsena, gotami, dhāreyyāsi – ‘eso dhammo, eso vinayo,
etaṃ satthusāsana’nti’’ (a. ni. 8.53).
Tasmā sutteti
tepiṭake buddhavacane otāretabbāni. Vinayeti
etasmiṃ rāgādivinayakāraṇe saṃsandetabbānīti ayamettha attho. Na
ceva sutte osarantīti suttapaṭipāṭiyā katthaci anāgantvā challiṃ
uṭṭhapetvā guḷhavessantara-guḷhaummagga-guḷhavinaya-vedallapiṭakānaṃ
aññatarato āgatāni paññāyantīti attho. Evaṃ āgatāni hi rāgādivinaye ca
na paññāyamānāni chaḍḍetabbāni honti. Tena vuttaṃ – ‘‘iti hetaṃ,
bhikkhave, chaḍḍeyyāthā’’ti. Etenupāyena sabbattha attho veditabbo.
Idaṃ, bhikkhave,
catutthaṃ mahāpadesaṃ dhāreyyāthāti idaṃ catutthaṃ
dhammassa patiṭṭhānokāsaṃ dhāreyyātha.
Imasmiṃ pana ṭhāne imaṃ pakiṇṇakaṃ veditabbaṃ. Sutte cattāro mahāpadesā,
khandhake cattāro mahāpadesā, cattāri pañhabyākaraṇāni, suttaṃ,
suttānulomaṃ, ācariyavādo, attanomati, tisso saṅgītiyoti.
Tattha – ‘‘ayaṃ dhammo, ayaṃ vinayo’’ti dhammavinicchaye patte ime
cattāro mahāpadesā pamāṇaṃ. Yaṃ ettha sameti tadeva gahetabbaṃ, itaraṃ
viravantassapi na gahetabbaṃ.
‘‘Idaṃ kappati, idaṃ na kappatī’’ti kappiyākappiyavinicchaye patte –
‘‘yaṃ, bhikkhave, mayā idaṃ na kappatīti appaṭikkhittaṃ, taṃ ce
akappiyaṃ anulometi, kappiyaṃ paṭibāhati, taṃ vo na kappatī’’tiādinā
(mahāva. 305) nayena khandhake vuttā cattāro mahāpadesā pamāṇaṃ. Tesaṃ
vinicchayakathā samantapāsādikāyaṃ vuttā.
Tattha vuttanayena yaṃ kappiyaṃ anulometi, tadeva kappiyaṃ, itaraṃ
akappiyanti evaṃ sanniṭṭhānaṃ kātabbaṃ.
Ekaṃsabyākaraṇīyo pañho, vibhajjabyākaraṇīyo pañho,
paṭipucchābyākaraṇīyo pañho, ṭhapanīyo pañhoti imānicattāri
pañhabyākaraṇāni nāma.
Tattha ‘‘cakkhuṃ anicca’’nti puṭṭhena – ‘‘āma anicca’’nti ekaṃseneva
byākātabbaṃ . Esa nayo
sotādīsu. Ayaṃ ekaṃsabyākaraṇīyo pañho.
‘‘Aniccaṃ nāma cakkhu’’nti puṭṭhena – ‘‘na cakkhumeva, sotampi aniccaṃ
ghānampi anicca’’nti evaṃ vibhajitvā byākātabbaṃ. Ayaṃ vibhajjabyākaraṇīyopañho.
‘‘Yathā cakkhu tathā sotaṃ, yathā sotaṃ tathā cakkhu’’nti puṭṭhena
‘‘kenaṭṭhena pucchasī’’ti paṭipucchitvā ‘‘dassanaṭṭhena pucchāmī’’ti
vutte ‘‘na hī’’ti byākātabbaṃ, ‘‘aniccaṭṭhena pucchāmī’’ti vutte āmāti
byākātabbaṃ. Ayaṃpaṭipucchābyākaraṇīyo pañho.
‘‘Taṃ jīvaṃ taṃ sarīra’’ntiādīni puṭṭhena pana ‘‘abyākatametaṃ
bhagavatā’’ti ṭhapetabbo, esa pañho na byākātabbo. Ayaṃ ṭhapanīyo pañho.
Iti tenākārena pañhe sampatte imāni cattāri pañhabyākaraṇāni pamāṇaṃ.
Imesaṃ vasena so pañho byākātabbo.
Suttādīsu pana suttaṃ nāma
tisso saṅgītiyo ārūḷhāni tīṇi piṭakāni. Suttānulomaṃ nāma
anulomakappiyaṃ.Ācariyavādo nāma
aṭṭhakathā. Attanomati nāma
nayaggāhena anubuddhiyā
attano paṭibhānaṃ. Tattha suttaṃ appaṭibāhiyaṃ, taṃ paṭibāhantena
buddhova paṭibāhito hoti. Anulomakappiyaṃ pana
suttena samentameva gahetabbaṃ, na itaraṃ. Ācariyavādopi suttena
samentoyeva gahetabbo, na itaro. Attanomati pana sabbadubbalā, sāpi
suttena samentāyeva gahetabbā, na itarā. Pañcasatikā, sattasatikā,
sahassikāti imā pana tisso
saṅgītiyo. Suttampi
tāsu āgatameva pamāṇaṃ, itaraṃ gārayhasuttaṃ na gahetabbaṃ. Tattha
otarantānipi hi padabyañjanāni na ceva sutte otaranti, na ca vinaye
sandissantīti veditabbāni.
Kammāraputtacundavatthuvaṇṇanā
189.Kammāraputtassāti
suvaṇṇakāraputtassa. So kira aḍḍho mahākuṭumbiko bhagavato
paṭhamadassaneneva sotāpanno hutvā attano ambavane vihāraṃ kārāpetvā
niyyātesi. Taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘ambavane’’ti.
Sūkaramaddavanti
nātitaruṇassa nātijiṇṇassa ekajeṭṭhakasūkarassa pavattamaṃsaṃ. Taṃ kira
mudu ceva siniddhañca hoti, taṃ paṭiyādāpetvā sādhukaṃ pacāpetvāti attho.
Eke bhaṇanti – ‘‘sūkaramaddavanti
pana muduodanassa pañcagorasayūsapācanavidhānassa nāmetaṃ, yathā
gavapānaṃ nāma pākanāma’’nti. Keci bhaṇanti –‘‘sūkaramaddavaṃ nāma
rasāyanavidhi, taṃ pana rasāyanasatthe āgacchati, taṃ cundena –
‘bhagavato parinibbānaṃ na bhaveyyā’ti rasāyanaṃ paṭiyatta’’nti. Tattha
pana dvisahassadīpaparivāresu catūsu mahādīpesu devatā ojaṃ pakkhipiṃsu.
Nāhaṃ tanti imaṃ
sīhanādaṃ kimatthaṃ nadati? Parūpavādamocanatthaṃ. Attanā
paribhuttāvasesaṃ neva bhikkhūnaṃ, na manussānaṃ dātuṃ adāsi, āvāṭe
nikhaṇāpetvā vināsesīti hi vattukāmānaṃ idaṃ sutvā vacanokāso na
bhavissatīti paresaṃ upavādamocanatthaṃ sīhanādaṃ nadatīti.
190.Bhuttassa
ca sūkaramaddavenāti bhuttassa udapādi, na pana bhuttapaccayā.
Yadi hi abhuttassa uppajjissatha, atikharo bhavissati. Siniddhabhojanaṃ
bhuttattā panassa tanuvedanā ahosi. Teneva padasā gantuṃ asakkhi. Virecamānoti
abhiṇhaṃ pavattalohitavirecanova samāno . Avocāti
attanā patthitaṭṭhāne parinibbānatthāya evamāha. Imā pana
dhammasaṅgāhakattherehi ṭhapitagāthāyoti veditabbā.
Pānīyāharaṇavaṇṇanā
191.Iṅghāti
codanatthe nipāto. Acchodakāti pasannodakā. Sātodakāti
madhurodakā. Sītodakāti
tanusītalasalilā. Setakāti
nikkaddamā. Suppatitthāti
sundaratitthā.
Pukkusamallaputtavatthuvaṇṇanā
192.Pukkusoti
tassa nāmaṃ. Mallaputtoti
mallarājaputto. Mallā kira vārena rajjaṃ kārenti. Yāva nesaṃ vāro na
pāpuṇāti, tāva vaṇijjaṃ karonti. Ayampi vaṇijjameva karonto pañca
sakaṭasatāni yojāpetvā dhuravāte vāyante purato gacchati, pacchā vāte
vāyante satthavāhaṃ purato pesetvā sayaṃ pacchā gacchati. Tadā pana
pacchā vāto vāyi, tasmā esa purato satthavāhaṃ pesetvā sabbaratanayāne nisīditvā
kusinārato nikkhamitvā ‘‘pāvaṃ gamissāmī’’ti maggaṃ paṭipajji. Tena
vuttaṃ – ‘‘kusinārāya pāvaṃ addhānamaggappaṭipanno hotī’’ti.
Āḷāroti tassa nāmaṃ.
Dīghapiṅgalo kireso, tenassa āḷāroti nāmaṃ ahosi. Kālāmoti
gottaṃ. Yatra
hi nāmāti yo nāma. Neva
dakkhatīti na addasa. Yatrasaddayuttattā panetaṃ anāgatavasena
vuttaṃ. Evarūpañhi īdisesu ṭhānesu saddalakkhaṇaṃ.
193.Niccharantīsūti
vicarantīsu. Asaniyā
phalantiyāti navavidhāya asaniyā bhijjamānāya viya mahāravaṃ
ravantiyā. Navavidhā hi asaniyo – asaññā, vicakkā, saterā, gaggarā,
kapisīsā, macchavilolikā, kukkuṭakā, daṇḍamaṇikā, sukkhāsanīti. Tattha
asaññā asaññaṃ karoti. Vicakkā ekaṃ cakkaṃ karoti. Saterā saterasadisā
hutvā patati. Gaggarā gaggarāyamānā patati. Kapisīsā bhamukaṃ ukkhipento
makkaṭo viya hoti. Macchavilolikā vilolitamaccho viya hoti. Kukkuṭakā
kukkuṭasadisā hutvā patati. Daṇḍamaṇikā naṅgalasadisā hutvā patati.
Sukkhāsanī patitaṭṭhānaṃ samugghāṭeti.
Devevassanteti
sukkhagajjitaṃ gajjitvā antarantarā vassante. Ātumāyanti
ātumaṃ nissāya viharāmi.Bhusāgāreti
khalasālāyaṃ. Etthesoti
etasmiṃ kāraṇe eso mahājanakāyo sannipatito. Kva
ahosīti kuhiṃ ahosi. So
taṃ bhanteti so tvaṃ bhante.
194.Siṅgīvaṇṇanti
siṅgīsuvaṇṇavaṇṇaṃ. Yugamaṭṭhanti maṭṭhayugaṃ,
saṇhasāṭakayugaḷanti attho.Dhāraṇīyanti
antarantarā mayā dhāretabbaṃ, paridahitabbanti attho. Taṃ kira so
tathārūpe chaṇadivaseyeva dhāretvā sesakāle nikkhipati. Evaṃ uttamaṃ
maṅgalavatthayugaṃ sandhāyāha. Anukampaṃ
upādāyāti mayi anukampaṃ paṭicca. Acchādehīti
upacāravacanametaṃ – ekaṃ mayhaṃ dehi, ekaṃ ānandassāti attho. Kiṃ pana
thero taṃ gaṇhīti? Āma gaṇhi. Kasmā? Matthakappattakiccattā. Kiñcāpi
hesa evarūpaṃ lābhaṃ paṭikkhipitvā upaṭṭhākaṭṭhānaṃ paṭipanno. Taṃ
panassa upaṭṭhākakiccaṃ matthakaṃ pattaṃ. Tasmā aggahesi. Ye cāpi evaṃ
vadeyyuṃ – ‘‘anārādhako maññe ānando pañcavīsati
vassāni upaṭṭhahantena na kiñci bhagavato santikā tena laddhapubba’’nti.
Tesaṃ vacanokāsacchedanatthampi aggahesi. Api ca jānāti bhagavā –
‘‘ānando gahetvāpi attanā na dhāressati, mayhaṃyeva pūjaṃ karissati.
Mallaputtena pana ānandaṃ pūjentena saṅghopi pūjito bhavissati, evamassa
mahāpuññarāsi bhavissatī’’ti therassa ekaṃ dāpesi. Theropi teneva
kāraṇena aggahesīti. Dhammiyā
kathāyāti vatthānumodanakathāya.
195.Bhagavato
kāyaṃ upanāmitanti nivāsanapārupanavasena allīyāpitaṃ. Bhagavāpi
tato ekaṃ nivāsesi, ekaṃ pārupi. Hataccikaṃ
viyāti yathā hatacciko aṅgāro antanteneva jotati, bahi panassa
pabhā natthi, evaṃ bahi paṭicchannappabhaṃ hutvā khāyatīti attho.
Imesu kho, ānanda, dvīsupi
kālesūti kasmā imesu dvīsu kālesu evaṃ hoti? Āhāravisesena ceva
balavasomanassena ca. Etesu hi dvīsu kālesu sakalacakkavāḷe devatā āhāre
ojaṃ pakkhipanti, taṃ paṇītabhojanaṃ kucchiṃ pavisitvā pasannarūpaṃ
samuṭṭhāpeti. Āhārasamuṭṭhānarūpassa pasannattā manacchaṭṭhāni indriyāni
ativiya virocanti. Sambodhidivase cassa –
‘‘anekakappakoṭisatasahassasañcito vata me kilesarāsi ajja pahīno’’ti
āvajjantassa balavasomanassaṃ uppajjati, cittaṃ pasīdati, citte pasanne
lohitaṃ pasīdati, lohite pasanne manacchaṭṭhāni indriyāni ativiya
virocanti. Parinibbānadivasepi – ‘‘ajja, dānāhaṃ, anekehi buddhasatasahassehi
paviṭṭhaṃamatamahānibbānaṃ nāma
nagaraṃ pavisissāmī’’ti āvajjantassa balavasomanassaṃ
uppajjati, cittaṃ pasīdati, citte pasanne lohitaṃ pasīdati, lohite
pasanne manacchaṭṭhāni indriyāni ativiya virocanti. Iti āhāravisesena
ceva balavasomanassena ca imesu dvīsu kālesu evaṃ hotīti veditabbaṃ. Upavattaneti
pācīnato nivattanasālavane.Antarena
yamakasālānanti yamakasālarukkhānaṃ majjhe.
Siṅgīvaṇṇanti gāthā
saṅgītikāle ṭhapitā.
196.Nhatvāca
pivitvā cāti ettha tadā kira bhagavati nahāyante antonadiyaṃ
macchakacchapā ca ubhatotīresu vanasaṇḍo ca sabbaṃ suvaṇṇavaṇṇameva
hoti. Ambavananti
tassāyeva nadiyā tīre ambavanaṃ. Āyasmantaṃ
cundakanti tasmiṃ kira khaṇe ānandatthero udakasāṭakaṃ pīḷento
ohīyi, cundatthero samīpe ahosi. Taṃ bhagavā āmantesi.
Gantvāna buddho nadikaṃ
kakudhanti imāpi gāthā saṅgītikāleyeva ṭhapitā. Tattha pavattā
bhagavā idha dhammeti bhagavā idha sāsane dhamme pavattā,
caturāsīti dhammakkhandhasahassāni pavattānīti attho. Pamukhe
nisīdīti satthu puratova nisīdi. Ettāvatā ca thero anuppatto.
Evaṃ anuppattaṃ atha kho bhagavā āyasmantaṃ ānandaṃ āmantesi.
197.Alābhāti
ye aññesaṃ dānānisaṃsasaṅkhātā lābhā honti, te alābhā. Dulladdhanti
puññavisesena laddhampi manussattaṃ dulladdhaṃ. Yassa
teti yassa tava. Uttaṇḍulaṃ vā atikilinnaṃ vā ko jānāti,
kīdisampi pacchimaṃ piṇḍapātaṃ paribhuñjitvā tathāgato parinibbuto,
addhā te yaṃ vā taṃ vā dinnaṃ bhavissatīti. Lābhāti
diṭṭhadhammikasamparāyikadānānisaṃsasaṅkhātā lābhā. Suladdhanti
tuyhaṃ manussattaṃ suladdhaṃ.Samasamaphalāti
sabbākārena samānaphalā.
Nanu ca yaṃ sujātāya dinnaṃ piṇḍapātaṃ bhuñjitvā tathāgato
abhisambuddho, so sarāgasadosasamohakāle paribhutto, ayaṃ pana cundena
dinno vītarāgavītadosavītamohakāle paribhutto, kasmā ete samaphalāti?
Parinibbānasamatāya ca samāpattisamatāya ca anussaraṇasamatāya ca.
Bhagavā hi sujātāya dinnaṃ
piṇḍapātaṃ paribhuñjitvā saupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbuto,
cundena dinnaṃ paribhuñjitvā anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbutoti
evaṃ parinibbānasamatāyapi
samaphalā. Abhisambujjhanadivase ca catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhyā samāpattiyo
samāpajji, parinibbānadivasepi sabbā tā samāpajjīti evaṃsamāpattisamatāyapi samaphalā.
Sujātā ca aparabhāge assosi – ‘‘na kiresā rukkhadevatā, bodhisatto
kiresa, taṃ kira piṇḍapātaṃ paribhuñjitvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ
abhisambuddho , sattasattāhaṃ
kirassa tena yāpanaṃ ahosī’’ti. Tassā idaṃ sutvā – ‘‘lābhā vata me’’ti
anussarantiyā balavapītisomanassaṃ udapādi. Cundassāpi aparabhāge –
‘‘avasānapiṇḍapāto kira mayā dinno, dhammasīsaṃ kira me gahitaṃ, mayhaṃ
kira piṇḍapātaṃ paribhuñjitvā satthā anupādisesāya nibbānadhātuyā
parinibbuto’’ti sutvā ‘‘lābhā vata me’’ti anussarato balavasomanassaṃ
udapādīti evaṃanussaraṇasamatāyapi
samaphalāti veditabbā.
Yasasaṃvattanikanti
parivārasaṃvattanikaṃ. Ādhipateyyasaṃvattanikanti
jeṭṭhakabhāvasaṃvattanikaṃ.
Saṃyamatoti
sīlasaṃyamena saṃyamantassa, saṃvare ṭhitassāti attho. Veraṃ
na cīyatīti pañcavidhaṃ veraṃ na vaḍḍhati. Kusalo
ca jahāti pāpakanti kusalo pana ñāṇasampanno ariyamaggena
anavasesaṃ pāpakaṃ lāmakaṃ akusalaṃ jahāti. Rāgadosamohakkhayā
sa nibbutoti so imaṃ pāpakaṃ jahitvā rāgādīnaṃ khayā
kilesanibbānena nibbutoti. Iti cundassa ca dakkhiṇaṃ, attano ca
dakkhiṇeyyasampattiṃ sampassamāno udānaṃ udānesīti.
Catutthabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
Yamakasālāvaṇṇanā
198.Mahatā
bhikkhusaṅghena saddhinti idha bhikkhūnaṃ gaṇanaparicchedo
natthi. Veḷuvagāme vedanāvikkhambhanato paṭṭhāya hi – ‘‘na cirena
bhagavā parinibbāyissatī’’ti sutvā tato tato āgatesu bhikkhūsu
ekabhikkhupi pakkanto nāma natthi. Tasmā gaṇanavītivatto saṅgho ahosi. Upavattanaṃ
mallānaṃ sālavananti yatheva hi kalambanadītīrato
rājamātuvihāradvārena thūpārāmaṃ gantabbaṃ hoti,
evaṃ hiraññavatiyā pārimatīrato sālavanuyyānaṃ, yathā anurādhapurassa
thūpārāmo, evaṃ taṃ kusinārāyaṃ hoti. Yathā thūpārāmato dakkhiṇadvārena
nagaraṃ pavisanamaggo pācīnamukho gantvā
uttarena nivatto, evaṃ uyyānato sālavanaṃ pācīnamukhaṃ gantvā uttarena
nivattaṃ. Tasmā taṃ – ‘‘upavattana’’nti vuccati. Antarena
yamakasālānaṃuttarasīsakanti tassa kira mañcakassa ekā sālapanti
sīsabhāge hoti, ekā pādabhāge. Tatrāpi eko taruṇasālo sīsabhāgassa
āsanno hoti, eko pādabhāgassa. Api ca yamakasālā nāma
mūlakhandhaviṭapapattehi aññamaññaṃ saṃsibbitvā ṭhitasālāti vuttaṃ. Mañcakaṃ
paññapehīti tasmiṃ kira uyyāne rājakulassa sayanamañco atthi, taṃ
sandhāya paññapehīti āha. Theropi taṃyeva paññapetvā adāsi.
Kilantosmi, ānanda,
nipajjissāmīti tathāgatassa hi –
‘‘Gocari kaḷāpo gaṅgeyyo, piṅgalo pabbateyyako;
Hemavato ca tambo ca, mandākini uposatho;
Chaddantoyeva dasamo, ete nāgānamuttamā’’ti. –
Ettha yaṃ dasannaṃ gocarisaṅkhātānaṃ pakatihatthīnaṃ balaṃ, taṃ ekassa
kaḷāpassāti. Evaṃ dasaguṇavaḍḍhitāya gaṇanāya pakatihatthīnaṃ
koṭisahassabalappamāṇaṃ balaṃ, taṃ sabbampi cundassa piṇḍapātaṃ
paribhuttakālato paṭṭhāya caṅgavāre pakkhittaudakaṃ viya parikkhayaṃ
gataṃ. Pāvānagarato tīṇi gāvutāni kusinārānagaraṃ, etasmiṃ antare
pañcavīsatiyā ṭhānesu nisīditvā mahatā ussāhena āgacchantopi sūriyassa
atthaṅgamitavelāyaṃ sañjhāsamaye bhagavā sālavanaṃ paviṭṭho. Evaṃ rogo
sabbaṃ ārogyaṃ maddanto āgacchati. Etamatthaṃ dassento viya sabbalokassa
saṃvegakaraṃ vācaṃ bhāsanto – ‘‘kilantosmi, ānanda, nipajjissāmī’’ti
āha.
Kasmā pana bhagavā evaṃ mahantena ussāhena idhāgato, kiṃ aññattha na
sakkā parinibbāyitunti? Parinibbāyituṃ nāma na katthaci na sakkā, tīhi
pana kāraṇehi idhāgato, idañhi bhagavā evaṃ passati – ‘‘mayi aññattha
parinibbāyante mahāsudassanasuttassa atthuppatti na bhavissati,
kusinārāyaṃ pana
parinibbāyante yamahaṃ devaloke anubhavitabbaṃ sampattiṃ manussalokeyeva
anubhaviṃ, taṃ dvīhi bhāṇavārehi maṇḍetvā desessāmi, taṃ me sutvā bahū
janā kusalaṃ kātabbaṃ maññissantī’’ti.
Aparampi passati – ‘‘maṃ
aññattha parinibbāyantaṃ subhaddo na passissati, so ca buddhaveneyyo ,
na sāvakaveneyyo; na taṃ sāvakā vinetuṃ sakkonti. Kusinārāyaṃ
parinibbāyantaṃ pana maṃ so upasaṅkamitvā pañhaṃ pucchissati,
pañhāvissajjanapariyosāne ca saraṇesu patiṭṭhāya mama santike
pabbajjañca upasampadañca labhitvā kammaṭṭhānaṃ gahetvā mayi
dharamāneyeva arahattaṃ patvā pacchimasāvako bhavissatī’’ti.
Aparampi passati – ‘‘mayi aññattha parinibbāyante dhātubhājanīye
mahākalaho bhavissati, lohitaṃ nadī viya sandissati. Kusinārāyaṃ
parinibbute doṇabrāhmaṇo taṃ vivādaṃ vūpasametvā dhātuyo
vibhajissatī’’ti. Imehi tīhi kāraṇehi bhagavā evaṃ mahantena ussāhena
idhāgatoti veditabbo.
Sīhaseyyanti ettha
kāmabhogīseyyā, petaseyyā, sīhaseyyā, tathāgataseyyāti catasso seyyā.
Tattha – ‘‘yebhuyyena, bhikkhave, kāmabhogī sattā vāmena passena
sentī’’ti ayaṃ kāmabhogīseyyā. Tesu
hi yebhuyyena dakkhiṇena passena sayantā nāma natthi.
‘‘Yebhuyyena, bhikkhave, petā uttānā sentī’’ti ayaṃ petaseyyā. Appamaṃsalohitattā
hi petā aṭṭhisaṅghāṭajaṭitā ekena passena sayituṃ na sakkonti, uttānāva
senti.
‘‘Sīho, bhikkhave, migarājā dakkhiṇena passena seyyaṃ kappeti…pe…
attamano hotī’’ti (a. ni. 4.246) ayaṃsīhaseyyā. Tejussadattā
hi sīho migarājā dve purimapāde ekasmiṃ ṭhāne, pacchimapāde ekasmiṃ
ṭhāne ṭhapetvā naṅguṭṭhaṃ antarasatthimhi pakkhipitvā
purimapādapacchimapādanaṅguṭṭhānaṃ ṭhitokāsaṃ sallakkhetvā dvinnaṃ
purimapādānaṃ matthake sīsaṃ ṭhapetvā sayati. Divasaṃ sayitvāpi
pabujjhamāno na utrasanto pabujjhati, sīsaṃ pana ukkhipitvā
purimapādādīnaṃ ṭhitokāsaṃ sallakkheti. Sace kiñci ṭhānaṃ vijahitvā
ṭhitaṃ hoti – ‘‘na yidaṃ tuyhaṃ jātiyā sūrabhāvassa ca anurūpa’’nti
anattamano hutvā tattheva sayati, na gocarāya pakkamati. Avijahitvā
ṭhite pana – ‘‘tuyhaṃ jātiyā
ca sūrabhāvassa ca anurūpamida’’nti haṭṭhatuṭṭho uṭṭhāya sīhavijambhitaṃ vijambhitvā
kesarabhāraṃ vidhunitvā tikkhattuṃ sīhanādaṃ naditvā gocarāya pakkamati.
‘‘Catutthajjhānaseyyā pana tathāgatassa
seyyāti vuccati’’ (a. ni. 4.246). Tāsu idha sīhaseyyā āgatā.
Ayañhi tejussadairiyāpathattā uttamaseyyā nāma.
Pāde pādanti
dakkhiṇapāde vāmapādaṃ. Accādhāyāti
atiādhāya, īsakaṃ atikkamma ṭhapetvā. Gopphakena hi gopphake, jāṇunā vā
jāṇumhi saṅghaṭṭiyamāne abhiṇhaṃ vedanā uppajjati, cittaṃ ekaggaṃ na
hoti, seyyā aphāsukā hoti. Yathā pana na saṅghaṭṭeti, evaṃ atikkamma
ṭhapite vedanā nuppajjati, cittaṃ ekaggaṃ hoti, seyyā phāsu hoti. Tasmā
evaṃ nipajji. Anuṭṭhānaseyyaṃ upagatattā panettha – ‘‘uṭṭhānasaññaṃ
manasi karitvā’’ti na vuttaṃ. Kāyavasena cettha anuṭṭhānaṃ veditabbaṃ,
niddāvasena pana taṃ rattiṃ bhagavato bhavaṅgassa okāsoyeva nāhosi.
Paṭhamayāmasmiñhi mallānaṃ dhammadesanā ahosi, majjhimayāme subhaddassa
pacchimayāme bhikkhusaṅghaṃ ovadi, balavapaccūse parinibbāyi.
Sabbaphāliphullāti
sabbe samantato pupphitā mūlato paṭṭhāya yāva aggā ekacchannā ahesuṃ, na
kevalañca yamakasālāyeva, sabbepi rukkhā sabbapāliphullāva ahesuṃ. Na
kevalañhi tasmiṃyeva uyyāne, sakalañhipi dasasahassacakkavāḷe pupphūpagā
pupphaṃ gaṇhiṃsu, phalūpagā phalaṃ gaṇhiṃsu, sabbarukkhānaṃ khandhesu
khandhapadumāni, sākhāsu sākhāpadumāni, vallīsu vallipadumāni, ākāsesu
ākāsapadumāni pathavītalaṃ bhinditvā daṇḍapadumāni pupphiṃsu. Sabbo
mahāsamuddo pañcavaṇṇapadumasañchanno ahosi. Tiyojanasahassavitthato
himavā ghanabaddhamorapiñchakalāpo viya, nirantaraṃ mālādāmagavacchiko
viya, suṭṭhu pīḷetvā ābaddhapupphavaṭaṃsako viya, supūritaṃ
pupphacaṅkoṭakaṃ viya ca atiramaṇīyo ahosi.
Te tathāgatassa sarīraṃ
okirantīti te yamakasālā bhummadevatāhi
sañcalitakhandhasākhaviṭapā tathāgatassa sarīraṃ avakiranti, sarīrassa
upari pupphāni vikirantīti attho. Ajjhokirantīti
ajjhottharantā viya kiranti.Abhippakirantīti
abhiṇhaṃ punappunaṃ pakirantiyeva. Dibbānīti devaloke
nandapokkharaṇīsambhavāni, tāni hontisuvaṇṇavaṇṇāni
paṇṇacchattappamāṇapattāni, mahātumbamattaṃ reṇuṃ gaṇhanti. Na kevalañca
mandāravapupphāneva, aññānipi pana dibbāni
pāricchattakakoviḷārapupphādīni suvaṇṇacaṅkoṭakāni pūretvā
cakkavāḷamukhavaṭṭiyampi tidasapurepi brahmalokepi ṭhitāhi devatāhi
paviṭṭhāni, antalikkhā patanti. Tathāgatassa
sarīranti antarā avikiṇṇāneva āgantvā pattakiñjakkhareṇucuṇṇehi
tathāgatassa sarīrameva okiranti.
Dibbānipicandanacuṇṇānīti
devatānaṃ upakappanacandanacuṇṇāni. Na kevalañca devatānaṃyeva,
nāgasupaṇṇamanussānampi upakappanacandanacuṇṇāni. Na kevalañca
candanacuṇṇāneva,
kāḷānusārikalohitacandanādisabbadibbagandhajālacuṇṇāni,
haritālaañjanasuvaṇṇarajatacuṇṇāni sabbadibbagandhavāsavikatiyo
suvaṇṇarajatādisamugge pūretvā cakkavāḷamukhavaṭṭiādīsu ṭhitāhi devatāhi
paviṭṭhāni antarā avippakiritvā tathāgatasseva sarīraṃ okiranti.
Dibbānipi tūriyānīti
devatānaṃ upakappanatūriyāni. Na kevalañca tāniyeva, sabbānipi
tantibaddhacammapariyonaddhaghanasusirabhedāni dasasahassacakkavāḷesu
devanāgasupaṇṇamanussānaṃ tūriyāni ekacakkavāḷe sannipatitvā antalikkhe
vajjantīti veditabbāni.
Dibbānipi saṅgītānīti
varuṇavāraṇadevatā kira nāmetā dīghāyukā devatā – ‘‘mahāpuriso
manussapathe nibbattitvā buddho bhavissatī’’ti sutvā
‘‘paṭisandhiggahaṇadivase naṃ gahetvā gamissāmā’’ti mālaṃ
ganthetumārabhiṃsu. Tā ganthamānāva – ‘‘mahāpuriso mātukucchiyaṃ
nibbatto’’ti sutvā ‘‘tumhe kassa ganthathā’’ti vuttā ‘‘na tāva niṭṭhāti,
kucchito nikkhamanadivase gaṇhitvā gamissāmā’’ti āhaṃsu. Punapi
‘‘nikkhanto’’ti sutvā ‘‘mahābhinikkhamanadivase gamissāmā’’ti.
Ekūnatiṃsavassāni ghare vasitvā ‘‘ajja mahābhinikkhamanaṃ
nikkhanto’’tipi sutvā ‘‘abhisambodhidivase gamissāmā’’ti. Chabbassāni
padhānaṃ katvā ‘‘ajja abhisambuddho’’tipi sutvā
‘‘dhammacakkappavattanadivase gamissāmā’’ti. ‘‘Sattasattāhāni bodhimaṇḍe
vītināmetvā isipatanaṃ gantvā
dhammacakkaṃ pavattita’’ntipi sutvā ‘‘yamakapāṭihāriyadivase
gamissāmā’’ti. ‘‘Ajja yamakapāṭihāriyaṃ karī’’tipi sutvā
‘‘devorohaṇadivase gamissāmā’’ti. ‘‘Ajja devorohaṇaṃ karī’’tipi sutvā
‘‘āyusaṅkhārossajjane gamissāmā’’ti. ‘‘Ajja āyusaṅkhāraṃ ossajī’’tipi
sutvā ‘‘na tāva niṭṭhāti, parinibbānadivase gamissāmā’’ti. ‘‘Ajja
bhagavā yamakasālānamantare dakkhiṇena passena sato sampajāno sīhaseyyaṃ
upagato balavapaccūsasamaye parinibbāyissati. Tumhe kassa ganthathā’’ti
sutvā pana – ‘‘kinnāmetaṃ, ‘ajjeva mātukucchiyaṃ paṭisandhiṃ gaṇhi,
ajjeva mātukucchito nikkhami, ajjeva mahābhinikkhamanaṃ nikkhami, ajjeva
buddho ahosi, ajjeva dhammacakkaṃ pavattayi, ajjeva yamakapāṭihāriyaṃ
akāsi, ajjeva devalokā otiṇṇo, ajjeva āyusaṅkhāraṃ ossaji, ajjeva kira
parinibbāyissatī’ti. Nanu nāma dutiyadivase yāgupānakālamattampi
ṭhātabbaṃ assa. Dasa pāramiyo pūretvā buddhattaṃ pattassa nāma
ananucchavikameta’’nti apariniṭṭhitāva mālāyo gahetvā āgamma anto
cakkavāḷe okāsaṃ alabhamānā
cakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ lambitvā cakkavāḷamukhavaṭṭiyāva ādhāvantiyo
hatthena hatthaṃ gīvāya gīvaṃ gahetvā tīṇi ratanāni ārabbha dvattiṃsa
mahāpurisalakkhaṇāni chabbaṇṇarasmiyo dasa pāramiyo aḍḍhachaṭṭhāni
jātakasatāni cuddasa buddhañāṇāni ārabbha gāyitvā tassa tassa avasāne
‘‘mahāyaso, mahāyaso’’ti vadanti. Idametaṃ paṭicca vuttaṃ – ‘‘dibbānipi
saṅgītāni antalikkhe vattanti tathāgatassa pūjāyā’’ti.
199. Bhagavā
pana yamakasālānaṃ antarā dakkhiṇena passena nipannoyeva pathavītalato
yāva cakkavāḷamukhavaṭṭiyā, cakkavāḷamukhavaṭṭito ca yāva brahmalokā
sannipatitāya parisāya mahantaṃ ussāhaṃ disvā āyasmato ānandassa
ārocesi. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho bhagavā āyasmantaṃ ānandaṃ…pe…
tathāgatassa pūjāyā’’ti. Evaṃ mahāsakkāraṃ dassetvā tenāpi attano
asakkatabhāvameva dassanto na
kho, ānanda, ettāvatātiādimāha.
Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘ānanda, mayā dīpaṅkarapādamūle nipannena aṭṭha
dhamme samodhānetvā abhinīhāraṃ karontena na
mālāgandhatūriyasaṅgītānaṃ atthāya abhinīhāro kato, na etadatthāya
pāramiyo pūritā. Tasmā na kho ahaṃ etāya pūjāya pūjito nāma homī’’ti.
Kasmā pana bhagavā aññattha
ekaṃ umāpupphamattampi gahetvā buddhaguṇe āvajjetvā katāya pūjāya
buddhañāṇenāpi aparicchinnaṃ vipākaṃ vaṇṇetvā idha evaṃ mahantaṃ pūjaṃ
paṭikkhipatīti? Parisānuggahena ceva sāsanassa ca ciraṭṭhitikāmatāya.
Sace hi bhagavā evaṃ na paṭikkhipeyya, anāgate sīlassa āgataṭṭhāne sīlaṃ
na paripūressanti, samādhissa āgataṭṭhāne samādhiṃ na paripūressanti,
vipassanāya āgataṭṭhāne vipassanāgabbhaṃ na gāhāpessanti. Upaṭṭhāke
samādapetvā pūjaṃyeva kārentā viharissanti. Āmisapūjā ca nāmesā sāsanaṃ
ekadivasampi ekayāgupānakālamattampi sandhāretuṃ na sakkoti.
Mahāvihārasadisañhi vihārasahassaṃ mahācetiyasadisañca cetiyasahassampi
sāsanaṃ dhāretuṃ na sakkonti. Yena kammaṃ kataṃ, tasseva hoti.
Sammāpaṭipatti pana tathāgatassa anucchavikā pūjā. Sā hi tena patthitā
ceva, sakkoti sāsanañca sandhāretuṃ, tasmā taṃ dassento yo
kho ānandātiādimāha.
Tattha dhammānudhammappaṭipannoti
navavidhassa lokuttaradhammassa anudhammaṃ pubbabhāgapaṭipadaṃ paṭipanno .
Sāyeva pana paṭipadā anucchavikattā ‘‘sāmīcī’’ti vuccati. Taṃ sāmīciṃ
paṭipannotisāmīcippaṭipanno. Tameva
pubbabhāgapaṭipadāsaṅkhātaṃ anudhammaṃ carati pūretīti anudhammacārī.
Pubbabhāgapaṭipadāti
ca sīlaṃ ācārapaññatti dhutaṅgasamādānaṃ yāva gotrabhuto sammāpaṭipadā
veditabbā. Tasmā yo bhikkhu chasu agāravesu patiṭṭhāya paññattiṃ
atikkamati, anesanāya jīvikaṃ kappeti, ayaṃ na dhammānudhammappaṭipanno.
