TRƯỜNG BỘ KINH
Dīgha
nikāya (aṭṭhakathā)
Pāthikavaggaṭṭhakathā
28. Sampasādanīyasuttavaṇṇanā
Sāriputtasīhanādavaṇṇanā
141.Evaṃme
sutanti sampasādanīyasuttaṃ. Tatrāyamanuttānapadavaṇṇanā – nāḷandāyanti
nāḷandāti evaṃnāmake nagare, taṃ nagaraṃ gocaragāmaṃ katvā. Pāvārikambavaneti
dussapāvārikaseṭṭhino ambavane. Taṃ kira tassa uyyānaṃ ahosi. So
bhagavato dhammadesanaṃ sutvā bhagavati pasanno tasmiṃ uyyāne
kuṭileṇamaṇḍapādipaṭimaṇḍitaṃ bhagavato vihāraṃ katvā niyyātesi. So
vihāro jīvakambavanaṃ viya ‘‘pāvārikambavana’’ntveva saṅkhyaṃ gato,
tasmiṃ pāvārikambavane viharatīti attho. Bhagavantaṃ etadavoca –
‘‘evaṃpasanno ahaṃ, bhante, bhagavatī’’ti. Kasmā evaṃ avoca? Attano
uppannasomanassapavedanatthaṃ.
Tatrāyamanupubbikathā – thero kira taṃdivasaṃ kālasseva
sarīrappaṭijagganaṃ katvā sunivatthanivāsano pattacīvaramādāya
pāsādikehi abhikkantādīhi devamanussānaṃ pasādaṃ āvahanto nāḷandavāsīnaṃ
hitasukhamanubrūhayanto piṇḍāya pavisitvā pacchābhattaṃ
piṇḍapātapaṭikkanto vihāraṃ gantvā satthu vattaṃ dassetvā satthari
gandhakuṭiṃ paviṭṭhe satthāraṃ vanditvā attano divāṭṭhānaṃ agamāsi.
Tattha saddhivihārikantevāsikesu vattaṃ dassetvā paṭikkantesu
divāṭṭhānaṃ sammajjitvā cammakkhaṇḍaṃ paññapetvā udakatumbato udakena
hatthapāde sītale katvā tisandhipallaṅkaṃ ābhujitvā kālaparicchedaṃ
katvā phalasamāpattiṃ samāpajji.
So yathāparicchinnakālavasena samāpattito vuṭṭhāya attano guṇe
anussaritumāraddho. Athassa guṇe anussarato sīlaṃ āpāthamāgataṃ. Tato
paṭipāṭiyāva samādhi paññā vimutti vimuttiñāṇadassanaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ
dutiyaṃ jhānaṃ tatiyaṃ jhānaṃ catutthaṃ jhānaṃ ākāsānañcāyatanasamāpatti
viññānañcāyatanasamāpatti
ākiñcaññāyatanasamāpattinevasaññānāsaññāyatanasamāpatti vipassanāñāṇaṃ
manomayiddhiñāṇaṃ iddhividhañāṇaṃ dibbasotañāṇaṃ cetopariyañāṇaṃ
pubbenivāsānussatiñāṇaṃ dibbacakkhuñāṇaṃ…pe… sotāpattimaggo
sotāpattiphalaṃ…pe… arahattamaggo arahattaphalaṃ atthapaṭisambhidā
dhammapaṭisambhidā niruttipaṭisambhidā paṭibhānapaṭisambhidā
sāvakapāramīñāṇaṃ. Ito paṭṭhāya kappasatasahassādhikassa asaṅkhyeyyassa
upari anomadassībuddhassa pādamūle kataṃ abhinīhāraṃ ādiṃ katvā attano
guṇe anussarato yāva nisinnapallaṅkā guṇā upaṭṭhahiṃsu.
Evaṃ thero attano guṇe
anussaramāno guṇānaṃ pamāṇaṃ vā paricchedaṃ vā daṭṭhuṃ nāsakkhi. So
cintesi – ‘‘mayhaṃ tāva padesañāṇe ṭhitassa sāvakassa guṇānaṃ pamāṇaṃ vā
paricchedo vā natthi. Ahaṃ pana yaṃ satthāraṃ uddissa pabbajito, kīdisā
nu kho tassa guṇā’’ti dasabalassa guṇe anussarituṃ āraddho. So bhagavato
sīlaṃ nissāya, samādhiṃ paññaṃ vimuttiṃ vimuttiñāṇadassanaṃ nissāya,
cattāro satipaṭṭhāne nissāya, cattāro sammappadhāne cattāro iddhipāde
cattāro magge cattāri phalāni catasso paṭisambhidā
catuyoniparicchedakañāṇaṃ cattāro ariyavaṃse nissāya dasabalassa guṇe
anussaritumāraddho.