Yo pana sabbaṃ attano paññattaṃ sikkhāpadaṃ jinavelaṃ jinamariyādaṃ
jinakāḷasuttaṃ aṇumattampi na vītikkamati, ayaṃ dhammānudhammappaṭipanno
nāma. Bhikkhuniyāpi eseva nayo. Yo upāsako pañca verāni dasa
akusalakammapathe samādāya vattati appeti, ayaṃ na
dhammānudhammappaṭipanno. Yo pana tīsu saraṇesu, pañcasupi sīlesu,
dasasu sīlesu paripūrakārī hoti, māsassa aṭṭha uposathe karoti, dānaṃ
deti, gandhapūjaṃ mālāpūjaṃ karoti, mātaraṃ pitaraṃ upaṭṭhāti,
dhammike samaṇabrāhmaṇe upaṭṭhāti, ayaṃ dhammānudhammappaṭipanno nāma.
Upāsikāyapi eseva nayo.
Paramāyapūjāyāti
uttamāya pūjāya. Ayañhi nirāmisapūjā nāma sakkoti mama sāsanaṃ
sandhāretuṃ. Yāva hi imā catasso parisā maṃ imāya pūjessanti, tāva mama
sāsanaṃ majjhe nabhassa puṇṇacando viya virocissatīti dasseti.
Upavāṇattheravaṇṇanā
200.Apasāresīti
apanesi. Apehīti
apagaccha. Thero ekavacaneneva tālavaṇṭaṃ nikkhipitvā ekamantaṃ aṭṭhāsi.Upaṭṭhākotiādi
paṭhamabodhiyaṃ anibaddhupaṭṭhākabhāvaṃ sandhāyāha. Ayaṃ,
bhante, āyasmā upavāṇoti evaṃ therena vutte ānando upavāṇassa
sadosabhāvaṃ sallakkheti, ‘handassa niddosabhāvaṃ kathessāmī’ti bhagavāyebhuyyena
ānandātiādimāha. Tattha yebhuyyenāti
idaṃ asaññasattānañceva arūpadevatānañca ohīnabhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Apphuṭoti
asamphuṭṭho abharito vā. Bhagavato kira āsannapadese vālaggamatte okāse
sukhumattabhāvaṃ māpetvā dasa dasa mahesakkhā devatā aṭṭhaṃsu. Tāsaṃ
parato vīsati vīsati. Tāsaṃ parato tiṃsati tiṃsati. Tāsaṃ parato
cattālīsaṃ cattālīsaṃ. Tāsaṃ parato paññāsaṃ paññāsaṃ. Tāsaṃ parato
saṭṭhi saṭṭhi devatā aṭṭhaṃsu. Tā aññamaññaṃ hatthena vā pādena vā
vatthena vā na byābādhenti. ‘‘Apehi maṃ, mā ghaṭṭehī’’ti vattabbākāraṃ
nāma natthi. ‘‘Tā kho pana
devatāyo dasapi hutvā vīsatipi hutvā tiṃsampi hutvā cattālīsampi hutvā
paññāsampi hutvā āraggakoṭinitudanamattepi tiṭṭhanti, na ca aññamaññaṃ
byābādhentī’’ti (a. ni. 1.37) vuttasadisāva ahesuṃ. Ovārentoti
āvārento. Thero kira pakatiyāpi mahāsarīro hatthipotakasadiso. So
paṃsukūlacīvaraṃ pārupitvā atimahā viya ahosi.
Tathāgataṃ dassanāyāti
bhagavato mukhaṃ daṭṭhuṃ alabhamānā evaṃ ujjhāyiṃsu. Kiṃ pana tā theraṃ
vinivijjha passituṃ na sakkontīti? Āma, na sakkonti. Devatā hi
puthujjane vinivijjha passituṃ sakkonti, na khīṇāsave. Therassa ca
mahesakkhatāya tejussadatāya
upagantumpi na sakkonti. Kasmā pana
therova tejussado, na aññe arahantoti? Yasmā kassapabuddhassa cetiye
ārakkhadevatā ahosi.
Vipassimhi kira sammāsambuddhe parinibbute
ekagghanasuvaṇṇakkhandhasadisassa dhātusarīrassa ekameva cetiyaṃ akaṃsu,
dīghāyukabuddhānañhi ekameva cetiyaṃ hoti. Taṃ manussā ratanāyāmāhi
vidatthivitthatāhi dvaṅgulabahalāhi suvaṇṇiṭṭhakāhi haritālena ca
manosilāya ca mattikākiccaṃ tilateleneva udakakiccaṃ sādhetvā
yojanappamāṇaṃ uṭṭhapesuṃ. Tato bhummā devatā yojanappamāṇaṃ, tato
ākāsaṭṭhakadevatā, tato uṇhavalāhakadevatā, tato abbhavalāhakadevatā,
tato cātumahārājikā devatā, tato tāvatiṃsā devatā yojanappamāṇaṃ
uṭṭhapesunti evaṃ sattayojanikaṃ cetiyaṃ ahosi. Manussesu
mālāgandhavatthādīni gahetvā āgatesu ārakkhadevatā gahetvā tesaṃ
passantānaṃyeva cetiyaṃ pūjesi.
Tadā ayaṃ thero brāhmaṇamahāsālo hutvā ekaṃ pītakaṃ vatthaṃ ādāya gato.
Devatā tassa hatthato vatthaṃ gahetvā cetiyaṃ pūjesi. Brāhmaṇo taṃ disvā
pasannacitto ‘‘ahampi anāgate evarūpassa buddhassa cetiye ārakkhadevatā
homī’’ti patthanaṃ katvā tato cuto devaloke nibbatti. Tassa devaloke ca
manussaloke ca saṃsarantasseva kassapo bhagavā loke uppajjitvā
parinibbāyi. Tassāpi ekameva dhātusarīraṃ ahosi. Taṃ gahetvā yojanikaṃ
cetiyaṃ kāresuṃ. So tattha ārakkhadevatā hutvā sāsane antarahite sagge
nibbattitvā amhākaṃ bhagavato kāle tato cuto mahākule paṭisandhiṃ
gahetvā nikkhamma pabbajitvā arahattaṃ patto. Iti cetiye ārakkhadevatā
hutvā āgatattā thero tejussadoti veditabbo.
Devatā, ānanda,
ujjhāyantīti iti ānanda, devatā ujjhāyanti, na mayhaṃ puttassa
añño koci doso atthīti dasseti.
201.Kathaṃbhūtā
pana, bhanteti kasmā āha? Bhagavā tumhe – ‘‘devatā ujjhāyantī’’ti
vadatha, kathaṃ bhūtā pana tā tumhe manasi karotha ,
kiṃ tumhākaṃ parinibbānaṃ adhivāsentīti pucchati. Atha bhagavā – ‘‘nāhaṃ
adhivāsanakāraṇaṃ vadāmī’’ti tāsaṃ anadhivāsanabhāvaṃ dassento santānandātiādimāha.
Tattha ākāse
pathavīsaññiniyoti ākāse pathaviṃ māpetvā tattha
pathavīsaññiniyo. Kandantīti
rodanti.Chinnapātaṃ
papatantīti majjhe chinnā viya hutvā yato vā tato vā papatanti. Āvaṭṭantīti
āvaṭṭantiyo patitaṭṭhānameva āgacchanti. Vivaṭṭantīti
patitaṭṭhānato parabhāgaṃ vaṭṭamānā gacchanti. Apica dve pāde pasāretvā
sakiṃ purato sakiṃ pacchato sakiṃ vāmato sakiṃ dakkhiṇato
saṃparivattamānāpi – ‘‘āvaṭṭanti vivaṭṭantī’’ti vuccanti. Santānanda,
devatā pathaviyaṃ pathavīsaññiniyoti pakatipathavī kira devatā
dhāretuṃ na sakkoti. Tattha hatthako brahmā viya devatā osīdanti. Tenāha
bhagavā – ‘‘oḷārikaṃ hatthaka, attabhāvaṃ abhinimmināhī’’ti (a. ni.
3.128). Tasmā yā devatā pathaviyaṃ pathaviṃ māpesuṃ, tā sandhāyetaṃ
vuttaṃ – ‘‘pathaviyaṃ pathavīsaññiniyo’’ti.
Vītarāgāti
pahīnadomanassā silāthambhasadisā anāgāmikhīṇāsavadevatā.
Catusaṃvejanīyaṭhānavaṇṇanā
202.Vassaṃvuṭṭhāti
buddhakāle kira dvīsu kālesu bhikkhū sannipatanti upakaṭṭhāya
vassūpanāyikāya kammaṭṭhānaggahaṇatthaṃ, vuṭṭhavassā ca
gahitakammaṭṭhānānuyogena nibbattitavisesārocanatthaṃ. Yathā ca
buddhakāle, evaṃ tambapaṇṇidīpepi apāragaṅgāya bhikkhū lohapāsāde
sannipatiṃsu, pāragaṅgāya bhikkhū tissamahāvihāre. Tesu apāragaṅgāya
bhikkhū saṅkārachaḍḍakasammajjaniyo gahetvā āgantvā mahāvihāre
sannipatitvā cetiye sudhākammaṃ katvā – ‘‘vuṭṭhavassā āgantvā lohapāsāde
sannipatathā’’ti vattaṃ katvā phāsukaṭṭhānesu vasitvā vuṭṭhavassā
āgantvā lohapāsāde pañcanikāyamaṇḍale, yesaṃ pāḷi paguṇā, te pāḷiṃ
sajjhāyanti. Yesaṃ aṭṭhakathā paguṇā, te aṭṭhakathaṃ sajjhāyanti. Yo
pāḷiṃ vā aṭṭhakathaṃ vā virādheti ,
taṃ – ‘‘kassa santike tayā gahita’’nti vicāretvā ujuṃ katvā gāhāpenti.
Pāragaṅgāvāsinopi tissamahāvihāre evameva karonti. Evaṃ dvīsu kālesu
sannipatitesu bhikkhūsu ye pure vassūpanāyikāya kammaṭṭhānaṃ gahetvā
gatā visesārocanatthaṃ āgacchanti, evarūpe sandhāya ‘‘pubbe bhante
vassaṃvuṭṭhā’’tiādimāha.
Manobhāvanīyeti
manasā bhāvite sambhāvite. Ye vā mano manaṃ bhāventi vaḍḍhenti
rāgarajādīni pavāhenti, evarūpeti attho. Thero kira
vattasampanno mahallakaṃ bhikkhuṃ disvā thaddho hutvā na nisīdati,
paccuggamanaṃ katvā hatthato chattañca pattacīvarañca gahetvā pīṭhaṃ
papphoṭetvā deti, tattha nisinnassa vattaṃ katvā senāsanaṃ paṭijaggitvā
deti. Navakaṃ bhikkhuṃ disvā tuṇhībhūto na nisīdati, samīpe ṭhatvā
vattaṃ karoti. So tāya vattapaṭipattiyā aparihāniṃ patthayamāno evamāha.
Atha bhagavā – ‘‘ānando manobhāvanīyānaṃ dassanaṃ na labhissāmī’’ti
cinteti, handassa, manobhāvanīyānaṃ dassanaṭṭhānaṃ ācikkhissāmi, yattha
vasanto ito cito ca anāhiṇḍitvāva lacchati manobhāvanīye bhikkhū
dassanāyāti cintetvā cattārimānītiādimāha.
Tattha saddhassāti
buddhādīsu pasannacittassa vattasampannassa, yassa pāto paṭṭhāya
cetiyaṅgaṇavattādīni sabbavattāni katāneva paññāyanti. Dassanīyānīti
dassanārahāni dassanatthāya gantabbāni. Saṃvejanīyānīti
saṃvegajanakāni. Ṭhānānīti
kāraṇāni, padesaṭhānāneva vā.
Ye hi kecīti idaṃ
cetiyacārikāya satthakabhāvadassanatthaṃ vuttaṃ. Tattha cetiyacārikaṃ
āhiṇḍantāti ye ca tāva tattha tattha cetiyaṅgaṇaṃ sammajjantā,
āsanāni dhovantā bodhimhi udakaṃ siñcantā āhiṇḍanti, tesu vattabbameva
natthi asukavihāre ‘‘cetiyaṃ vandissāmā’’ti nikkhamitvā pasannacittā
antarā kālaṅkarontāpi anantarāyena sagge patiṭṭhahissanti yevāti
dasseti.
Ānandapucchākathāvaṇṇanā
203.Adassanaṃ, ānandāti
yadetaṃ mātugāmassa adassanaṃ, ayamettha uttamā paṭipattīti dasseti.
Dvāraṃ pidahitvā senāsane nisinno hi bhikkhu āgantvā dvāre ṭhitampi
mātugāmaṃ yāva na passati, tāvassa ekaṃseneva na lobho uppajjati, na
cittaṃ calati. Dassane pana satiyeva tadubhayampi assa. Tenāha –
‘‘adassanaṃ ānandā’’ti.Dassane
bhagavā sati kathanti bhikkhaṃ gahetvā upagataṭṭhānādīsu dassane
sati kathaṃ paṭipajjitabbanti pucchati. Atha bhagavā yasmā khaggaṃ
gahetvā – ‘‘sace mayā saddhiṃ ālapasi, ettheva te sīsaṃ pātessāmī’’ti
ṭhitapurisena vā, ‘‘sace mayā saddhiṃ ālapasi, ettheva te maṃsaṃ
murumurāpetvā khādissāmī’’ti ṭhitayakkhiniyā
vā ālapituṃ varaṃ. Ekasseva hi attabhāvassa tappaccayā vināso hoti, na
apāyesu aparicchinnadukkhānubhavanaṃ. Mātugāmena pana ālāpasallāpe sati
vissāso hoti, vissāse sati otāro hoti, otiṇṇacitto sīlabyasanaṃ patvā
apāyapūrako hoti; tasmā anālāpoti
āha. Vuttampi cetaṃ –
‘‘Sallape asihatthena, pisācenāpi sallape;
Āsīvisampi āsīde, yena daṭṭho na jīvati;
Na tveva eko ekāya, mātugāmena sallape’’ti. (a. ni. 5.55);
Ālapantena panāti
sace mātugāmo divasaṃ vā pucchati, sīlaṃ vā yācati, dhammaṃ vā sotukāmo
hoti, pañhaṃ vā pucchati, tathārūpaṃ vā panassa pabbajitehi
kattabbakammaṃ hoti, evarūpe kāle anālapantaṃ ‘‘mūgo ayaṃ, badhiro ayaṃ,
bhutvāva baddhamukho nisīdatī’’ti vadati, tasmā avassaṃ ālapitabbaṃ
hoti. Evaṃ ālapantena pana kathaṃ paṭipajjitabbanti pucchati. Atha
bhagavā – ‘‘etha tumhe, bhikkhave, mātumattīsu mātucittaṃ upaṭṭhapetha,
bhaginimattīsu bhaginicittaṃ upaṭṭhapetha, dhītumattīsu dhītucittaṃ
upaṭṭhapethā’’ti (saṃ. ni. 4.127) imaṃ ovādaṃ sandhāya sati,
ānanda, upaṭṭhapetabbāti āha.
204.Abyāvaṭāti
atantibaddhā nirussukkā hotha. Sāratthe
ghaṭathāti uttamatthe arahatte ghaṭetha.Anuyuñjathāti
tadadhigamāya anuyogaṃ karotha. Appamattāti
tattha avippamuṭṭhasatī. Vīriyātāpayogenaātāpino. Kāye
ca jīvite ca nirapekkhatāya pahitattā pesitacittā
viharatha.
205.Kathaṃpana,
bhanteti tehi khattiyapaṇḍitādīhi kathaṃ paṭipajjitabbaṃ. Addhā
maṃ te paṭipucchissanti – ‘‘kathaṃ, bhante, ānanda tathāgatassa sarīre
paṭipajjitabba’’nti; ‘‘tesāhaṃ kathaṃ paṭivacanaṃ demī’’ti pucchati.Ahatena
vatthenāti navena kāsikavatthena. Vihatena
kappāsenāti supothitena kappāsena. Kāsikavatthañhi sukhumattā
telaṃ na gaṇhāti, kappāso pana gaṇhāti. Tasmā ‘‘vihatena kappāsenā’’ti
āha. Āyasāyāti
sovaṇṇāya. Sovaṇṇañhi idha ‘‘ayasa’’nti adhippetaṃ.
Thūpārahapuggalavaṇṇanā
206.Rājā
cakkavattīti ettha kasmā bhagavā agāramajjhe vasitvā kālaṅkatassa
rañño thūpārahataṃ anujānāti, na sīlavato puthujjanassa bhikkhussāti?
Anacchariyattā. Puthujjanabhikkhūnañhi thūpe
anuññāyamāne tambapaṇṇidīpe tāva thūpānaṃ okāso na bhaveyya, tathā
aññesu ṭhānesu. Tasmā ‘‘anacchariyā te bhavissantī’’ti nānujānāti. Rājā
cakkavattī ekova nibbattati, tenassa thūpo acchariyo hoti.
Puthujjanasīlavato pana parinibbutabhikkhuno viya mahantampi sakkāraṃ
kātuṃ vaṭṭatiyeva.
Ānandaacchariyadhammavaṇṇanā
207.Vihāranti
idha maṇḍalamālo vihāroti adhippeto, taṃ pavisitvā. Kapisīsanti
dvārabāhakoṭiyaṃ ṭhitaṃ aggaḷarukkhaṃ. Rodamāno
aṭṭhāsīti so kirāyasmā cintesi – ‘‘satthārā mama saṃvegajanakaṃ
vasanaṭṭhānaṃ kathitaṃ, cetiyacārikāya sātthakabhāvo kathito, mātugāme
paṭipajjitabbapañho vissajjito, attano sarīre paṭipatti akkhātā, cattāro
thūpārahā kathitā, dhuvaṃ ajja bhagavā parinibbāyissatī’’ti, tassevaṃ
cintayato balavadomanassaṃ uppajji. Athassa etadahosi – ‘‘bhagavato
santike rodanaṃ nāma aphāsukaṃ, ekamantaṃ gantvā sokaṃ
tanukaṃ karissāmī’’ti, so tathā akāsi. Tena vuttaṃ – ‘‘rodamāno
aṭṭhāsī’’ti.
Ahañca vatamhīti
ahañca vata amhi, ahaṃ vatamhītipi pāṭho. Yo
mama anukampakoti yo maṃ anukampati anusāsati, sve dāni paṭṭhāya
kassa mukhadhovanaṃ dassāmi, kassa pāde dhovissāmi, kassa senāsanaṃ
paṭijaggissāmi, kassa pattacīvaraṃ gahetvā vicarissāmīti bahuṃ vilapi. Āmantesīti
bhikkhusaṅghassa antare theraṃ adisvā āmantesi.