Tathā pañca padhāniyaṅgāni, pañcaṅgikaṃsammāsamādhiṃ, pañcindriyāni,
pañca balāni, pañca nissaraṇiyā dhātuyo, pañca vimuttāyatanāni, pañca
vimuttiparipācaniyā paññā, cha sāraṇīye dhamme, cha anussatiṭṭhānāni,
cha gārave, cha nissaraṇiyā dhātuyo, cha satatavihāre, cha anuttariyāni,
cha nibbedhabhāgiyā paññā, cha abhiññā, cha asādhāraṇañāṇāni, satta
aparihāniye dhamme, satta ariyadhanāni, satta bojjhaṅge, satta
sappurisadhamme, satta nijjaravatthūni, satta paññā, satta
dakkhiṇeyyapuggale, satta khīṇāsavabalāni, aṭṭha paññāpaṭilābhahetū,
aṭṭha sammattāni, aṭṭha lokadhammātikkame, aṭṭha ārambhavatthūni, aṭṭha
akkhaṇadesanā, aṭṭha mahāpurisavitakke, aṭṭha abhibhāyatanāni, aṭṭha
vimokkhe, nava yonisomanasikāramūlake dhamme, nava
pārisuddhipadhāniyaṅgāni, nava sattāvāsadesanā, nava āghātappaṭivinaye,
nava paññā, nava nānattāni, nava anupubbavihāre, dasa nāthakaraṇe dhamme,
dasa kasiṇāyatanāni, dasa kusalakammapathe, dasa tathāgatabalāni, dasa
sammattāni, dasa ariyavāse, dasa asekkhadhamme, ekādasa mettānisaṃse,
dvādasa dhammacakkākāre, terasa dhutaṅgaguṇe ,
cuddasa buddhañāṇāni, pañcadasa vimuttiparipācaniye dhamme, soḷasavidhaṃ
ānāpānassatiṃ, aṭṭhārasa buddhadhamme, ekūnavīsati paccavekkhaṇañāṇāni,
catucattālīsa ñāṇavatthūni, paropaṇṇāsa kusaladhamme, sattasattati
ñāṇavatthūni,
catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattisañcaramahāvajirañāṇaṃnissāya
dasabalassa guṇe anussarituṃ ārabhi.
Tasmiṃyeva ca divāṭṭhāne
nisinnoyeva upari ‘‘aparaṃ pana, bhante, etadānuttariya’’nti āgamissanti
soḷasa aparampariyadhammā, tepi nissāya anussarituṃ ārabhi. So
‘‘kusalapaññattiyaṃ anuttaro mayhaṃ satthā, āyatanapaññattiyaṃ anuttaro,
gabbhāvakkantiyaṃ anuttaro, ādesanāvidhāsu anuttaro, dassanasamāpattiyaṃ
anuttaro, puggalapaññattiyaṃ anuttaro, padhāne anuttaro, paṭipadāsu
anuttaro, bhassasamācāre anuttaro, purisasīlasamācāre anuttaro,
anusāsanīvidhāsu anuttaro, parapuggalavimuttiñāṇe anuttaro,
sassatavādesu anuttaro, pubbenivāsañāṇe anuttaro, dibbacakkhuñāṇe
anuttaro, iddhividhe anuttaro, iminā ca iminā ca anuttaro’’ti evaṃ
dasabalassa guṇe anussaranto bhagavato guṇānaṃ neva antaṃ, na pamāṇaṃ
passi. Thero attanopi tāva guṇānaṃ antaṃ vā pamāṇaṃ vā nāddasa,
bhagavato guṇānaṃ kiṃ passissati? Yassa yassa hi paññā mahatī ñāṇaṃ
visadaṃ, so so buddhaguṇe mahantato saddahati. Lokiyamahājano
ukkāsitvāpi khipitvāpi ‘‘namo buddhāna’’nti attano attano upanissaye
ṭhatvā buddhānaṃ guṇe anussarati. Sabbalokiyamahājanato eko sotāpanno
buddhaguṇe mahantato saddahati. Sotāpannānaṃ satatopi sahassatopi eko
sakadāgāmī. Sakadāgāmīnaṃ satatopi sahassatopi eko anāgāmī. Anāgāmīnaṃ
satatopi sahassatopi eko arahā buddhaguṇe mahantato saddahati.
Avasesaarahantehi asīti mahātherā buddhaguṇe mahantato saddahanti.