Mettenakāyakammenāti
mettacittavasena pavattitena mukhadhovanadānādikāyakammena. Hitenāti
hitavuddhiyā katena. Sukhenāti
sukhasomanasseneva katena, na dukkhinā dummanena hutvāti attho. Advayenāti
dve koṭṭhāse katvā akatena. Yathā hi eko sammukhāva karoti na
parammukhā, eko parammukhāva karoti na sammukhā evaṃ vibhāgaṃ akatvā
katenāti vuttaṃ hoti. Appamāṇenāti
pamāṇavirahitena. Cakkavāḷampi hi atisambādhaṃ, bhavaggampi atinīcaṃ,
tayā kataṃ kāyakammameva bahunti
dasseti.
Mettena vacīkammenāti
mettacittavasena pavattitena mukhadhovanakālārocanādinā vacīkammena. Api
ca ovādaṃ sutvā – ‘‘sādhu, bhante’’ti vacanampi mettaṃ vacīkammameva. Mettena
manokammenāti kālasseva sarīrapaṭijagganaṃ katvā vivittāsane
nisīditvā – ‘‘satthā arogo hotu, abyāpajjo sukhī’’ti evaṃ pavattitena
manokammena. Katapuññosīti
kappasatasahassaṃ abhinīhārasampannosīti dasseti. Katapuññosīti ca
ettāvatā vissattho mā pamādamāpajji, atha kho padhānamanuyuñja. Evañhi
anuyutto khippaṃ hohisi anāsavo, dhammasaṅgītikāle arahattaṃ
pāpuṇissasi. Na hi mādisassa katapāricariyā nipphalā nāma hotīti
dasseti.
208. Evañca pana
vatvā mahāpathaviṃ pattharanto viya ākāsaṃ vitthārento viya
cakkavāḷagiriṃ osārento viya sineruṃ ukkhipento viya mahājambuṃ khandhe
gahetvā cālento viya āyasmato ānandassa guṇakathaṃ ārabhanto atha kho
bhagavā bhikkhū āmantesi. Tattha ‘‘yepi te,
bhikkhave, etarahī’’ti kasmā na vuttaṃ? Aññassa buddhassa natthitāya.
Eteneva cetaṃ veditabbaṃ – ‘‘yathā cakkavāḷantarepi añño buddho
natthī’’ti. Paṇḍitoti
byatto. Medhāvīti
khandhadhātuāyatanādīsu kusalo.
209.Bhikkhuparisā
ānandaṃ dassanāyāti ye bhagavantaṃ passitukāmā theraṃ
upasaṅkamanti, ye ca ‘‘āyasmā kirānando samantapāsādiko abhirūpo
dassanīyo bahussuto saṅghasobhano’’ti therassa guṇe sutvā āgacchanti, te
sandhāya ‘‘bhikkhuparisā ānandaṃ dassanāya upasaṅkamantī’’ti vuttaṃ. Esa
nayo sabbattha.Attamanāti
savanena no dassanaṃ sametīti sakamanā tuṭṭhacittā. Dhammanti
‘‘kacci, āvuso, khamanīyaṃ, kacci yāpanīyaṃ, kacci yoniso manasikārena
kammaṃ karotha, ācariyupajjhāye vattaṃ pūrethā’’ti evarūpaṃ
paṭisanthāradhammaṃ. Tattha bhikkhunīsu – ‘‘kacci, bhaginiyo, aṭṭha
garudhamme samādāya vattathā’’ti idampi nānākaraṇaṃ hoti. Upāsakesu
āgatesu ‘‘upāsaka, na te kacci sīsaṃ vā aṅgaṃ vā rujjati,
arogā te puttabhātaro’’ti na evaṃ paṭisanthāraṃ karoti. Evaṃ pana karoti
– ‘‘kathaṃ upāsakā tīṇi saraṇāni pañca sīlāni rakkhatha, māsassa
aṭṭhauposathe karotha, mātāpitūnaṃ upaṭṭhānavattaṃ pūretha,
dhammikasamaṇabrāhmaṇe paṭijaggathā’’ti. Upāsikāsupi eseva nayo.
Idāni ānandattherassa cakkavattinā saddhiṃ upamaṃ karonto cattārome
bhikkhavetiādimāha. Tatthakhattiyāti
abhisittā ca anabhisittā ca khattiyajātikā. Te kira – ‘‘rājā cakkavattī
nāma abhirūpo dassanīyo pāsādiko ākāsena vicaranto rajjaṃ anusāsati
dhammiko dhammarājā’’ti tassa guṇakathaṃ sutvā ‘‘savanena dassanampi
sama’’nti attamanā honti. Bhāsatīti
kathento – ‘‘kathaṃ, tātā, rājadhammaṃ pūretha, paveṇiṃ rakkhathā’’ti
paṭisanthāraṃ karoti. Brāhmaṇesu pana – ‘‘kathaṃ ācariyā mante vācetha,
kathaṃ antevāsikā mante gaṇhanti, dakkhiṇaṃ vā vatthāni vā kapilaṃ vā
alatthā’’ti paṭisanthāraṃ karoti. Gahapatīsu – ‘‘kathaṃ tātā, na vo
rājakulato daṇḍena vā balinā vā pīḷā atthi, sammā devo
dhāraṃ anupavecchati, sassāni sampajjantī’’ti evaṃ paṭisanthāraṃ karoti.
Samaṇesu – ‘‘kathaṃ, bhante, pabbajitaparikkhārā sulabhā, samaṇadhamme
na pamajjathā’’ti evaṃ paṭisanthāraṃ karoti.
Mahāsudassanasuttadesanāvaṇṇanā
210.Khuddakanagaraketi
nagarapatirūpake sambādhe khuddakanagarake. Ujjaṅgalanagaraketi
visamanagarake. Sākhānagaraketi
yathā rukkhānaṃ sākhā nāma khuddakā honti, evameva aññesaṃ mahānagarānaṃ
sākhāsadise khuddakanagarake. Khattiyamahāsālāti
khattiyamahāsārappattā mahākhattiyā. Esa nayo sabbattha.
Tesu khattiyamahāsālā nāma
yesaṃ koṭisatampi koṭisahassampi dhanaṃ nikhaṇitvā ṭhapitaṃ,
divasaparibbayo ekaṃ kahāpaṇasakaṭaṃ nigacchati, sāyaṃ dve pavisanti. Brāhmaṇamahāsālā nāma
yesaṃ asītikoṭidhanaṃ nihitaṃ hoti, divasaparibbayo eko kahāpaṇakumbho
nigacchati, sāyaṃ ekasakaṭaṃ pavisati. Gahapatimahāsālā nāma
yesaṃ cattālīsakoṭidhanaṃ nihitaṃ hoti, divasaparibbayo pañca
kahāpaṇambaṇāni nigacchanti, sāyaṃ kumbho pavisati.
Māhevaṃ, ānanda, avacāti
ānanda, mā evaṃ avaca, na imaṃ ‘‘khuddakanagara’’nti vattabbaṃ.
Ahañhi imasseva nagarassa sampattiṃ kathetuṃ – ‘‘anekavāraṃ tiṭṭhaṃ
nisīdaṃ mahantena ussāhena, mahantena parakkamena idhāgato’’ti vatvā bhūtapubbantiādimāha. Subhikkhāti
khajjabhojjasampannā. Hatthisaddenāti
ekasmiṃ hatthimhi saddaṃ karonte caturāsītihatthisahassāni saddaṃ
karonti, iti hatthisaddena avivittā, hoti, tathā assasaddena. Puññavanto
panettha sattā catusindhavayuttehi rathehi aññamaññaṃ anubandhamānā
antaravīthīsu vicaranti, iti rathasaddena avivittā hoti. Niccaṃ
payojitāneva panettha bheriādīni tūriyāni, iti bherisaddādīhipi avivittā
hoti. Tattha sammasaddoti
kaṃsatāḷasaddo. Pāṇitāḷasaddoti
pāṇinā caturassaambaṇatāḷasaddo. Kuṭabherisaddotipi vadanti.
Asnāthapivatha khādathāti
asnātha pivatha khādatha. Ayaṃ panettha saṅkhepo, bhuñjatha bhoti iminā
dasamena saddena avivittā hoti anupacchinnasaddā. Yathā pana aññesu
nagaresu ‘‘kacavaraṃ chaḍḍetha, kudālaṃ gaṇhatha, pacchiṃ gaṇhatha,
pavāsaṃ gamissāma, taṇḍulapuṭaṃ gaṇhatha, bhattapuṭaṃ gaṇhatha,
phalakāvudhādīni sajjāni karothā’’ti evarūpā saddā honti, na yidha evaṃ
ahosīti dasseti.
‘‘Dasamena saddenā’’ti ca vatvā ‘‘kusāvatī, ānanda, rājadhānī sattahi
pākārehi parikkhittā ahosī’’ti sabbaṃmahāsudassanasuttaṃ niṭṭhāpetvā gaccha
tvaṃ ānandātiādimāha. Tattha abhikkamathāti
abhimukhā kamatha, āgacchathāti attho. Kiṃ pana te bhagavato āgatabhāvaṃ
na jānantīti? Jānanti. Buddhānaṃ gatagataṭṭhānaṃ nāma mahantaṃ kolāhalaṃ
hoti, kenacideva karaṇīyena nisinnattā na āgatā. ‘‘Te āgantvā
bhikkhusaṅghassa ṭhānanisajjokāsaṃ saṃvidahitvā dassantī’’ti tesaṃ
santike avelāyampi bhagavā pesesi.
Mallānaṃ vandanāvaṇṇanā
211.Amhākañca
noti ettha no kāro
nipātamattaṃ. Aghāvinoti
uppannadukkhā. Dummanāti
anattamanā.Cetodukkhasamappitāti
domanassasamappitā. Kulaparivattaso
kulaparivattaso ṭhapetvāti ekekaṃkulaparivattaṃ kulasaṅkhepaṃ
vīthisabhāgena ceva racchāsabhāgena ca visuṃ visuṃ ṭhapetvā.
Subhaddaparibbājakavatthuvaṇṇanā
212.Subhaddonāma
paribbājakoti udiccabrāhmaṇamahāsālakulā pabbajito
channaparibbājako.Kaṅkhādhammoti
vimatidhammo. Kasmā panassa ajja evaṃ ahosīti? Tathāvidhaupanissayattā.
Pubbe kira puññakaraṇakāle dve bhātaro ahesuṃ. Te ekatova sassaṃ akaṃsu.
Tattha jeṭṭhakassa – ‘‘ekasmiṃ sasse navavāre aggasassadānaṃ mayā
dātabba’’nti ahosi. So vappakāle bījaggaṃ nāma datvā gabbhakāle
kaniṭṭhena saddhiṃmantesi – ‘‘gabbhakāle gabbhaṃ phāletvā dassāmā’’ti
kaniṭṭho – ‘‘taruṇasassaṃ nāsetukāmosī’’ti āha. Jeṭṭho kaniṭṭhassa
ananuvattanabhāvaṃ ñatvā khettaṃ vibhajitvā attano koṭṭhāsato gabbhaṃ
phāletvā khīraṃ nīharitvā sappinavanītena saṃyojetvā adāsi, puthukakāle
puthukaṃ kāretvā adāsi, lāyanakāle lāyanaggaṃ, veṇikaraṇe veṇaggaṃ,
kalāpādīsu kalāpaggaṃ, khalaggaṃ, khalabhaṇḍaggaṃ, koṭṭhagganti evaṃ
ekasasse navavāre aggadānaṃ adāsi. Kaniṭṭho pana uddharitvā adāsi.
Tesu jeṭṭhako aññāsikoṇḍaññatthero jāto.
Bhagavā – ‘‘kassa nu kho ahaṃ paṭhamaṃ dhammaṃ deseyya’’nti olokento
‘‘aññāsikoṇḍañño ekasmiṃ sasse nava aggadānāni adāsi, imaṃ aggadhammaṃ
tassa desessāmī’’ti sabbapaṭhamaṃ dhammaṃ desesi. So aṭṭhārasahi
brahmakoṭīhi saddhiṃ sotāpattiphale patiṭṭhāsi. Kaniṭṭho pana ohīyitvā
pacchā dānassa dinnattā satthu parinibbānakāle evaṃ cintetvā satthāraṃ
daṭṭhukāmo ahosi.
Mā tathāgataṃ viheṭhesīti
thero kira – ‘‘ete aññatitthiyā nāma attano gahaṇameva gaṇhanti, tassa
vissajjāpanatthāya bhagavato bahuṃ bhāsamānassa kāyavācāvihesā
bhavissati, pakatiyāpi ca kilantoyeva bhagavā’’ti maññamāno evamāha.
Paribbājako – ‘‘na me ayaṃ bhikkhu okāsaṃ karoti, atthikena pana
anuvattitvā kāretabbo’’ti theraṃ anuvattanto dutiyampi tatiyampi āha.
213.Assosikhoti
sāṇidvāre ṭhitassa bhāsato pakatisoteneva assosi, sutvā ca pana
subhaddasseva atthāya mahatā ussāhena āgatattā alaṃ
ānandātiādimāha. Tattha alanti
paṭikkhepatthe nipāto. Aññāpekkhovāti
aññātukāmova hutvā. Abbhaññiṃsūti
yathā tesaṃ paṭiññā, tatheva jāniṃsu. Idaṃ vuttaṃ hoti – sace nesaṃ sā
paṭiññā niyyānikā, sabbe abbhaññaṃsu, no ce, na abbhaññaṃsu. Tasmā kiṃ
tesaṃ paṭiññā niyyānikā, aniyyānikātiayameva tassa
pañhassa attho. Atha bhagavā tesaṃ aniyyānikabhāvakathanena atthābhāvato
ceva okāsābhāvato ca ‘‘ala’’nti paṭikkhipitvā dhammameva desesi.
Paṭhamayāmasmiñhi mallānaṃ dhammaṃ desetvā majjhimayāme subhaddassa,
pacchimayāme bhikkhusaṅghaṃ ovaditvā balavapaccūsasamaye
parinibbāyissāmicceva bhagavā āgato.
214.Samaṇopi
tattha na upalabbhatīti paṭhamo sotāpannasamaṇopi tattha natthi,
dutiyo sakadāgāmisamaṇopi, tatiyo anāgāmisamaṇopi, catuttho
arahattasamaṇopi tattha natthīti attho. ‘‘Imasmiṃ kho’’ti purimadesanāya
aniyamato vatvā idāni attano sāsanaṃ niyamento āha. Suññā
parappavādā samaṇebhīti catunnaṃ maggānaṃ atthāya
āraddhavipassakehi catūhi, maggaṭṭhehi catūhi, phalaṭṭhehi catūhīti
dvādasahi samaṇehi suññā parappavādā tucchā rittakā. Ime
ca subhaddāti ime dvādasa bhikkhū. Sammā
vihareyyunti ettha sotāpanno attano adhigataṭṭhānaṃ aññassa
kathetvā taṃ sotāpannaṃ karonto sammā viharati nāma. Esa nayo
sakadāgāmiādīsu. Sotāpattimaggaṭṭho aññampi sotāpattimaggaṭṭhaṃ karonto
sammā viharati nāma. Esa nayo sesamaggaṭṭhesu. Sotāpattimaggatthāya
āraddhavipassako attano paguṇaṃ kammaṭṭhānaṃ kathetvā aññampi
sotāpattimaggatthāya āraddhavipassakaṃ karonto sammā viharati nāma. Esa
nayo sesamaggatthāya āraddhavipassakesu. Idaṃ sandhāyāha – ‘‘sammā
vihareyyu’’nti. Asuñño
loko arahantehi assāti naḷavanaṃ saravanaṃ viya nirantaro assa.
Ekūnatiṃso vayasāti
vayena ekūnatiṃsavasso hutvā. Yaṃ
pabbajinti ettha yanti
nipātamattaṃ. Kiṃ
kusalānuesīti ‘‘kiṃ kusala’’nti anuesanto pariyesanto. Tattha –
‘‘kiṃ kusala’’nti sabbaññutaññāṇaṃ adhippetaṃ, taṃ gavesantoti attho. Yato
ahanti yato paṭṭhāya ahaṃ pabbajito, etthantare samadhikāni
paññāsa vassāni hontīti dasseti. Ñāyassa
dhammassāti ariyamaggadhammassa. Padesavattīti
padese vipassanāmagge pavattanto. Ito
bahiddhāti mama sāsanato bahiddhā. Samaṇopinatthīti
padesavattivipassakopi natthi, paṭhamasamaṇo sotāpannopi natthīti vuttaṃ
hoti.
Ye etthāti ye tumhe
ettha sāsane satthārā sammukhā antevāsikābhisekena abhisittā, tesaṃ vo
lābhā tesaṃ vo suladdhanti. Bāhirasamaye kira yaṃ antevāsikaṃ ācariyo –
‘‘imaṃ pabbājehi , imaṃ
ovada, imaṃ anusāsā’’ti vadati, so tena attano ṭhāne ṭhapito hoti, tasmā
tassa – ‘‘imaṃ pabbajehi, imaṃ ovada, imaṃ anusāsā’’ti ime lābhā honti.
Therampi subhaddo tameva bāhirasamayaṃ gahetvā evamāha.
Alattha khoti kathaṃ
alattha? Thero kira naṃ ekamantaṃ netvā udakatumbato pānīyena sīsaṃ
temetvā tacapañcakakammaṭṭhānaṃ kathetvā kesamassuṃ ohāretvā kāsāyāni
vatthāni acchādāpetvā saraṇāni datvā bhagavato santikaṃ ānesi. Bhagavā
upasampādetvā kammaṭṭhānaṃ ācikkhi. So taṃ gahetvā uyyānassa ekamante
caṅkamaṃ adhiṭṭhāya ghaṭento vāyamanto vipassanaṃ vaḍḍhento saha
paṭisambhidāhi arahattaṃ patvā āgamma bhagavantaṃ vanditvā nisīdi. Taṃ
sandhāya – ‘‘acirūpasampanno kho panā’’tiādi vuttaṃ.
So ca bhagavato pacchimo
sakkhisāvako ahosīti saṅgītikārakānaṃ vacanaṃ. Tattha yo
bhagavati dharamāne pabbajitvā aparabhāge upasampadaṃ labhitvā
kammaṭṭhānaṃ gahetvā arahattaṃ pāpuṇāti, upasampadampi vā dharamāneyeva
labhitvā aparabhāge kammaṭṭhānaṃ gahetvā arahattaṃ pāpuṇāti,
kammaṭṭhānampi vā dharamāneyeva gahetvā aparabhāge arahattameva
pāpuṇāti, sabbopi so pacchimo sakkhisāvako. Ayaṃ pana dharamāneyeva
bhagavati pabbajito ca
upasampanno ca kammaṭṭhānañca gahetvā arahattaṃ pattoti.
Pañcamabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
Tathāgatapacchimavācāvaṇṇanā
216. Idāni
bhikkhusaṅghassa ovādaṃ ārabhi, taṃ dassetuṃ atha
kho bhagavātiādi vuttaṃ. Tattha desito
paññattoti dhammopi desito ceva paññatto
ca, vinayopi desito ceva paññatto ca. Paññatto ca
nāma ṭhapito paṭṭhapitoti attho. So
vo mamaccayenāti so dhammavinayo tumhākaṃ mamaccayena satthā.