Asītimahātherehi cattāro mahātherā. Catūhi mahātherehi dve aggasāvakā.
Tesupi sāriputtatthero, sāriputtattheratopi eko paccekabuddho buddhaguṇe
mahantato saddahati. Sace pana sakalacakkavāḷagabbhe saṅghāṭikaṇṇena
saṅghāṭikaṇṇaṃ pahariyamānā
nisinnā paccekabuddhā buddhaguṇe anussareyyuṃ, tehi sabbehipi eko
sabbaññubuddhova buddhaguṇe mahantato saddahati.
Seyyathāpi nāma mahājano ‘‘mahāsamuddo gambhīro uttāno’’ti jānanatthaṃ
yottāni vaṭṭeyya, tattha koci byāmappamāṇaṃ yottaṃ vaṭṭeyya, koci dve
byāmaṃ, koci dasabyāmaṃ, koci vīsatibyāmaṃ, koci tiṃsabyāmaṃ, koci
cattālīsabyāmaṃ, koci paññāsabyāmaṃ, koci satabyāmaṃ, koci sahassabyāmaṃ ,
koci caturāsītibyāmasahassaṃ. Te nāvaṃ āruyha, samuddamajjhe
uggatapabbatādimhi vā ṭhatvā attano attano yottaṃ otāreyyuṃ, tesu yassa
yottaṃ byāmamattaṃ, so byāmamattaṭṭhāneyeva udakaṃ jānāti…pe… yassa
caturāsītibyāmasahassaṃ, so caturāsītibyāmasahassaṭṭhāneyeva udakaṃ
jānāti. Parato udakaṃ ettakanti na jānāti. Mahāsamudde pana
na tattakaṃyeva udakaṃ, atha kho anantamaparimāṇaṃ.
Caturāsītiyojanasahassaṃ gambhīro hi mahāsamuddo, evameva
ekabyāmayottato paṭṭhāya navabyāmayottena ñātaudakaṃ viya
lokiyamahājanena diṭṭhabuddhaguṇā veditabbā. Dasabyāmayottena
dasabyāmaṭṭhāne ñātaudakaṃ viya sotāpannena diṭṭhabuddhaguṇā.
Vīsatibyāmayottena vīsatibyāmaṭṭhāne ñātaudakaṃ viya sakadāgāminā
diṭṭhabuddhaguṇā. Tiṃsabyāmayottena tiṃsabyāmaṭṭhāne ñātaudakaṃ viya
anāgāminā diṭṭhabuddhaguṇā. Cattālīsabyāmayottena cattālīsabyāmaṭṭhāne
ñātaudakaṃ viya arahatā diṭṭhabuddhaguṇā. Paññāsabyāmayottena
paññāsabyāmaṭṭhāne ñātaudakaṃ viya asītimahātherehi diṭṭhabuddhaguṇā.
Satabyāmayottena satabyāmaṭṭhāne ñātaudakaṃ viya catūhi mahātherehi
diṭṭhabuddhaguṇā. Sahassabyāmayottena sahassabyāmaṭṭhāne ñātaudakaṃ viya
mahāmoggallānattherena diṭṭhabuddhaguṇā. Caturāsītibyāmasahassayottena
caturāsītibyāmasahassaṭṭhāne ñātaudakaṃ viya dhammasenāpatinā
sāriputtattherena diṭṭhabuddhaguṇā. Tattha yathā so puriso mahāsamudde
udakaṃ nāma na ettakaṃyeva, anantamaparimāṇanti gaṇhāti, evameva āyasmā
sāriputto dhammanvayena anvayabuddhiyā anumānena nayaggāhena
sāvakapāramīñāṇe ṭhatvā dasabalassa guṇe
anussaranto ‘‘buddhaguṇā anantā aparimāṇā’’ti saddahi.
Therena hi diṭṭhabuddhaguṇehi dhammanvayena gahetabbabuddhaguṇāyeva
bahutarā. Yathā kathaṃ viya? Yathā ito nava ito navāti aṭṭhārasa
yojanāni avattharitvā gacchantiyā candabhāgāya mahānadiyā puriso
sūcipāsena udakaṃ gaṇheyya, sūcipāsena gahitaudakato aggahitameva bahu
hoti. Yathā vā pana puriso mahāpathavito aṅguliyā paṃsuṃ gaṇheyya,
aṅguliyā gahitapaṃsuto avasesapaṃsuyeva bahu hoti. Yathā vā pana puriso
mahāsamuddābhimukhiṃ aṅguliṃ kareyya, aṅguliabhimukhaudakato avasesaṃ
udakaṃyeva bahu hoti. Yathā ca puriso ākāsābhimukhiṃ aṅguliṃ kareyya,
aṅguliabhimukhaākāsato sesaākāsappadesova bahu hoti. Evaṃ therena
diṭṭhabuddhaguṇehi adiṭṭhā guṇāva bahūti veditabbā. Vuttampi cetaṃ –
‘‘Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ,
Kappampi ce aññamabhāsamāno;
Khīyetha kappo ciradīghamantare,
Vaṇṇo na khīyetha tathāgatassā’’ti.
Evaṃ therassa attano ca satthu ca guṇe anussarato yamakamahānadīmahogho
viya abbhantare pītisomanassaṃ
avattharamānaṃ vāto viya bhastaṃ, ubbhijjitvā uggataudakaṃ viya
mahārahadaṃ sakalasarīraṃ pūreti. Tato therassa ‘‘supatthitā vata me
patthanā, suladdhā me pabbajjā, yvāhaṃ evaṃvidhassa satthu santike
pabbajito’’ti āvajjantassa balavataraṃ pītisomanassaṃ uppajji.
Atha thero ‘‘kassāhaṃ imaṃ pītisomanassaṃ āroceyya’’nti cintento añño
koci samaṇo vā brāhmaṇo vā devo vā māro vā brahmā vā mama imaṃ pasādaṃ
anucchavikaṃ katvā paṭiggahetuṃ na sakkhissati, ahaṃ imaṃ somanassaṃ
satthunoyeva pavedeyyāmi, satthāva me paṭiggaṇhituṃ sakkhissati, so hi
tiṭṭhatu mama pītisomanassaṃ, mādisassa samaṇasatassa vā
samaṇasahassassa vā samaṇasatasahassassa vā somanassaṃ pavedentassa
sabbesaṃ manaṃ gaṇhanto paṭiggahetuṃ sakkoti.
Seyyathāpi nāma aṭṭhārasa yojanāni avattharamānaṃ gacchantiṃ
candabhāgamahānadiṃ kusumbhā vā kandarā vā sampaṭicchituṃ na sakkonti,
mahāsamuddova taṃ sampaṭicchati. Mahāsamuddo hi tiṭṭhatu candabhāgā,
evarūpānaṃ nadīnaṃ satampi sahassampi satasahassampi sampaṭicchati, na
cassa tena ūnattaṃ vā pūrattaṃ vā paññāyati, evameva satthā mādisassa
samaṇasatassa samaṇasahassassa samaṇasatasahassassa vā pītisomanassaṃ
pavedentassa sabbesaṃ manaṃ gaṇhanto paṭiggahetuṃ sakkoti. Sesā
samaṇabrāhmaṇādayo candabhāgaṃ kusumbhakandarā viya mama somanassaṃ
sampaṭicchituṃ na sakkonti .
Handāhaṃ mama pītisomanassaṃ satthunova ārocemīti pallaṅkaṃ
vinibbhujitvā cammakkhaṇḍaṃ papphoṭetvā ādāya sāyanhasamaye pupphānaṃ
vaṇṭato chijjitvā paggharaṇakāle satthāraṃ upasaṅkamitvā attano
somanassaṃ pavedento evaṃpasanno
ahaṃ, bhantetiādimāha. Tattha evaṃpasannoti
evaṃ uppannasaddho, evaṃ saddahāmīti attho. Bhiyyobhiññataroti
bhiyyataro abhiññāto, bhiyyatarābhiñño vā, uttaritarañāṇoti attho.Sambodhiyanti
sabbaññutaññāṇe arahattamaggañāṇe vā, arahattamaggeneva hi buddhaguṇā
nippadesā gahitā honti. Dve hi aggasāvakā arahattamaggeneva
sāvakapāramīñāṇaṃ paṭilabhanti. Paccekabuddhā paccekabodhiñāṇaṃ. Buddhā
sabbaññutaññāṇañceva sakale ca buddhaguṇe. Sabbañhi nesaṃ
arahattamaggeneva ijjhati. Tasmā arahattamaggañāṇaṃ sambodhi nāma hoti.
Tena uttaritaro bhagavatā natthi. Tenāha ‘‘bhagavatā bhiyyobhiññataro
yadidaṃ sambodhiya’’nti.
142.Uḷārāti
seṭṭhā. Ayañhi uḷārasaddo ‘‘uḷārāni khādanīyāni khādantī’’tiādīsu (ma.
ni. 1.366) madhure āgacchati. ‘‘Uḷārāya khalu bhavaṃ, vacchāyano ,
samaṇaṃ gotamaṃ pasaṃsāya pasaṃsatī’’tiādīsu (ma. ni. 3.280) seṭṭhe.