Mayā hi vo ṭhiteneva – ‘‘idaṃ lahukaṃ, idaṃ garukaṃ, idaṃ satekicchaṃ,
idaṃ atekicchaṃ, idaṃ lokavajjaṃ, idaṃ paṇṇattivajjaṃ, ayaṃ āpatti
puggalassa santike vuṭṭhāti, ayaṃ āpatti gaṇassa santike vuṭṭhāti, ayaṃ
saṅghassa santike vuṭṭhātī’’tisattāpattikkhandhavasena otiṇṇe vatthusmiṃ
sakhandhakaparivāro ubhatovibhaṅgo vinayo nāma
desito, taṃ sakalampi vinayapiṭakaṃ mayi parinibbute tumhākaṃ
satthukiccaṃ sādhessati.
Ṭhiteneva ca mayā – ‘‘ime cattāro satipaṭṭhānā, cattāro sammappadhānā,
cattāro iddhipādā, pañca indriyāni, pañca balāni, satta bojjhaṅgā, ariyo
aṭṭhaṅgiko maggo’’ti tena tenākārena ime dhamme vibhajitvā vibhajitvā
suttantapiṭakaṃ desitaṃ, taṃ sakalampi suttantapiṭakaṃ mayi parinibbute
tumhākaṃ satthukiccaṃ sādhessati. Ṭhiteneva ca mayā – ‘‘ime
pañcakkhandhā, dvādasāyatanāni, aṭṭhārasa dhātuyo, cattāri saccāni,
bāvīsatindriyāni, nava hetū, cattāro āhārā, satta phassā, satta vedanā,
satta saññā, satta sañcetanā, satta cittāni. Tatrāpi ‘ettakā dhammā
kāmāvacarā, ettakā rūpāvacarā, ettakā arūpāvacarā, ettakā pariyāpannā,
ettakā apariyāpannā, ettakā lokiyā, ettakā lokuttarā’ti’’ ime dhamme
vibhajitvā vibhajitvā
catuvīsatisamantapaṭṭhānaanantanayamahāpaṭṭhānapaṭimaṇḍitaṃ
abhidhammapiṭakaṃ desitaṃ, taṃ sakalampi abhidhammapiṭakaṃ mayi
parinibbute tumhākaṃ satthukiccaṃ sādhessati.
Iti sabbampetaṃ abhisambodhito yāva parinibbānā pañcacattālīsavassāni
bhāsitaṃ lapitaṃ – ‘‘tīṇi piṭakāni, pañca nikāyā, navaṅgāni, caturāsīti
dhammakkhandhasahassānī’’ti evaṃ mahāpabhedaṃ hoti. Iti imāni
caturāsīti dhammakkhandhasahassāni tiṭṭhanti, ahaṃ ekova parinibbāyāmi.
Ahañca kho pana dāni ekakova ovadāmi anusāsāmi, mayi parinibbute imāni
caturāsīti dhammakkhandhasahassāni tumhe ovadissanti anusāsissantīti
evaṃ bhagavā bahūni kāraṇāni dassento – ‘‘so vo mamaccayena satthā’’ti
ovaditvā puna anāgate cārittaṃ dassento yathā
kho panātiādimāha.
Tattha samudācarantīti
kathenti voharanti. Nāmena
vā gottena vāti navakāti avatvā ‘‘tissa, nāgā’’ti evaṃ nāmena vā,
‘‘kassapa, gotamā’’ti evaṃ gottena vā, ‘‘āvuso tissa, āvuso kassapā’’ti
evaṃ āvusovādena vā samudācaritabbo. Bhanteti
vā āyasmāti vāti bhante tissa, āyasmā tissāti evaṃ
samudācaritabbo. Samūhanatūti
ākaṅkhamāno samūhanatu, yadi icchati samūhaneyyāti attho. Kasmā pana
samūhanathāti ekaṃseneva avatvā vikappavacaneneva ṭhapesīti?
Mahākassapassa balaṃ diṭṭhattā. Passati hi bhagavā –
‘‘samūhanathāti vuttepi saṅgītikāle kassapo na samūhanissatī’’ti. Tasmā
vikappeneva ṭhapesi.
Tattha – ‘‘ekacce therā evamāhaṃsu – cattāri pārājikāni ṭhapetvā
avasesāni khuddānukhuddakānī’’tiādinā nayena pañcasatikasaṅgītiyaṃ khuddānukhuddakakathā āgatāva
vinicchayo pettha samantapāsādikāyaṃ vutto.
Keci panāhu – ‘‘bhante, nāgasena, katamaṃ khuddakaṃ, katamaṃ
anukhuddaka’’nti milindena raññā pucchito. ‘‘Dukkaṭaṃ, mahārāja,
khuddakaṃ, dubbhāsitaṃ anukhuddaka’’nti vuttattā nāgasenatthero
khuddānukhuddakaṃ jānāti. Mahākassapo pana taṃ ajānanto –
‘‘Suṇātu me, āvuso, saṅgho santamhākaṃ sikkhāpadāni gihigatāni, gihinopi
jānanti – ‘‘idaṃ vo samaṇānaṃ sakyaputtiyānaṃ kappati, idaṃ vo na
kappatī’’ti. Sace mayaṃ khuddānukhuddakāni sikkhāpadāni samūhanissāma,
bhavissanti vattāro – ‘‘dhūmakālikaṃ samaṇena gotamena sāvakānaṃ
sikkhāpadaṃ paññattaṃ, yāva nesaṃ satthā aṭṭhāsi, tāvime sikkhāpadesu
sikkhiṃsu, yato imesaṃ satthā parinibbuto, na dānime sikkhāpadesu
sikkhantī’’ti. Yadi saṅghassa pattakallaṃ,
saṅgho apaññattaṃ na paññapeyya, paññattaṃ na samucchindeyya,
yathāpaññattesu sikkhāpadesu samādāya vatteyya. Esā ñattīti –
Kammavācaṃ sāvesīti. Na taṃ evaṃ gahetabbaṃ. Nāgasenatthero hi –
‘‘paravādino okāso mā ahosī’’ti evamāha. Mahākassapatthero
‘‘khuddānukhuddakāpattiṃ na samūhanissāmī’’ti kammavācaṃ sāvesi.
Brahmadaṇḍakathāpi saṅgītiyaṃ
āgatattāsamantapāsādikāyaṃ vinicchitā.
Kaṅkhāti dveḷhakaṃ. Vimatīti
vinicchituṃ asamatthatā, buddho nu kho, na buddho nu kho, dhammo nu kho,
na dhammo nu kho, saṅgho nu kho, na saṅgho nu kho, maggo nu kho, na
maggo nu kho, paṭipadā nu kho, na paṭipadā nu khoti yassa saṃsayo
uppajjeyya, taṃ vo vadāmi ‘‘pucchatha bhikkhave’’ti ayamettha
saṅkhepattho.Satthugāravenāpi
na puccheyyāthāti mayaṃ satthusantike pabbajimha, cattāro
paccayāpi no satthu santakāva, te mayaṃ ettakaṃ kālaṃ kaṅkhaṃ akatvā na
arahāma ajja pacchimakāle kaṅkhaṃ kātunti sace evaṃ satthari gāravena na
pucchatha. Sahāyakopi
bhikkhave sahāyakassa ārocetūti tumhākaṃ yo yassa bhikkhuno
sandiṭṭho sambhatto, so tassa ārocetu, ahaṃ etassa bhikkhussa
kathessāmi, tassa kathaṃ sutvā sabbe nikkaṅkhā bhavissathāti dasseti.
Evaṃ pasannoti evaṃ
saddahāmi ahanti attho. Ñāṇamevāti
nikkaṅkhabhāvapaccakkhakaraṇañāṇaṃyeva, ettha tathāgatassa na
saddhāmattanti attho. Imesañhi,
ānandāti imesaṃ antosāṇiyaṃ nisinnānaṃ pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ. Yo
pacchimakoti yo guṇavasena pacchimako. Ānandattheraṃyeva
sandhāyāha.
218.Appamādena
sampādethāti satiavippavāsena sabbakiccāni sampādeyyātha. Iti
bhagavā parinibbānamañce nipanno pañcacattālīsa vassāni dinnaṃ ovādaṃ
sabbaṃ ekasmiṃ appamādapadeyeva pakkhipitvā adāsi. Ayaṃ
tathāgatassa pacchimā vācāti idaṃ pana saṅgītikārakānaṃ vacanaṃ.
Parinibbutakathāvaṇṇanā
219. Ito paraṃ
yaṃ parinibbānaparikammaṃ katvā bhagavā parinibbuto, taṃ dassetuṃ atha
kho bhagavā paṭhamaṃ jhānantiādi vuttaṃ. Tattha parinibbuto
bhanteti nirodhaṃ samāpannassa bhagavato assāsapassāsānaṃ abhāvaṃ
disvā pucchati. Na
āvusoti thero kathaṃ jānāti? Thero kira satthārā saddhiṃyeva taṃ
taṃ samāpattiṃ samāpajjanto yāva nevasaññānāsaññāyatanā vuṭṭhānaṃ, tāva
gantvā idāni bhagavā nirodhaṃ
samāpanno, antonirodhe ca kālaṅkiriyā nāma natthīti jānāti.
Atha kho bhagavā
saññāvedayitanirodhasamāpattiyā vuṭṭhahitvā nevasaññānāsaññāyatanaṃ
samāpajji…pe… tatiyajjhānā vuṭṭhahitvā catutthajjhānaṃ samāpajjīti
ettha bhagavā catuvīsatiyā ṭhānesu paṭhamajjhānaṃ samāpajji, terasasu
ṭhānesu dutiyajjhānaṃ, tathā tatiyajjhānaṃ, pannarasasu ṭhānesu
catutthajjhānaṃ samāpajji. Kathaṃ? Dasasu asubhesu, dvattiṃsākāre
aṭṭhasu kasiṇesu, mettākaruṇāmuditāsu, ānāpāne, paricchedākāseti imesu
tāva catuvīsatiyā ṭhānesu paṭhamajjhānaṃ samāpajji. Ṭhapetvā pana
dvattiṃsākārañca dasa asubhāni ca sesesu terasasu dutiyajjhānaṃ ,
tesuyeva ca tatiyajjhānaṃ samāpajji. Aṭṭhasu pana kasiṇesu,
upekkhābrahmavihāre, ānāpāne, paricchedākāse, catūsu arūpesūti imesu
pannarasasu ṭhānesu catutthajjhānaṃ samāpajji. Ayampi ca
saṅkhepakathāva. Nibbānapuraṃ pavisanto pana bhagavā dhammassāmī sabbāpi
catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhyā samāpattiyo pavisitvā videsaṃ gacchanto
ñātijanaṃ āliṅgetvā viya sabbasamāpattisukhaṃ anubhavitvā paviṭṭho.
Catutthajjhānā vuṭṭhahitvā
samanantarā bhagavā parinibbāyīti ettha jhānasamanantaraṃ,
paccavekkhaṇāsamanantaranti dve samanantarāni. Tattha jhānā vuṭṭhāya
bhavaṅgaṃ otiṇṇassa tattheva parinibbānaṃ jhānasamanantaraṃ nāma.
Jhānā vuṭṭhahitvā puna jhānaṅgāni paccavekkhitvā bhavaṅgaṃ otiṇṇassa
tattheva parinibbānaṃ paccavekkhaṇāsamanantaraṃ nāma.
Imānipi dve samanantarāneva. Bhagavā pana jhānaṃ samāpajjitvā jhānā
vuṭṭhāya jhānaṅgāni paccavekkhitvā bhavaṅgacittena abyākatena
dukkhasaccena parinibbāyi. Ye hi
keci buddhā vā paccekabuddhā vā ariyasāvakā vā antamaso kunthakipillikaṃ
upādāya sabbe bhavaṅgacitteneva abyākatena dukkhasaccena kālaṅkarontīti. Mahābhūmicālādīni vuttanayānevāti.
220.Bhūtāti
sattā. Appaṭipuggaloti
paṭibhāgapuggalavirahito. Balappattoti
dasavidhañāṇabalaṃ patto.
221.Uppādavayadhamminoti uppādavayasabhāvā. Tesaṃ
vūpasamoti tesaṃ saṅkhārānaṃ vūpasamo, asaṅkhataṃ nibbānameva
sukhanti attho.
222.Nāhu
assāsapassāsoti na jāto assāsapassāso. Anejoti
taṇhāsaṅkhātāya ejāya abhāvena anejo.Santimārabbhāti
anupādisesaṃ nibbānaṃ ārabbha paṭicca sandhāya. Yaṃ
kālamakarīti yo kālaṃ akari. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘āvuso, yo mama
satthā buddhamuni santiṃ gamissāmīti, santiṃ ārabbha kālamakari, tassa
ṭhitacittassa tādino idāni assāsapassāso na jāto, natthi,
nappavattatī’’ti.
Asallīnenāti alīnena
asaṅkuṭitena suvikasiteneva cittena. Vedanaṃ
ajjhavāsayīti vedanaṃ adhivāsesi, na vedanānuvattī hutvā ito cito
ca samparivatti. Vimokkhoti
kenaci dhammena anāvaraṇavimokkho sabbaso apaññattibhāvūpagamo
pajjotanibbānasadiso jāto.
223.Tadāsīti ‘‘saha
parinibbānā mahābhūmicālo’’ti evaṃ heṭṭhā vuttaṃ bhūmicālameva
sandhāyāha. Tañhi lomahaṃsanañca bhiṃsanakañca āsi. Sabbākāravarūpeteti
sabbavarakāraṇūpete.
224.Avītarāgāti
puthujjanā ceva sotāpannasakadāgāmino ca. Tesañhi domanassaṃ appahīnaṃ.
Tasmā tepi bāhā paggayha kandanti. Ubhopi hatthe sīse ṭhapetvā rodantīti
sabbaṃ purimanayeneva veditabbaṃ.
225.Ujjhāyantīti
‘‘ayyā attanāpi adhivāsetuṃ na sakkonti, sesajanaṃ kathaṃ
samassāsessantī’’ti vadantiyo ujjhāyanti. Kathaṃbhūtā
pana bhante āyasmā anuruddho devatā manasikarotīti devatā,
bhante, kathaṃbhūtā āyasmā anuruddho sallakkheti, kiṃ tā satthu
parinibbānaṃ adhivāsentīti?
Atha tāsaṃ pavattidassanatthaṃ thero santāvusotiādimāha.
Taṃ vuttatthameva. Rattāvasesantibalavapaccūse
parinibbutattā rattiyā avasesaṃ cullakaddhānaṃ. Dhammiyā
kathāyāti aññā pāṭiyekkā dhammakathā nāma natthi, ‘‘āvuso
sadevake nāma loke appaṭipuggalassa satthuno ayaṃ maccurājā na lajjati,
kimaṅgaṃ pana lokiyamahājanassa lajjissatī’’ti evarūpāya pana
maraṇapaṭisaṃyuttāya kathāya vītināmesuṃ. Tesañhi taṃ kathaṃ kathentānaṃ
muhutteneva aruṇaṃ uggacchi.
226.Atha
khoti aruṇuggaṃ disvāva thero theraṃ etadavoca. Teneva
karaṇīyenāti kīdisena nu kho parinibbānaṭṭhāne
mālāgandhādisakkārena bhavitabbaṃ, kīdisena bhikkhusaṅghassa
nisajjaṭṭhānena bhavitabbaṃ, kīdisena khādanīyabhojanīyena
bhavitabbanti, evaṃ yaṃ bhagavato parinibbutabhāvaṃ sutvā kattabbaṃ
teneva karaṇīyena.
Buddhasarīrapūjāvaṇṇanā
227.Sabbañca
tāḷāvacaranti sabbaṃ tūriyabhaṇḍaṃ. Sannipātethāti
bheriṃ carāpetvā samāharatha. Te tatheva akaṃsu. Maṇḍalamāḷeti
dussamaṇḍalamāḷe. Paṭiyādentāti
sajjentā.
Dakkhiṇena dakkhiṇanti
nagarassa dakkhiṇadisābhāgeneva dakkhiṇadisābhāgaṃ. Bāhirena
bāhirantiantonagaraṃ appavesetvā bāhireneva nagarassa
bāhirapassaṃ haritvā. Dakkhiṇato
nagarassāti anurādhapurassa dakkhiṇadvārasadise ṭhāne ṭhapetvā
sakkārasammānaṃ katvā jetavanasadise ṭhāne jhāpessāmāti attho.
228.Aṭṭha
mallapāmokkhāti majjhimavayā thāmasampannā aṭṭhamallarājāno. Sīsaṃ
nhātāti sīsaṃ dhovitvā nahātā. Āyasmantaṃ
anuruddhanti therova dibbacakkhukoti pākaṭo, tasmā te santesupi
aññesu mahātheresu – ‘‘ayaṃ no pākaṭaṃ katvā kathessatī’’ti theraṃ
pucchiṃsu. Kathaṃ
pana, bhante, devatānaṃ adhippāyoti bhante, amhākaṃ tāva
adhippāyaṃ jānāma. Devatānaṃ kathaṃ adhippāyoti pucchanti. Thero
paṭhamaṃ tesaṃ adhippāyaṃ dassento tumhākaṃ
khotiādimāha. Makuṭabandhanaṃ
nāma mallānaṃ cetiyanti mallarājūnaṃ pasādhanamaṅgalasālāya etaṃ
nāmaṃ. Cittīkataṭṭhena panesā ‘‘cetiya’’nti vuccati.
229.Yāvasandhisamalasaṅkaṭīrāti
ettha sandhi nāma
gharasandhi. Samalaṃ nāma
gūtharāsiniddhamanapanāḷi. Saṅkaṭīraṃ nāma
saṅkāraṭṭhānaṃ. Dibbehi
ca mānusakehi ca naccehīti upari devatānaṃ naccāni honti, heṭṭhā
manussānaṃ. Esa nayo gītādīsu. Apica devatānaṃ antare manussā,
manussānaṃ antare devatāti evampi sakkarontā pūjentā agamaṃsu. Majjhena
majjhaṃ nagarassa haritvāti evaṃ hariyamāne bhagavato sarīre
bandhulamallasenāpatibhariyā mallikā nāma
– ‘‘bhagavato sarīraṃ āharantī’’ti sutvā attano sāmikassa kālaṃ kiriyato
paṭṭhāya aparibhuñjitvā ṭhapitaṃ visākhāya pasādhanasadisaṃ mahālatāpasādhanaṃnīharāpetvā
– ‘‘iminā satthāraṃ pūjessāmī’’ti taṃ majjāpetvā gandhodakena dhovitvā
dvāre ṭhitā.
Taṃ kira pasādhanaṃ tāsañca dvinnaṃ itthīnaṃ, devadāniyacorassa geheti
tīsuyeva ṭhānesu ahosi. Sā ca satthu sarīre dvāraṃ sampatte –
‘‘otāretha, tātā, satthusarīra’’nti vatvā taṃ pasādhanaṃ satthusarīre
paṭimuñci. Taṃ sīsato paṭṭhāya paṭimukkaṃ yāvapādatalāgataṃ.