‘‘Appamāṇo uḷāro obhāso’’tiādīsu (dī. ni. 2.32) vipule. Svāyamidha
seṭṭhe āgato. Tena vuttaṃ – ‘‘uḷārāti seṭṭhā’’ti. Āsabhīti
usabhassa vācāsadisī acalā asampavedhī. Ekaṃso
gahitoti anussavena vā ācariyaparamparāya vā itikirāya vā
piṭakasampadānena vā ākāraparivitakkena vā diṭṭhinijjhānakkhantiyā vā
takkahetu vā nayahetu vā akathetvā paccakkhato ñāṇena paṭivijjhitvā viya
ekaṃso gahito, sanniṭṭhānakathāva kathitāti attho.
Sīhanādoti
seṭṭhanādo, neva dandhāyantena na gaggarāyantena sīhena viya uttamanādo
naditoti attho. Kiṃ
te sāriputtāti imaṃ desanaṃ kasmā ārabhīti? Anuyogadāpanatthaṃ.
Ekacco hi sīhanādaṃ naditvā attano sīhanāde anuyogaṃ dātuṃ na sakkoti,
nighaṃsanaṃ nakkhamati, lepe patitamakkaṭo viya hoti. Yathā dhamamānaṃ
aparisuddhalohaṃ jhāyitvā jhāmaaṅgāro hoti, evaṃ jhāmaṅgāro viya hoti .
Eko sīhanāde anuyogaṃ dāpiyamāno dātuṃ sakkoti, nighaṃsanaṃ khamati,
dhamamānaṃ niddosajātarūpaṃ viya adhikataraṃ sobhati, tādiso thero. Tena
naṃ bhagavā ‘‘anuyogakkhamo aya’’nti ñatvā sīhanāde anuyogadāpanatthaṃ
imampi desanaṃ ārabhi.
Tattha sabbe
teti sabbe te tayā. Evaṃsīlātiādīsu
lokiyalokuttaravasena sīlādīni pucchati. Tesaṃ vitthārakathā mahāpadāne
kathitāva.
Kiṃ pana te, sāriputta, ye
te bhavissantīti atītā ca tāva niruddhā, apaṇṇattikabhāvaṃ gatā
dīpasikhā viya nibbutā, evaṃ niruddhe apaṇṇattikabhāvaṃ gate tvaṃ kathaṃ
jānissasi, anāgatabuddhānaṃ pana guṇā kinti tayā attano cittena
paricchinditvā viditāti pucchanto evamāha. Kiṃ
pana te, sāriputta, ahaṃ etarahīti anāgatāpi buddhā ajātā
anibbattā anuppannā, tepi kathaṃ tvaṃ jānissasi? Tesañhi jānanaṃ apade
ākāse padadassanaṃ viya hoti. Idāni mayā saddhiṃ ekavihāre vasasi, ekato
bhikkhāya carasi, dhammadesanākāle dakkhiṇapasse nisīdasi, kiṃ pana
mayhaṃ guṇā attano cetasā paricchinditvā viditā tayāti anuyuñjanto
evamāha.
Thero pana pucchite pucchite ‘‘no hetaṃ, bhante’’ti paṭikkhipati.
Therassa ca viditampi atthi aviditampi
atthi, kiṃ so attano viditaṭṭhāne paṭikkhepaṃ karoti, aviditaṭṭhāneti?
Viditaṭṭhāne na karoti, aviditaṭṭhāneyeva karotīti. Thero kira anuyoge
āraddheyeva aññāsi. Na ayaṃ anuyogo sāvakapāramīñāṇe, sabbaññutaññāṇe
ayaṃ anuyogoti attano sāvakapāramīñāṇe paṭikkhepaṃ akatvā aviditaṭṭhāne sabbaññutaññāṇe
paṭikkhepaṃ karoti. Tena idampi dīpeti ‘‘bhagavā mayhaṃ
atītānāgatapaccuppannānaṃ buddhānaṃ
sīlasamādhipaññāvimuttikāraṇajānanasamatthaṃ sabbaññutaññāṇaṃ
natthī’’ti.
Etthāti etesu
atītādibhedesu buddhesu. Atha
kiñcarahīti atha kasmā evaṃ ñāṇe asati tayā evaṃ kathitanti
vadati.
143.Dhammanvayoti
dhammassa paccakkhato ñāṇassa anuyogaṃ anugantvā uppannaṃ anumānañāṇaṃ
nayaggāho vidito. Sāvakapāramīñāṇe ṭhatvāva imināva ākārena
jānāmi bhagavāti vadati. Therassa hi nayaggāho appamāṇo apariyanto.
Yathā sabbaññutaññāṇassa pamāṇaṃ vā pariyanto vā natthi, evaṃ
dhammasenāpatino nayaggāhassa. Tena so ‘‘iminā evaṃvidho, iminā anuttaro
satthā’’ti jānāti. Therassa hi nayaggāho sabbaññutaññāṇagatiko eva.
Idāni taṃ nayaggāhaṃ pākaṭaṃ kātuṃ upamāya dassentoseyyathāpi,
bhantetiādimāha. Tattha yasmā majjhimapadese nagarassa
uddhāpapākārādīni thirāni vā hontu, dubbalāni vā, sabbaso vā pana mā
hontu, corāsaṅkā na hoti, tasmā taṃ aggahetvā paccantimanagaranti āha. Daḷhuddhāpanti
thirapākārapādaṃ.Daḷhapākāratoraṇanti
thirapākārañceva thirapiṭṭhasaṅghāṭañca. Ekadvāranti
kasmā āha? Bahudvāre hi nagare bahūhi paṇḍitadovārikehi bhavitabbaṃ.
Ekadvāre ekova vaṭṭati. Therassa ca paññāya sadiso añño natthi. Tasmā
attano paṇḍitabhāvassa opammatthaṃ ekaṃyeva dovārikaṃ dassetuṃ
ekadvāra’’nti āha. Paṇḍitoti
paṇḍiccena samannāgato. Byattoti
veyyattiyena samannāgato visadañāṇo. Medhāvīti
ṭhānuppattikapaññāsaṅkhātāya medhāya samannāgato. Anupariyāyapathanti
anupariyāyanāmakaṃ pākāramaggaṃ. Pākārasandhinti
dvinnaṃ iṭṭhakānaṃ apagataṭṭhānaṃ. Pākāravivaranti
pākārassa chinnaṭṭhānaṃ.
Cetaso upakkileseti
pañca nīvaraṇāni cittaṃ upakkilesenti kiliṭṭhaṃ karonti
upatāpenti vibādhenti, tasmā ‘‘cetaso upakkilesā’’ti vuccanti. Paññāya
dubbalīkaraṇeti nīvaraṇā uppajjamānā anuppannāya paññāya
uppajjituṃ na denti, uppannāya paññāya vaḍḍhituṃ na denti,
tasmā ‘‘paññāya dubbalīkaraṇā’’ti vuccanti. Suppatiṭṭhitacittāti
catūsu satipaṭṭhānesu suṭṭhu ṭhapitacittā hutvā. Satta
bojjhaṅge yathābhūtanti satta bojjhaṅge yathāsabhāvena bhāvetvā. Anuttaraṃ
sammāsambodhinti arahattaṃ sabbaññutaññāṇaṃ vā paṭivijjhiṃsūti
dasseti.
Apicettha satipaṭṭhānāti vipassanā. Sambojjhaṅgā maggo.
Anuttarāsammāsambodhi arahattaṃ. Satipaṭṭhānāti vā maggāti vā
bojjhaṅgamissakā. Sammāsambodhi arahattameva. Dīghabhāṇakamahāsīvatthero
panāha ‘‘satipaṭṭhāne vipassanāti
gahetvā bojjhaṅge maggo ca sabbaññutaññāṇañcāti gahite sundaro pañho
bhaveyya, na panevaṃ gahita’’nti. Iti thero sabbaññubuddhānaṃ
nīvaraṇappahāne satipaṭṭhānabhāvanāya sambodhiyañca majjhe
bhinnasuvaṇṇarajatānaṃ viya nānattābhāvaṃ dasseti.
Idha ṭhatvā upamā saṃsandetabbā – āyasmā hi sāriputto paccantanagaraṃ
dassesi, pākāraṃ dassesi, pariyāyapathaṃ dassesi, dvāraṃ dassesi,
paṇḍitadovārikaṃ dassesi, nagaraṃ pavesanakanikkhamanake oḷārike pāṇe
dassesi, paṇḍitadovārikassa tesaṃ pāṇānaṃ pākaṭabhāvañca dassesi. Tattha
kiṃ kena sadisanti ce. Nagaraṃ viya hi nibbānaṃ, pākāro viya sīlaṃ,
pariyāyapatho viya hirī, dvāraṃ viya ariyamaggo, paṇḍitadovāriko viya
dhammasenāpati, nagarappavisanakanikkhamanakaoḷārikapāṇā viya
atītānāgatapaccuppannā buddhā, dovārikassa tesaṃ pāṇānaṃ pākaṭabhāvo
viya āyasmato sāriputtassa atītānāgatapaccuppannabuddhānaṃ
sīlasamathādīhi pākaṭabhāvo. Ettāvatā therena bhagavā evamahaṃ
sāvakapāramīñāṇe ṭhatvā dhammanvayena nayaggāhena jānāmīti attano
sīhanādassa anuyogo dinno hoti.