Suvaṇṇavaṇṇaṃ bhagavato sarīraṃ sattaratanamayena mahāpasādhanena
pasādhitaṃ ativiya virocittha. Taṃ sā disvā pasannacittā patthanaṃ akāsi
– ‘‘bhagavā yāva vaṭṭe saṃsarissāmi, tāva me pāṭiyekkaṃ pasādhanakiccaṃ
mā hotu, niccaṃ paṭimukkapasādhanasadisameva sarīraṃ hotū’’ti.
Atha bhagavantaṃ sattaratanamayena mahāpasādhanena ukkhipitvā
puratthimena dvārena nīharitvā puratthimena nagarassa makuṭabandhanaṃ
mallānaṃ cetiyaṃ, ettha bhagavato sarīraṃ nikkhipiṃsu.
Mahākassapattheravatthuvaṇṇanā
231.Pāvāyakusināranti
pāvānagare piṇḍāya caritvā ‘‘kusināraṃ gamissāmī’’ti
addhānamaggappaṭipanno hoti.Rukkhamūle
nisīdīti ettha kasmā divāvihāranti na vuttaṃ? Divāvihāratthāya
anisinnattā. Therassa hi parivārā bhikkhū sabbe sukhasaṃvaddhitā
mahāpuññā. Te majjhanhikasamaye tattapāsāṇasadisāya bhūmiyā padasā
gacchantā kilamiṃsu. Thero te disvā – ‘‘bhikkhū kilamanti,
gantabbaṭṭhānañca na dūraṃ, thokaṃ vissamitvā darathaṃ paṭippassambhetvā
sāyanhasamaye kusināraṃ gantvā dasabalaṃ passissāmī’’ti maggā okkamma
aññatarasmiṃ rukkhamūle saṅghāṭiṃ
paññapetvā udakatumbato udakena hatthapāde sītale katvā nisīdi.
Parivārabhikkhūpissa rukkhamūle nisīditvā yoniso manasikāre kammaṃ
kurumānā tiṇṇaṃ ratanānaṃ vaṇṇaṃ bhaṇamānā nisīdiṃsu. Iti
darathavinodanatthāya nisinnattā ‘‘divāvihāra’’nti na vuttaṃ.
Mandāravapupphaṃ gahetvāti
mahāpātippamāṇaṃ pupphaṃ āgantukadaṇḍake ṭhapetvā chattaṃ viya gahetvā. Addasa
khoti āgacchantaṃ dūrato addasa. Disvā ca pana cintesi –
‘‘Etaṃ ājīvakassa hatthe mandāravapupphaṃ paññāyati, etañca na sabbadā
manussapathe paññāyati, yadā pana koci iddhimā iddhiṃ vikubbati, tadā
sabbaññubodhisattassa ca mātukucchiokkamanādīsu hoti. Na kho pana ajja
kenaci iddhivikubbanaṃ kataṃ, na me satthā mātukucchiṃ okkanto, na
kucchito nikkhamanto, nāpissa ajja abhisambodhi, na
dhammacakkappavattanaṃ, na yamakapāṭihāriyaṃ, na devorohaṇaṃ, na
āyusaṅkhārossajjanaṃ. Mahallako pana me satthā dhuvaṃ parinibbuto
bhavissatī’’ti.
Tato – ‘‘pucchāmi na’’nti cittaṃ uppādetvā – ‘‘sace kho pana nisinnakova
pucchāmi, satthari agāravo kato bhavissatī’’ti uṭṭhahitvā ṭhitaṭṭhānato
apakkamma chaddanto nāgarājā maṇicammaṃ viya dasabaladattiyaṃ
meghavaṇṇaṃ paṃsukūlacīvaraṃ pārupitvā dasanakhasamodhānasamujjalaṃ
añjaliṃ sirasmiṃ patiṭṭhapetvā satthari katena gāravena ājīvakassa
abhimukho hutvā – ‘‘āvuso, amhākaṃ satthāraṃ jānāsī’’ti āha. Kiṃ pana
satthu parinibbānaṃ jānanto pucchi ajānantoti? Āvajjanapaṭibaddhaṃ
khīṇāsavānaṃ jānanaṃ, anāvajjitattā panesa ajānanto pucchīti eke.
Thero samāpattibahulo, rattiṭṭhānadivāṭṭhānaleṇamaṇḍapādīsu niccaṃ
samāpattibaleneva yāpeti, kulasantakampi gāmaṃ pavisitvā dvāre
samāpattiṃ samāpajjitvā samāpattito vuṭṭhitova bhikkhaṃ gaṇhāti. Thero
kira iminā pacchimena attabhāvena mahājanānuggahaṃ karissāmi – ‘‘ye
mayhaṃ bhikkhaṃ vā denti gandhamālādīhi vā sakkāraṃ karonti, tesaṃ taṃ
mahapphalaṃ hotū’’ti evaṃ karoti.
Tasmā samāpattibahulatāya na jānāti. Iti ajānantova pucchatīti vadanti,
taṃ na gahetabbaṃ.
Na hettha ajānanakāraṇaṃ atthi. Abhilakkhitaṃ satthu parinibbānaṃ ahosi,
dasasahassilokadhātukampanādīhi nimittehi. Therassa pana parisāya kehici
bhikkhūhi bhagavā diṭṭhapubbo, kehici na diṭṭhapubbo, tattha yehipi
diṭṭhapubbo, tepi passitukāmāva, yehipi adiṭṭhapubbo, tepi
passitukāmāva. Tattha yehi na diṭṭhapubbo, te atidassanakāmatāya gantvā
‘‘kuhiṃ bhagavā’’ti pucchantā ‘‘parinibbuto’’ti sutvā sandhāretuṃ
nāsakkhissanti. Cīvarañca pattañca chaḍḍetvā ekavatthā vā dunnivatthā vā
duppārutā vā urāni paṭipisantā parodissanti. Tattha manussā –
‘‘mahākassapattherena saddhiṃ āgatā paṃsukūlikā sayampi itthiyo viya
parodanti, te kiṃ amhe samassāsessantī’’ti mayhaṃ dosaṃ dassanti. Idaṃ
pana suññaṃ mahāaraññaṃ, idha yathā tathā rodantesu doso natthi.
Purimataraṃ sutvā nāma sokopi tanuko hotīti bhikkhūnaṃ satuppādanatthāya
jānantova pucchi.
Ajja sattāhaparinibbuto
samaṇo gotamoti ajja samaṇo gotamo sattāhaparinibbuto. Tato
me idanti tato samaṇassa gotamassa parinibbutaṭṭhānato.
232.Subhaddo
nāma vuḍḍhapabbajitoti ‘‘subhaddo’’ti tassa nāmaṃ. Vuḍḍhakāle
pana pabbajitattā ‘‘vuḍḍhapabbajito’’ti vuccati. Kasmā pana so evamāha?
Bhagavati āghātena. Ayaṃ kireso khandhake āgate ātumāvatthusmiṃ
nahāpitapubbako vuḍḍhapabbajito bhagavati kusinārato nikkhamitvā
aḍḍhateḷasehi bhikkhusatehi saddhiṃ ātumaṃ āgacchante bhagavā
āgacchatīti sutvā – ‘‘āgatakāle yāgupānaṃ karissāmī’’ti sāmaṇerabhūmiyaṃ
ṭhite dve putte etadavoca – ‘‘bhagavā kira, tātā, ātumaṃ āgacchati
mahatā bhikkhusaṅghena saddhiṃ aḍḍhateḷasehi bhikkhusatehi; gacchatha
tumhe, tātā, khurabhaṇḍaṃ ādāya nāḷiyāvāpakena anugharakaṃ anugharakaṃ
āhiṇḍatha loṇampi telampi taṇḍulampi khādanīyampi saṃharatha bhagavato
āgatassa yāgupānaṃ karissāmā’’ti (mahāva. 303). Te tathā akaṃsu.
Manussā te dārake mañjuke
paṭibhāneyyake disvā kāretukāmāpi akāretukāmāpi kārentiyeva. Katakāle –
‘‘kiṃ gaṇhissatha tātā’’ti pucchanti. Te vadanti – ‘‘na amhākaṃ aññena
kenaci attho, pitā pana no bhagavato, āgatakāle yāgudānaṃ dātukāmo’’ti.
Taṃ sutvā manussā aparigaṇetvāva yaṃ te sakkonti āharituṃ, sabbaṃ denti.
Yampi na sakkonti, manussehi pesenti. Atha bhagavati ātumaṃ āgantvā
bhusāgāraṃ paviṭṭhe subhaddo sāyanhasamayaṃ gāmadvāraṃ gantvā manusse
āmantesi – ‘‘upāsakā, nāhaṃ tumhākaṃ santikā aññaṃ kiñci paccāsīsāmi,
mayhaṃ dārakehi ābhatāni taṇḍulādīniyeva saṅghassa pahonti. Yaṃ
hatthakammaṃ, taṃ me dethā’’ti. ‘‘Idañcidañca gaṇhathā’’ti
sabbūpakaraṇāni gāhetvā vihāre uddhanāni kāretvā ekaṃ kāḷakaṃ kāsāvaṃ
nivāsetvā tādisameva pārupitvā – ‘‘idaṃ karotha, idaṃ karothā’’ti
sabbarattiṃ vicārento satasahassaṃ vissajjetvā bhojjayāguñca
madhugoḷakañca paṭiyādāpesi. Bhojjayāgu nāma bhuñjitvā pātabbayāgu,
tattha sappimadhuphāṇitamacchamaṃsapupphaphalarasādi yaṃ kiñci
khādanīyaṃ nāma sabbaṃ pakkhipati kīḷitukāmānaṃ sīsamakkhanayoggā hoti
sugandhagandhā.
Atha bhagavā kālasseva sarīrapaṭijagganaṃ katvā bhikkhusaṅghaparivuto
piṇḍāya carituṃ ātumanagarābhimukho pāyāsi. Manussā tassa ārocesuṃ –
‘‘bhagavā piṇḍāya gāmaṃ pavisati, tayā kassa yāgu paṭiyāditā’’ti. So
yathānivatthapāruteheva tehi kāḷakakāsāvehi ekena hatthena dabbiñca
kaṭacchuñca gahetvā brahmā viya dakkhiṇajāṇumaṇḍalaṃ bhūmiyaṃ
patiṭṭhapetvā vanditvā – ‘‘paṭiggaṇhātu me, bhante, bhagavā yāgu’’nti
āha.
Tato ‘‘jānantāpi tathāgatā pucchantī’’ti khandhake āgatanayena bhagavā
pucchitvā ca sutvā ca taṃ vuḍḍhapabbajitaṃ vigarahitvā tasmiṃ vatthusmiṃ
akappiyasamādānasikkhāpadañca, khurabhaṇḍapariharaṇasikkhāpadañcāti dve
sikkhāpadāni paññapetvā –
‘‘bhikkhave, anekakappakoṭiyo bhojanaṃ pariyesanteheva vītināmitā,
idaṃ pana tumhākaṃ akappiyaṃ adhammena uppannaṃ bhojanaṃ, imaṃ
paribhuttānaṃ anekāni attabhāvasahassāni apāyesveva nibbattissanti,
apetha mā gaṇhathā’’ti bhikkhācārābhimukho agamāsi. Ekabhikkhunāpi na
kiñci gahitaṃ.
Subhaddo anattamano hutvā ayaṃ ‘‘sabbaṃ jānāmī’’ti āhiṇḍati. Sace na
gahitukāmo, pesetvā ārocetabbaṃ. Ayaṃ pakkāhāro nāma sabbaciraṃ
tiṭṭhanto sattāhamattaṃ tiṭṭheyya. Idañhi mama yāvajīvaṃ pariyattaṃ
assa. Sabbaṃ tena nāsitaṃ, ahitakāmo ayaṃ mayhanti bhagavati
āghātaṃ bandhitvā dasabale dharante kiñci vattuṃ nāsakkhi. Evaṃ kirassa
ahosi – ‘‘ayaṃ uccā kulā pabbajito mahāpuriso, sace kiñci vakkhāmi,
maṃyeva santajjessatī’’ti. Svāyaṃ ajja ‘‘parinibbuto bhagavā’’ti sutvā
laddhassāso viya haṭṭhatuṭṭho evamāha.
Thero taṃ sutvā hadaye pahāradānaṃ viya matthake patitasukkhāsani viya
maññi, dhammasaṃvego cassa uppajji – ‘‘sattāhamattaparinibbuto bhagavā,
ajjāpissa suvaṇṇavaṇṇaṃ sarīraṃ dharatiyeva, dukkhena bhagavatā
ārādhitasāsane nāma evaṃ lahu mahantaṃ pāpakasaṭaṃ kaṇṭako uppanno, alaṃ
kho panesa pāpo vaḍḍhamāno aññepi evarūpe sahāye labhitvā sakkā sāsanaṃ
osakkāpetu’’nti. Tato thero cintesi –
‘‘Sace kho panāhaṃ imaṃ mahallakaṃ idheva pilotikaṃ nivāsāpetvā
chārikāya okirāpetvā nīharāpessāmi, manussā ‘samaṇassa gotamassa sarīre
dharamāneyeva sāvakā vivadantī’ti amhākaṃ dosaṃ dassessanti adhivāsemi
tāva.
Bhagavatā hi desito dhammo asaṅgahitapuppharāsisadiso. Tattha yathā
vātena pahaṭapupphāni yato vā tato vā gacchanti, evameva evarūpānaṃ
pāpapuggalānaṃ vasena gacchante gacchante kāle vinaye ekaṃ dve
sikkhāpadāni nassissanti, sutte eko dve pañhāvārā nassissanti,
abhidhamme ekaṃ dve bhūmantarāni nassissanti, evaṃ anukkamena mūle
naṭṭhe pisācasadisā bhavissāma; tasmā dhammavinayasaṅgahaṃ karissāma.
Evañhi sati daḷhaṃsuttena saṅgahitāni pupphāni viya ayaṃ dhammavinayo
niccalo bhavissati.
Etadatthañhi bhagavā mayhaṃ
tīṇi gāvutāni paccuggamanaṃ akāsi, tīhi ovādehi upasampadaṃ adāsi,
kāyato apanetvā kāye cīvaraparivattanaṃ akāsi, ākāse pāṇiṃ cāletvā
candūpamaṃ paṭipadaṃ kathento maṃ kāyasakkhiṃ katvā kathesi, tikkhattuṃ
sakalasāsanadāyajjaṃ paṭicchāpesi. Mādise bhikkhumhi tiṭṭhamāne ayaṃ
pāpo sāsane vuḍḍhiṃ mā alattha. Yāva adhammo na dippati, dhammo na
paṭibāhiyati. Avinayo na dippati vinayo na paṭibāhiyati. Adhammavādino
na balavanto honti, dhammavādino na dubbalā honti; avinayavādino na
balavanto honti, vinayavādino na dubbalā honti. Tāva dhammañca vinayañca
saṅgāyissāmi. Tato bhikkhū attano attano pahonakaṃ gahetvā
kappiyākappiyaṃ kathessanti.
Athāyaṃ pāpo sayameva niggahaṃ pāpuṇissati, puna sīsaṃ ukkhipituṃ na
sakkhissati, sāsanaṃ iddhañceva phītañca bhavissatī’’ti.
So evaṃ nāma mayhaṃ cittaṃ uppannanti kassaci anārocetvā bhikkhusaṅghaṃ
samassāsesi. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho āyasmā mahākassapo…pe… netaṃ
ṭhānaṃ vijjatī’’ti.
233.Citakanti
vīsaratanasatikaṃ candanacitakaṃ. Āḷimpessāmāti
aggiṃ gāhāpessāma. Na
sakkonti āḷimpetunti aṭṭhapi soḷasapi dvattiṃsapi janā
jālanatthāya yamakayamakaukkāyo gahetvā tālavaṇṭehi bījantā bhastāhi
dhamantā tāni tāni kāraṇāni karontāpi na sakkontiyeva aggiṃ gāhāpetuṃ. Devatānaṃ
adhippāyoti ettha tā kira devatā therassa upaṭṭhākadevatāva.
Asītimahāsāvakesu hi cittāni pasādetvā tesaṃ upaṭṭhākāni
asītikulasahassāni sagge nibbattāni. Tattha there cittaṃ pasādetvā sagge
nibbattā devatā tasmiṃ samāgame theraṃ adisvā – ‘‘kuhiṃ nu kho amhākaṃ
kulūpakatthero’’ti antarāmagge paṭipannaṃ disvā ‘‘amhākaṃ
kulūpakattherena avandite citako mā pajjalitthā’’ti adhiṭṭhahiṃsu.
Manussā taṃ sutvā –
‘‘mahākassapo kira nāma bho bhikkhu pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ
‘dasabalassa pāde vandissāmī’ti āgacchati. Tasmiṃ kira anāgate citako na
pajjalissati. Kīdiso bho so bhikkhu kāḷo odāto dīgho rasso, evarūpe nāma
bho bhikkhumhi ṭhite kiṃ dasabalassa parinibbānaṃ nāmā’’ti keci gandhamālādihatthā
paṭipathaṃ gacchiṃsu. Keci vīthiyo vicittā katvā āgamanamaggaṃ
olokayamānā aṭṭhaṃsu.
234.Atha
kho āyasmā mahākassapo yena kusinārā…pe… sirasā vandīti thero
kira citakaṃ padakkhiṇaṃ katvā āvajjantova sallakkhesi – ‘‘imasmiṃ ṭhāne
sīsaṃ, imasmiṃ ṭhāne pādā’’ti. Tato pādānaṃ samīpe ṭhatvā abhiññāpādakaṃ
catutthajjhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya –
‘‘arāsahassapaṭimaṇḍitacakkalakkhaṇapatiṭṭhitā dasabalassa pādā saddhiṃ
kappāsapaṭalehi pañca dussayugasatāni suvaṇṇadoṇiṃ candanacitakañca
dvedhā katvā mayhaṃ uttamaṅge sirasmiṃ patiṭṭhahantū’’ti adhiṭṭhāsi.
Saha adhiṭṭhānacittena tāni pañca dussayugasatāni dvedhā katvā
valāhakantarā puṇṇacando viya pādā nikkhamiṃsu. Thero
vikasitarattapadumasadise hatthe pasāretvā suvaṇṇavaṇṇe satthupāde yāva
gopphakā daḷhaṃ gahetvā attano siravare patiṭṭhapesi. Tena vuttaṃ –
‘‘bhagavato pāde sirasā vandī’’ti.
Mahājano taṃ acchariyaṃ disvā
ekappahāreneva mahānādaṃ nadi, gandhamālādīhi pūjetvā yathāruci vandi.
Evaṃ pana therena ca mahājanena ca tehi ca pañcahi bhikkhusatehi
vanditamatte puna adhiṭṭhānakiccaṃ natthi. Pakatiadhiṭṭhānavaseneva
therassa hatthato muccitvā alattakavaṇṇāni bhagavato pādatalāni
candanadāruādīsu kiñci acāletvāva yathāṭhāne patiṭṭhahiṃsu, yathāṭhāne
ṭhitāneva ahesuṃ. Bhagavato hi pādesu nikkhamantesu vā pavisantesu vā
kappāsaaṃsu vā dasikatantaṃ vā telabindu vā dārukkhandhaṃ vā ṭhānā
calitaṃ nāma nāhosi. Sabbaṃ yathāṭhāne ṭhitameva ahosi. Uṭṭhahitvā pana
atthaṅgate cande viya sūriye viya ca tathāgatassa pādesu antarahitesu
mahājano mahākanditaṃ kandi. Parinibbānakālato adhikataraṃ kāruññaṃ
ahosi.
Sayamevabhagavato citako
pajjalīti idaṃ pana kassaci pajjalāpetuṃ vāyamantassa
adassanavasena vuttaṃ. Devatānubhāvena panesa samantato ekappahāreneva
pajjali.
235.Sarīrāneva
avasissiṃsūti pubbe ekagghanena ṭhitattā sarīraṃ nāma ahosi.
Idāni vippakiṇṇattā sarīrānīti vuttaṃ sumanamakuḷasadisā ca
dhotamuttasadisā ca suvaṇṇasadisā ca dhātuyo avasissiṃsūti attho.
Dīghāyukabuddhānañhi sarīraṃ suvaṇṇakkhandhasadisaṃ ekameva hoti.
Bhagavā pana – ‘‘ahaṃ na ciraṃ ṭhatvā parinibbāyāmi, mayhaṃ sāsanaṃ tāva
sabbattha na vitthāritaṃ, tasmā parinibbutassāpi me sāsapamattampi
dhātuṃ gahetvā attano attano vasanaṭṭhāne cetiyaṃ katvā paricaranto
mahājano saggaparāyaṇo hotū’’ti dhātūnaṃ vikiraṇaṃ adhiṭṭhāsi. Kati,
panassa dhātuyo vippakiṇṇā, kati na vippakiṇṇāti. Catasso dāṭhā, dve
akkhakā, uṇhīsanti imā satta dhātuyo na vippakiriṃsu, sesā
vippakiriṃsūti. Tattha sabbakhuddakā dhātu sāsapabījamattā ahosi,
mahādhātu majjhe bhinnataṇḍulamattā, atimahatī majjhe
bhinnamuggamattāti.
Udakadhārāti
aggabāhumattāpi jaṅghamattāpi tālakkhandhamattāpi udakadhārā ākāsato
patitvā nibbāpesi.Udakasālatoti
parivāretvā ṭhitasālarukkhe sandhāyetaṃ vuttaṃ, tesampi hi
khandhantaraviṭapantarehi udakadhārā nikkhamitvā nibbāpesuṃ. Bhagavato
citako mahanto. Samantā pathaviṃ bhinditvāpi naṅgalasīsamattā udakavaṭṭi
phalikavaṭaṃsakasadisā uggantvā citakameva gaṇhanti. Gandhodakenāti
suvaṇṇaghaṭe rajataghaṭe ca pūretvā ābhatanānāgandhodakena. Nibbāpesunti
suvaṇṇamayarajatamayehi aṭṭhadaṇḍakehi vikiritvā candanacitakaṃ
nibbāpesuṃ.
Ettha ca citake jhāyamāne
parivāretvā ṭhitasālarukkhānaṃ sākhantarehi viṭapantarehi pattantarehi
jālā uggacchanti, pattaṃ vā sākhā vā pupphaṃ vā daḍḍhā nāma natthi,
kipillikāpi makkaṭakāpi jālānaṃ antareneva vicaranti .
Ākāsato patitaudakadhārāsupi sālarukkhehi nikkhantaudakadhārāsupi
pathaviṃ bhinditvā nikkhantaudakadhārāsupi dhammakathāva pamāṇaṃ. Evaṃ
citakaṃ nibbāpetvā pana mallarājāno santhāgāre
catujjātiyagandhaparibhaṇḍaṃ kāretvā lājapañcamāni pupphāni vikiritvā
upari celavitānaṃ bandhitvā suvaṇṇatārakādīhi khacitvā tattha
gandhadāmamālādāmaratanadāmāni olambetvā santhāgārato
yāva makuṭabandhanasaṅkhātā sīsapasādhanamaṅgalasālā, tāva ubhohi
passehi sāṇikilañjaparikkhepaṃ kāretvā upari celavitānaṃ bandhāpetvā
suvaṇṇatārakādīhi khacitvā tatthapi gandhadāmamālādāmaratanadāmāni
olambetvā maṇidaṇḍavaṇṇehi veṇūhi ca pañcavaṇṇaddhaje ussāpetvā samantā
vātapaṭākā parikkhipitvā susammaṭṭhāsu vīthīsu kadaliyo ca puṇṇaghaṭe ca
ṭhapetvā daṇḍakadīpikā jāletvā alaṅkatahatthikkhandhe saha dhātūhi
suvaṇṇadoṇiṃ ṭhapetvā mālāgandhādīhi pūjentā sādhukīḷitaṃ kīḷantā
antonagaraṃ pavesetvā santhāgāre sarabhamayapallaṅke ṭhapetvā upari
setacchattaṃ dhāresuṃ. Evaṃ katvā – ‘‘atha kho kosinārakā mallā
bhagavato sarīrāni sattāhaṃ santhāgāre sattipañjaraṃ karitvā’’ti sabbaṃ
veditabbaṃ.
Tattha sattipañjaraṃ
karitvāti sattihatthehi purisehi parikkhipāpetvā. Dhanupākāranti
paṭhamaṃ tāva hatthikumbhena kumbhaṃ paharante parikkhipāpesuṃ, tato
asse gīvāya gīvaṃ paharante, tato rathe āṇikoṭiyā āṇikoṭiṃ paharante,
tato yodhe bāhunā bāhuṃ paharante. Tesaṃ pariyante koṭiyā koṭiṃ
paharamānāni dhanūni parikkhipāpesuṃ. Iti samantā yojanappamāṇaṃ ṭhānaṃ
sattāhaṃ sannāhagavacchikaṃ viya katvā ārakkhaṃ saṃvidahiṃsu. Taṃ
sandhāya vuttaṃ – ‘‘dhanupākāraṃ parikkhipāpetvā’’ti.
Kasmā panete evamakaṃsūti? Ito purimesu hi dvīsu sattāhesu te
bhikkhusaṅghassa ṭhānanisajjokāsaṃ karontā khādanīyaṃ bhojanīyaṃ
saṃvidahantā sādhukīḷikāya okāsaṃ na labhiṃsu. Tato nesaṃ ahosi – ‘‘imaṃ
sattāhaṃ sādhukīḷitaṃ kīḷissāma, ṭhānaṃ kho panetaṃ vijjati yaṃ amhākaṃ
pamattabhāvaṃ ñatvā kocideva āgantvā dhātuyo gaṇheyya, tasmā ārakkhaṃ
ṭhapetvā kīḷissāmā’’ti. Te tathā evamakaṃsu.
Sarīradhātuvibhajanavaṇṇanā
236.Assosikho
rājāti kathaṃ assosi? Paṭhamameva kirassa amaccā sutvā cintayiṃsu
– ‘‘satthā nāma parinibbuto, na so sakkā puna āharituṃ.
Pothujjanikasaddhāya pana amhākaṃ raññā sadiso natthi, sace esa imināva
niyāmena suṇissati, hadayamassa phalissati. Rājā kho pana amhehi
anurakkhitabbo’’ti te tisso suvaṇṇadoṇiyo āharitvā catumadhurassa
pūretvā rañño santikaṃ gantvā etadavocuṃ – ‘‘deva ,
amhehi supinako diṭṭho, tassa paṭighātatthaṃ tumhehi dukūladupaṭṭaṃ
nivāsetvā yathā nāsāpuṭamattaṃ paññāyati, evaṃ catumadhuradoṇiyā
nipajjituṃ vaṭṭatī’’ti. Rājā atthacarānaṃ amaccānaṃ vacanaṃ sutvā ‘‘evaṃ
hotu tātā’’ti sampaṭicchitvā tathā akāsi.
Atheko amacco alaṅkāraṃ omuñcitvā kese pakiriya yāya disāya satthā
parinibbuto, tadabhimukho hutvā añjaliṃ paggayha rājānaṃ āha – ‘‘deva,
maraṇato muccanakasatto nāma natthi, amhākaṃ āyuvaḍḍhano cetiyaṭṭhānaṃ
puññakkhettaṃ abhisekasiñcako so bhagavā satthā kusinārāya
parinibbuto’’ti. Rājā sutvāva visaññījāto catumadhuradoṇiyaṃ usumaṃ
muñci. Atha naṃ ukkhipitvā dutiyāya doṇiyā nipajjāpesuṃ. So puna saññaṃ
labhitvā – ‘‘tātā, kiṃ vadethā’’ti pucchi. ‘‘Satthā, mahārāja,
parinibbuto’’ti. Rājā punapi visaññījāto catumadhuradoṇiyā usumaṃ muñci.
Atha naṃ tatopi ukkhipitvā tatiyāya doṇiyā nipajjāpesuṃ. So puna saññaṃ
labhitvā ‘‘tātā, kiṃ vadethā’’ti pucchi. ‘‘Satthā, mahārāja,
parinibbuto’’ti. Rājā punapi visaññījāto, atha naṃ ukkhipitvā nahāpetvā
matthake ghaṭehi udakaṃ āsiñciṃsu.
Rājā saññaṃ labhitvā āsanā vuṭṭhāya gandhaparibhāvite maṇivaṇṇe kese
vikiritvā suvaṇṇaphalakavaṇṇāya piṭṭhiyaṃ pakiritvā pāṇinā uraṃ
paharitvā pavāḷaṅkuravaṇṇāhi suvaṭṭitaṅgulīhi suvaṇṇabimbisakavaṇṇaṃ
uraṃ sibbanto viya gahetvā paridevamāno ummattakavesena antaravīthiṃ
otiṇṇo, so alaṅkatanāṭakaparivuto nagarato nikkhamma jīvakambavanaṃ
gantvā yasmiṃ ṭhāne nisinnena bhagavatā dhammo desito taṃ oloketvā –
‘‘bhagavā sabbaññu, nanu imasmiṃ ṭhāne nisīditvā dhammaṃ desayittha,
sokasallaṃ me vinodayittha, tumhe mayhaṃ sokasallaṃ nīharittha, ahaṃ
tumhākaṃ saraṇaṃ gato, idāni pana me paṭivacanampi na detha, bhagavā’’ti
punappunaṃ paridevitvā ‘‘nanu bhagavā ahaṃ aññadā evarūpe kāle ‘tumhe
mahābhikkhusaṅghaparivārājambudīpatale cārikaṃ carathā’ti suṇomi, idāni
panāhaṃ tumhākaṃ ananurūpaṃ ayuttaṃ pavattiṃ suṇomī’’ti evamādīni ca
vatvā saṭṭhimattāhi gāthāhi bhagavato
guṇaṃ anussaritvā cintesi – ‘‘mama parideviteneva na sijjhati,
dasabalassa dhātuyo āharāpessāmī’’ti evaṃ assosi. Sutvā ca imissā
visaññibhāvādipavattiyā avasāne dūtaṃ pāhesi. Taṃ sandhāya atha
kho rājātiādi vuttaṃ.
Tattha dūtaṃ
pāhesīti dūtañca paṇṇañca pesesi. Pesetvā ca pana – ‘‘sace
dassanti, sundaraṃ. No ce dassanti, āharaṇupāyena āharissāmī’’ti
caturaṅginiṃ senaṃ sannayhitvā sayampi nikkhantoyeva. Yathā ca
ajātasattu, evaṃ licchavīādayopi dūtaṃ pesetvā sayampi caturaṅginiyā
senāya nikkhamiṃsuyeva. Tattha pāveyyakā sabbehi āsannatarā kusinārato
tigāvutantare nagare vasanti, bhagavāpi pāvaṃ pavisitvāva kusināraṃ
gato. Atha kasmā paṭhamataraṃ na āgatāti ce? Mahāparivārā panete rājāno
mahāparivāraṃ karontāva pacchato jātā.
Te saṅghe gaṇe etadavocunti
sabbepi te sattanagaravāsino āgantvā – ‘‘amhākaṃ dhātuyo vā dentu,
yuddhaṃ vā’’ti kusinārānagaraṃ parivāretvā ṭhite – ‘‘etaṃ bhagavā
amhākaṃ gāmakkhette’’ti paṭivacanaṃ avocuṃ. Te kira evamāhaṃsu – ‘‘na
mayaṃ satthu sāsanaṃ pahiṇimha, nāpi gantvā ānayimha. Satthā pana
sayameva āgantvā sāsanaṃ pesetvā amhe pakkosāpesi. Tumhepi kho pana yaṃ
tumhākaṃ gāmakkhette ratanaṃ uppajjati, na taṃ amhākaṃ detha. Sadevake
ca loke buddharatanasamaṃ ratanaṃ nāma natthi, evarūpaṃ uttamaratanaṃ
labhitvā mayaṃ na dassāma. Na kho pana tumhehiyeva mātuthanato khīraṃ
pītaṃ, amhehipi mātuthanato khīraṃ pītaṃ. Na tumheyeva purisā, amhepi
purisā hotū’’ti aññamaññaṃ ahaṃkāraṃ katvā sāsanapaṭisāsanaṃ pesenti,
aññamaññaṃ mānagajjitaṃ gajjanti. Yuddhe pana sati kosinārakānaṃyeva
jayo abhavissa. Kasmā? Yasmā dhātupāsanatthaṃ āgatā
devatā nesaṃ pakkhā ahesuṃ. Pāḷiyaṃ pana – ‘‘bhagavā amhākaṃ gāmakkhette
parinibbuto, na mayaṃ dassāma bhagavato sarīrānaṃ bhāga’’nti ettakameva
āgataṃ.
237.Evaṃ
vutte doṇo brāhmaṇoti doṇabrāhmaṇo imaṃ tesaṃ vivādaṃ sutvā –
‘‘ete rājāno bhagavato parinibbutaṭṭhāne vivādaṃ karonti, na kho panetaṃ
patirūpaṃ, alaṃ iminā kalahena, vūpasamessāmi na’’nti so gantvā te
saṅghe gaṇe etadavoca. Kimavoca? Unnatappadese ṭhatvā
dvibhāṇavāraparimāṇaṃ doṇagajjitaṃ nāma avoca. Tattha paṭhamabhāṇavāre
tāva ekapadampi te na jāniṃsu. Dutiyabhāṇavārapariyosāne – ‘‘ācariyassa
viya bho saddo, ācariyassa viya bho saddo’’ti sabbe niravā ahesuṃ.
Jambudīpatale kira kulaghare jātā yebhuyyena tassa na antevāsiko nāma
natthi. Atha so te attano vacanaṃ sutvā nirave tuṇhībhūte viditvā puna
etadavoca – ‘‘suṇantu bhonto’’ti etaṃ gāthādvayaṃ avoca.
Tattha amhākaṃ
buddhoti amhākaṃ buddho. Ahu
khantivādoti buddhabhūmiṃ appatvāpi pāramiyo pūrento
khantivāditāpasakāle dhammapālakumārakāle chaddantahatthikāle
bhūridattanāgarājakāle campeyyanāgarājakāle saṅkhapālanāgarājakāle
mahākapikāle aññesu ca bahūsu jātakesu paresu kopaṃ akatvā khantimeva
akāsi. Khantimeva vaṇṇayi. Kimaṅgaṃ pana etarahi iṭṭhāniṭṭhesu
tādilakkhaṇaṃ patto, sabbathāpi amhākaṃ buddho khantivādo ahosi, tassa
evaṃvidhassa. Na
hi sādhu yaṃ uttamapuggalassa, sarīrabhāge siyā sampahāroti na hi
sādhuyanti na hi sādhu ayaṃ. Sarīrabhāgeti
sarīravibhāganimittaṃ, dhātukoṭṭhāsahetūti attho. Siyā
sampahāroti āvudhasampahāro sādhu na siyāti vuttaṃ hoti.
Sabbeva bhonto sahitāti
sabbeva bhonto sahitā hotha, mā bhijjatha. Samaggāti
kāyena ca vācāya ca ekasannipātā ekavacanā samaggā hotha. Sammodamānāti
cittenāpi aññamaññaṃ sammodamānā hotha.Karomaṭṭhabhāgeti
bhagavato sarīrāni aṭṭha bhāge karoma . Cakkhumatoti
pañcahi cakkhūhi cakkhumato buddhassa. Na kevalaṃ tumheyeva, bahujanopi
pasanno, tesu ekopi laddhuṃ ayutto nāma natthīti bahuṃ kāraṇaṃ vatvā
saññāpesi.
238.Tesaṃ
saṅghānaṃ gaṇānaṃ paṭissutvāti tesaṃ tesaṃ tato tato
samāgatasaṅghānaṃ samāgatagaṇānaṃ paṭissuṇitvā. Bhagavatosarīrāni
aṭṭhadhā samaṃ suvibhattaṃ vibhajitvāti ettha ayamanukkamo – doṇo
kira tesaṃ paṭissuṇitvā suvaṇṇadoṇiṃ vivarāpesi. Rājāno āgantvā
doṇiyaṃyeva ṭhitā suvaṇṇavaṇṇā dhātuyo disvā – ‘‘bhagavā sabbaññu pubbe
mayaṃ tumhākaṃ dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇapaṭimaṇḍitaṃ
chabbaṇṇabuddharasmikhacitaṃ asītianubyañjanasamujjalitasobhaṃ
suvaṇṇavaṇṇaṃ sarīraṃ addasāma, idāni pana suvaṇṇavaṇṇāva dhātuyo
avasiṭṭhā jātā, na yuttamidaṃ bhagavā tumhāka’’nti parideviṃsu.
Brāhmaṇopi tasmiṃ samaye tesaṃ pamattabhāvaṃ ñatvā dakkhiṇadāṭhaṃ
gahetvā veṭhantare ṭhapesi, athapacchā aṭṭhadhā samaṃ suvibhattaṃ
vibhaji, sabbāpi dhātuyo pākatikanāḷiyā soḷasa nāḷiyo ahesuṃ,
ekekanagaravāsino dve dve nāḷiyo labhiṃsu. Brāhmaṇassa pana dhātuyo
vibhajantasseva sakko devānamindo – ‘‘kena nu kho sadevakassa lokassa
kaṅkhacchedanatthāya catusaccakathāya paccayabhūtā bhagavato
dakkhiṇadāṭhā gahitā’’ti olokento ‘‘brāhmaṇena gahitā’’ti disvā –
‘‘brāhmaṇopi dāṭhāya anucchavikaṃ sakkāraṃ kātuṃ na sakkhissati, gaṇhāmi
na’’nti veṭhantarato gahetvā suvaṇṇacaṅkoṭake ṭhapetvā devalokaṃ netvā
cūḷāmaṇicetiye patiṭṭhapesi.