144.Idhāhaṃ,
bhante, yena bhagavāti imaṃ desanaṃ kasmā ārabhi ?
Sāvakapāramīñāṇassa nipphattidassanatthaṃ. Ayañhettha adhippāyo, bhagavā
ahaṃ sāvakapāramīñāṇaṃ paṭilabhanto pañcanavutipāsaṇḍe na aññaṃ ekampi
samaṇaṃ vā brāhmaṇaṃ vā upasaṅkamitvā sāvakapāramīñāṇampi paṭilabhiṃ,
tumheyeva upasaṅkamitvā tumhe payirupāsanto paṭilabhinti. Tatthaidhāti
nipātamattaṃ. Upasaṅkamiṃ
dhammasavanāyāti tumhe upasaṅkamanto panāhaṃ na cīvarādihetu
upasaṅkamanto, dhammasavanatthāya upasaṅkamanto. Evaṃ upasaṅkamitvā
sāvakapāramīñāṇaṃ paṭilabhiṃ. Kadā pana thero dhammasavanatthāya
upasaṅkamantoti. Sūkarakhataleṇe bhāgineyyadīghanakhaparibbājakassa
vedanāpariggahasuttantakathanadivase (ma. ni. 2.205)upasaṅkamanto,
tadāyeva sāvakapāramīñāṇaṃ paṭilabhīti. Taṃdivasañhi thero tālavaṇṭaṃ
gahetvā bhagavantaṃ bījamāno ṭhito taṃ desanaṃ sutvā tattheva
sāvakapāramīñāṇaṃ hatthagataṃ
akāsi. Uttaruttaraṃ
paṇītapaṇītanti uttaruttarañceva paṇītapaṇītañca katvā desesi. Kaṇhasukkasappaṭibhāganti
kaṇhañceva sukkañca. Tañca kho sappaṭibhāgaṃ savipakkhaṃ katvā. Kaṇhaṃ
paṭibāhitvā sukkaṃ, sukkaṃ paṭibāhitvā kaṇhanti evaṃ sappaṭibhāgaṃ katvā
kaṇhasukkaṃ desesi, kaṇhaṃ desentopi ca saussāhaṃ savipākaṃ desesi,
sukkaṃ desentopi saussāhaṃ savipākaṃ desesi.
Tasmiṃ dhamme abhiññā
idhekaccaṃ dhammaṃ dhammesu niṭṭhamagamanti tasmiṃ desite dhamme
ekaccaṃ dhammaṃ nāma sāvakapāramīñāṇaṃ sañjānitvā dhammesu niṭṭhamagamaṃ.
Katamesu dhammesūti? Catusaccadhammesu. Etthāyaṃ therasallāpo,
kāḷavallavāsī sumatthero tāva vadati ‘‘catusaccadhammesu idāni
niṭṭhagamanakāraṇaṃ natthi. Assajimahāsāvakassa hi diṭṭhadivaseyeva so
paṭhamamaggena catusaccadhammesu niṭṭhaṃ gato, aparabhāge
sūkarakhataleṇadvāre upari tīhi maggehi catusaccadhammesu niṭṭhaṃ gato,
imasmiṃ pana ṭhāne ‘dhammesū’ti
buddhaguṇesu niṭṭhaṃ gato’’ti. Lokantaravāsī cūḷasīvatthero pana
‘‘sabbaṃ tatheva vatvā imasmiṃ pana ṭhāne ‘dhammesū’ti arahatte niṭṭhaṃ
gato’’ti āha. Dīghabhāṇakatipiṭakamahāsīvatthero pana ‘‘tatheva
purimavādaṃ vatvā imasmiṃ pana ṭhāne ‘dhammesū’ti sāvakapāramīñāṇe
niṭṭhaṃ gato’’ti vatvā ‘‘buddhaguṇā pana nayato āgatā’’ti āha.
Satthari pasīdinti
evaṃ sāvakapāramīñāṇadhammesu niṭṭhaṃ gantvā bhiyyosomattāya
‘‘sammāsambuddho vata so bhagavā’’ti satthari pasīdiṃ. Svākkhāto
bhagavatā dhammoti suṭṭhu akkhāto sukathito niyyāniko maggo
phalatthāya niyyāti rāgadosamohanimmadanasamattho.