Brāhmaṇopi dhātuyo vibhajitvā dāṭhaṃ apassanto corikāya gahitattā –
‘‘kena me dāṭhā gahitā’’ti pucchitumpi nāsakkhi. ‘‘Nanu tayāva dhātuyo
bhājitā, kiṃ tvaṃ paṭhamaṃyeva attano dhātuyā atthibhāvaṃ na aññāsī’’ti
attani dosāropanaṃ sampassanto – ‘‘mayhampi koṭṭhāsaṃ dethā’’ti vattumpi
nāsakkhi. Tato – ‘‘ayampi suvaṇṇatumbo dhātugatikova, yena tathāgatassa
dhātuyo mitā, imassāhaṃ thūpaṃ karissāmī’’ti cintetvā imaṃ
me bhonto tumbaṃ dadantūti āha.
Pippalivaniyāmoriyāpi ajātasattuādayo
viya dūtaṃ pesetvā yuddhasajjāva nikkhamiṃsu.
Dhātuthūpapūjāvaṇṇanā
239.Rājagahe
bhagavato sarīrānaṃ thūpañca mahañca akāsīti kathaṃ akāsi?
Kusinārato yāva rājagahaṃ pañcavīsati yojanāni, etthantare
aṭṭhausabhavitthataṃ samatalaṃ maggaṃ kāretvā
yādisaṃ mallarājāno makuṭabandhanassa ca santhāgārassa ca antare pūjaṃ
kāresuṃ. Tādisaṃ pañcavīsatiyojanepi magge pūjaṃ kāretvā lokassa
anukkaṇṭhanatthaṃ sabbattha antarāpaṇe pasāretvā suvaṇṇadoṇiyaṃ
pakkhittadhātuyo sattipañjarena parikkhipāpetvā attano vijite
pañcayojanasataparimaṇḍale manusse sannipātāpesi. Te dhātuyo gahetvā
kusinārato sādhukīḷitaṃ kīḷantā nikkhamitvā yattha yattha suvaṇṇavaṇṇāni
pupphāni passanti, tattha tattha dhātuyo sattiantare ṭhapetvā pūjaṃ
akaṃsu. Tesaṃ pupphānaṃ khīṇakāle gacchanti, rathassa dhuraṭṭhānaṃ
pacchimaṭṭhāne sampatte satta divase sādhukīḷitaṃ kīḷanti. Evaṃ dhātuyo
gahetvā āgacchantānaṃ satta vassāni satta māsāni satta divasāni
vītivattāni.
Micchādiṭṭhikā – ‘‘samaṇassa
gotamassa parinibbutakālato paṭṭhāya balakkārena sādhukīḷitāya
upaddutamha sabbe no kammantā naṭṭhā’’ti ujjhāyantā manaṃ padosetvā
chaḷāsītisahassamattā apāye nibbattā. Khīṇāsavā āvajjitvā ‘‘mahājano
manaṃ padosetvā apāye nibbattī’’ti disvā – ‘‘sakkaṃ devarājānaṃ
dhātuāharaṇūpāyaṃ kāressāmā’’ti tassa santikaṃ gantvā tamatthaṃ ārocetvā
– ‘‘dhātuāharaṇūpāyaṃ karohi mahārājā’’ti āhaṃsu. Sakko āha – ‘‘bhante,
puthujjano nāma ajātasattunā samo saddho natthi, na so mama vacanaṃ
karissati, apica kho māravibhiṃsakasadisaṃ vibhiṃsakaṃ dassessāmi,
mahāsaddaṃ sāvessāmi, yakkhagāhakakhipitakaarocake karissāmi, tumhe
‘amanussā mahārāja kupitā dhātuyo āharāpethā’ti vadeyyātha, evaṃ so
āharāpessatī’’ti. Atha kho sakko taṃ sabbaṃ akāsi.
Therāpi rājānaṃ upasaṅkamitvā – ‘‘mahārāja, amanussā kupitā, dhātuyo
āharāpehī’’ti bhaṇiṃsu. Rājā – ‘‘na tāva, bhante, mayhaṃ cittaṃ tussati,
evaṃ santepi āharantū’’ti āha. Sattamadivase dhātuyo āhariṃsu. Evaṃ
āhatā dhātuyo gahetvā rājagahe thūpañca mahañca akāsi. Itarepi attano
attano balānurūpena āharitvā
sakasakaṭṭhānesu thūpañca mahañca akaṃsu.
240.Evametaṃ
bhūtapubbanti evaṃ etaṃ dhātubhājanañceva dasathūpakaraṇañca
jambudīpe bhūtapubbanti pacchā saṅgītikārakā āhaṃsu. Evaṃ patiṭṭhitesu
pana thūpesu mahākassapatthero dhātūnaṃ antarāyaṃ disvā rājānaṃ
ajātasattuṃ upasaṅkamitvā ‘‘mahārāja, ekaṃ dhātunidhānaṃ kātuṃ
vaṭṭatī’’ti āha. Sādhu, bhante, nidhānakammaṃ tāva mama hotu,
sesadhātuyo pana kathaṃ āharāmīti? Na, mahārāja, dhātuāharaṇaṃ tuyhaṃ
bhāro, amhākaṃ bhāroti. Sādhu, bhante, tumhe dhātuyo āharatha, ahaṃ
dhātunidhānaṃ karissāmīti. Thero tesaṃ tesaṃ rājakulānaṃ
paricaraṇamattameva ṭhapetvā sesadhātuyo āhari. Rāmagāme pana dhātuyo
nāgā pariggaṇhiṃsu, tāsaṃ antarāyo natthi. ‘‘Anāgate laṅkādīpe
mahāvihāre mahācetiyamhi nidahissantī’’ti tā na āharitvā sesehi sattahi
nagarehi āharitvā rājagahassa pācīnadakkhiṇadisābhāge ṭhatvā – ‘‘imasmiṃ
ṭhāne yo pāsāṇo atthi, so antaradhāyatu, paṃsu suvisuddhā hotu, udakaṃ
mā uṭṭhahatū’’ti adhiṭṭhāsi.
Rājā taṃ ṭhānaṃ khaṇāpetvā tato uddhatapaṃsunā iṭṭhakā kāretvā
asītimahāsāvakānaṃ cetiyāni kāreti.
‘‘Idha rājā kiṃ kāretī’’ti pucchantānampi ‘‘mahāsāvakānaṃ cetiyānī’’ti
vadanti, na koci dhātunidhānabhāvaṃ jānāti. Asītihatthagambhīre pana
tasmiṃ padese jāte heṭṭhā lohasanthāraṃ santharāpetvā tattha thūpārāme
cetiyagharappamāṇaṃ tambalohamayaṃ gehaṃ kārāpetvā aṭṭha aṭṭha
haricandanādimaye karaṇḍe ca thūpe ca kārāpesi. Atha bhagavato dhātuyo
haricandanakaraṇḍe pakkhipitvā taṃ haricandanakaraṇḍakampi aññasmiṃ
haricandanakaraṇḍake, tampi aññasminti evaṃ aṭṭha haricandanakaraṇḍe
ekato katvā eteneva upāyena te aṭṭha karaṇḍe aṭṭhasu haricandanathūpesu,
aṭṭha haricandanathūpe aṭṭhasu lohitacandanakaraṇḍesu, aṭṭha
lohitacandanakaraṇḍe aṭṭhasu lohitacandanathūpesu, aṭṭha
lohitacandanathūpe aṭṭhasu dantakaraṇḍesu ,
aṭṭha dantakaraṇḍe aṭṭhasu
dantathūpesu, aṭṭha dantathūpe aṭṭhasu sabbaratanakaraṇḍesu, aṭṭha
sabbaratanakaraṇḍe aṭṭhasu sabbaratanathūpesu, aṭṭha sabbaratanathūpe
aṭṭhasu suvaṇṇakaraṇḍesu, aṭṭha suvaṇṇakaraṇḍe, aṭṭhasu suvaṇṇathūpesu,
aṭṭha suvaṇṇathūpe aṭṭhasu rajatakaraṇḍesu, aṭṭha rajatakaraṇḍe aṭṭhasu
rajatathūpesu, aṭṭha rajatathūpe, aṭṭhasu maṇikaraṇḍesu, aṭṭha
maṇikaraṇḍe aṭṭhasu maṇithūpesu, aṭṭha maṇithūpe aṭṭhasu
lohitaṅkakaraṇḍesu, aṭṭha lohitaṅkakaraṇḍe aṭṭhasu lohitaṅkathūpesu,
aṭṭha lohitaṅkathūpe aṭṭhasu masāragallakaraṇḍesu, aṭṭha
masāragallakaraṇḍe aṭṭhasu masāragallathūpesu, aṭṭha masāragallathūpe
aṭṭhasu phalikakaraṇḍesu, aṭṭha phalikakaraṇḍe aṭṭhasu
phalikamayathūpesu pakkhipi.
Sabbesaṃ uparimaṃ phalikacetiyaṃ thūpārāmacetiyappamāṇaṃ ahosi, tassa
upari sabbaratanamayaṃ gehaṃ kāresi, tassa upari suvaṇṇamayaṃ, tassa
upari rajatamayaṃ, tassa upari tambalohamayaṃ gehaṃ. Tattha
sabbaratanamayaṃ vālikaṃ okiritvā jalajathalajapupphānaṃ sahassāni
vippakiritvā aḍḍhachaṭṭhāni jātakasatāni asītimahāthere
suddhodanamahārājānaṃ mahāmāyādeviṃ satta sahajāteti sabbānetāni
suvaṇṇamayāneva kāresi. Pañcapañcasate suvaṇṇarajatamaye puṇṇaghaṭe
ṭhapāpesi, pañca suvaṇṇaddhajasate ussāpesi. Pañcasate suvaṇṇadīpe,
pañcasate rajatadīpe kārāpetvā sugandhatelassa pūretvā tesu
dukūlavaṭṭiyo ṭhapesi.
Athāyasmā mahākassapo – ‘‘mālā mā milāyantu, gandhā mā vinassantu, dīpā
mā vijjhāyantū’’ti adhiṭṭhahitvā suvaṇṇapaṭṭe akkharāni chindāpesi –
‘‘Anāgate piyadāso nāma kumāro chattaṃ ussāpetvā asoko dhammarājā
bhavissati. So imā dhātuyo vitthārikā karissatī’’ti.
Rājā sabbapasādhanehi pūjetvā
ādito paṭṭhāya dvāraṃ pidahanto nikkhami, so tambalohadvāraṃ pidahitvā
āviñchanarajjuyaṃ kuñcikamuddikaṃ bandhitvā tattheva
mahantaṃ maṇikkhandhaṃ ṭhapetvā – ‘‘anāgate daliddarājā imaṃ maṇiṃ
gahetvā dhātūnaṃ sakkāraṃ
karotū’’ti akkharaṃ chindāpesi.
Sakko devarājā vissakammaṃ āmantetvā – ‘‘tāta, ajātasattunā
dhātunidhānaṃ kataṃ, ettha ārakkhaṃ paṭṭhapehī’’ti pahiṇi. So āgantvā
vāḷasaṅghāṭayantaṃ yojesi, kaṭṭharūpakāni tasmiṃ dhātugabbhe
phalikavaṇṇakhagge gāhetvā vātasadisena vegena anupariyāyantaṃ yantaṃ
yojetvā ekāya eva āṇiyā bandhitvā samantato giñjakāvasathākārena
silāparikkhepaṃ katvā upari ekāya pidahitvā paṃsuṃ pakkhipitvā bhūmiṃ
samaṃ katvā tassa upari pāsāṇathūpaṃ patiṭṭhapesi. Evaṃ niṭṭhite
dhātunidhāne yāvatāyukaṃ ṭhatvā theropi parinibbuto, rājāpi yathākammaṃ
gato, tepi manussā kālaṅkatā.
Aparabhāge piyadāso nāma kumāro chattaṃ ussāpetvā asoko nāma dhammarājā
hutvā tā dhātuyo gahetvā jambudīpe vitthārikā akāsi. Kathaṃ? So
nigrodhasāmaṇeraṃ nissāya sāsane laddhappasādo caturāsīti
vihārasahassāni kāretvā bhikkhusaṅghaṃ pucchi – ‘‘bhante, mayā
caturāsīti vihārasahassāni kāritāni, dhātuyo kuto labhissāmī’’ti?
Mahārāja, – ‘‘dhātunidhānaṃ nāma atthī’’ti suṇoma, na pana paññāyati –
‘‘asukasmiṃ ṭhāne’’ti. Rājā rājagahe cetiyaṃ bhindāpetvā dhātuṃ
apassanto paṭipākatikaṃ kāretvā bhikkhubhikkhuniyo upāsakaupāsikāyoti
catasso parisā gahetvā vesāliṃ gato. Tatrāpi alabhitvā kapilavatthuṃ.
Tatrāpi alabhitvā rāmagāmaṃ gato. Rāmagāme nāgā cetiyaṃ bhindituṃ na
adaṃsu, cetiye nipatitakudālo khaṇḍākhaṇḍaṃ hoti. Evaṃ tatrāpi alabhitvā
allakappaṃ veṭhadīpaṃ pāvaṃ kusināranti sabbattha cetiyāni bhinditvā
dhātuṃ alabhitvāva paṭipākatikāni katvā puna rājagahaṃ gantvā catasso
parisā sannipātāpetvā – ‘‘atthi kenaci sutapubbaṃ ‘asukaṭṭhāne nāma
dhātunidhāna’nti’’ pucchi.
Tatreko vīsavassasatiko thero – ‘‘asukaṭṭhāne dhātunidhāna’’nti na
jānāmi, mayhaṃ pana pitā mahāthero maṃ sattavassakāle mālācaṅkoṭakaṃ
gāhāpetvā – ‘‘ehi sāmaṇera, asukagacchantare pāsāṇathūpo atthi,
tattha gacchāmā’’ti gantvā pūjetvā – ‘‘imaṃ ṭhānaṃ upadhāretuṃ vaṭṭati
sāmaṇerā’’ti āha. Ahaṃ ettakaṃ jānāmi mahārājāti āha. Rājā ‘‘etadeva
ṭhāna’’nti vatvā gacche
hāretvā pāsāṇathūpañca paṃsuñca apanetvā heṭṭhā sudhābhūmiṃ addasa. Tato
sudhañca iṭṭhakāyo ca hāretvā anupubbena pariveṇaṃ oruyha
sattaratanavālukaṃ asihatthāni ca kaṭṭharūpakāni samparivattakāni
addasa. So yakkhadāsake pakkosāpetvā balikammaṃ kāretvāpi neva antaṃ na
koṭiṃ passanto devatānaṃ namassamāno – ‘‘ahaṃ imā dhātuyo gahetvā
caturāsītiyā vihārasahassesu nidahitvā sakkāraṃ karomi, mā me devatā
antarāyaṃ karontū’’ti āha.
Sakko devarājā cārikaṃ caranto taṃ disvā vissakammaṃ āmantesi – ‘‘tāta,
asoko dhammarājā ‘dhātuyo nīharissāmī’ti pariveṇaṃ otiṇṇo, gantvā
kaṭṭharūpakāni hārehī’’ti. So pañcacūḷagāmadārakavesena gantvā rañño
purato dhanuhattho ṭhatvā – ‘‘harāmi mahārājā’’ti āha. ‘‘Hara, tātā’’ti
saraṃ gahetvā sandhimhiyeva vijjhi, sabbaṃ vippakiriyittha. Atha rājā
āviñchane bandhaṃ kuñcikamuddikaṃ gaṇhi, maṇikkhandhaṃ passi. ‘‘Anāgate
daliddarājā imaṃ maṇiṃ gahetvā dhātūnaṃ sakkāraṃ karotū’’ti puna
akkharāni disvā kujjhitvā – ‘‘mādisaṃ nāma rājānaṃ daliddarājāti vattuṃ
ayutta’’nti punappunaṃ ghaṭetvā dvāraṃ vivarāpetvā antogehaṃ paviṭṭho.
Aṭṭhārasavassādhikānaṃ dvinnaṃ vassasatānaṃ upari āropitadīpā tatheva
pajjalanti. Nīluppalapupphāni taṅkhaṇaṃ āharitvā āropitāni viya,
pupphasanthāro taṅkhaṇaṃ santhato viya, gandhā taṃ muhuttaṃ pisitvā
ṭhapitā viya rājā suvaṇṇapaṭṭaṃ gahetvā – ‘‘anāgate piyadāso nāma kumāro
chattaṃ ussāpetvā asoko nāma dhammarājā bhavissati so imā dhātuyo
vitthārikā karissatī’’ti vācetvā – ‘‘diṭṭho bho, ahaṃ ayyena
mahākassapattherenā’’ti vatvā vāmahatthaṃ ābhujitvā dakkhiṇena hatthena
apphoṭesi. So tasmiṃ ṭhāne paricaraṇadhātumattameva ṭhapetvā sesā
dhātuyo gahetvā dhātugehaṃ
pubbe pihitanayeneva pidahitvā sabbaṃ yathāpakatiyāva katvā upari
pāsāṇacetiyaṃ patiṭṭhāpetvā caturāsītiyā vihārasahassesu dhātuyo patiṭṭhāpetvā
mahāthere vanditvā pucchi – ‘‘dāyādomhi, bhante, buddhasāsane’’ti. Kissa
dāyādo tvaṃ, mahārāja, bāhirako tvaṃ sāsanassāti. Bhante,
channavutikoṭidhanaṃ vissajjetvā caturāsīti vihārasahassāni kāretvā ahaṃ
na dāyādo, añño ko dāyādoti? Paccayadāyako nāma tvaṃ mahārāja, yo pana
attano puttañca dhītarañca pabbājeti, ayaṃ sāsane dāyādo nāmāti. So
puttañca dhītarañca pabbājesi. Atha naṃ therā āhaṃsu – ‘‘idāni, mahārāja,
sāsane dāyādosī’’ti.
Evametaṃbhūtapubbanti
evaṃ etaṃ atīte dhātunidhānampi jambudīpatale bhūtapubbanti.
Tatiyasaṅgītikārāpi imaṃ padaṃ ṭhapayiṃsu.
Aṭṭhadoṇaṃ cakkhumato
sarīrantiādigāthāyo pana tambapaṇṇidīpe therehi vuttāti.
Iti sumaṅgalavilāsiniyā dīghanikāyaṭṭhakathāyaṃ
Mahāparinibbānasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
≧✯◡✯≦
01
|| 02
||
03
|| 04
|| 05
|| 06
|| 07
|| 08
|| 09 || 10
|| 11
|| 12
|| 13
|| 14 || 15
|| 16
|| 17
18
|| 19
|| 20
|| 21
|| 22
|| 23
|| 24
|| 25
|| 26
|| 27
|| 28
|| 29
|| 30
|| 31
|| 32
|| 33
|| 34
≧✯◡✯≦
Trường Bộ Kinh
Trường Bộ Kinh - giảng giải
Dīgha nikāya
≧✯◡✯≦
NGHIÊN CỨU PHẬT PHÁP