Suppaṭipanno saṅghoti
buddhassa bhagavato sāvakasaṅghopi vaṅkādidosavirahitaṃ sammāpaṭipadaṃ
paṭipannattā suppaṭipannoti pasannomhi bhagavatīti dasseti.
Kusaladhammadesanāvaṇṇanā
145. Idāni
divāṭṭhāne nisīditvā samāpajjite soḷasa aparāpariyadhamme dassetuṃ aparaṃ
pana bhante etadānuttariyanti desanaṃ ārabhi. Tattha anuttariyanti
anuttarabhāvo. Yathā
bhagavādhammaṃ desetīti yathā yenākārena yāya desanāya bhagavā
dhammaṃ deseti, sā tumhākaṃ desanā anuttarāti vadati. Kusalesu
dhammesūti tāya desanāya desitesu kusalesu dhammesupi bhagavāva
anuttaroti dīpeti. Yā vā sā desanā, tassā bhūmiṃ dassentopi ‘‘kusalesu
dhammesū’’ti āha. Tatrime
kusalā dhammāti tatra kusalesu dhammesūti vuttapade ime kusalā
dhammā nāmāti veditabbā. Tattha ārogyaṭṭhena, anavajjaṭṭhena,
kosallasambhūtaṭṭhena, niddarathaṭṭhena, sukhavipākaṭṭhenāti pañcadhā
kusalaṃ veditabbaṃ. Tesu jātakapariyāyaṃ patvā ārogyaṭṭhena kusalaṃ
vaṭṭati. Suttantapariyāyaṃ patvā anavajjaṭṭhena. Abhidhammapariyāyaṃ
patvā kosallasambhūtaniddarathasukhavipākaṭṭhena. Imasmiṃ pana ṭhāne
bāhitikasuttantapariyāyena (ma. ni. 2.358) anavajjaṭṭhena kusalaṃ
daṭṭhabbaṃ.
Cattāro satipaṭṭhānāti
cuddasavidhena kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ, navavidhena
vedanānupassanāsatipaṭṭhānaṃ ,
soḷasavidhena cittānupassanāsatipaṭṭhānaṃ, pañcavidhena
dhammānupassanāsatipaṭṭhānanti evaṃ nānānayehi vibhajitvā
samathavipassanāmaggavasena lokiyalokuttaramissakā cattāro satipaṭṭhānā
desitā. Phalasatipaṭṭhānaṃ pana idha anadhippetaṃ.Cattāro
sammappadhānāti paggahaṭṭhena ekalakkhaṇā, kiccavasena nānākiccā.
‘‘Idha bhikkhu anuppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ
anuppādāyā’’tiādinā nayena samathavipassanāmaggavasena
lokiyalokuttaramissakāva cattāro sammappadhānā desitā. Cattāro
iddhipādāti ijjhanaṭṭhena ekasaṅgahā, chandādivasena nānāsabhāvā.
‘‘Idha bhikkhu chandasamādhipadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ
bhāvetī’’tiādinā nayena samathavipassanāmaggavasena
lokiyalokuttaramissakāva cattāro iddhipādā desitā.
Pañcindriyānīti
ādhipateyyaṭṭhena ekalakkhaṇāni, adhimokkhādisabhāvavasena
nānāsabhāvāni. Samathavipassanāmaggavaseneva ca lokiyalokuttaramissakāni
saddhādīni pañcindriyāni desitāni. Pañca
balānīti upatthambhanaṭṭhena akampiyaṭṭhena vā ekasaṅgahāni,
salakkhaṇena nānāsabhāvāni .
Samathavipassanāmaggavaseneva lokiyalokuttaramissakāni saddhādīni pañca
balāni desitāni. Satta
bojjhaṅgāti niyyānaṭṭhena ekasaṅgahā, upaṭṭhānādinā salakkhaṇena
nānāsabhāvā. Samathavipassanā maggavaseneva lokiyalokuttaramissakā satta
bojjhaṅgā desitā.
Ariyo aṭṭhaṅgiko maggoti
hetuṭṭhena ekasaṅgaho, dassanādinā salakkhaṇena nānāsabhāvo.
Samathavipassanāmaggavasenevalokiyalokuttaramissako ariyo aṭṭhaṅgiko
maggo desitoti attho.
Idha, bhante, bhikkhu
āsavānaṃ khayāti idaṃ kimatthaṃ āraddhaṃ? Sāsanassa
pariyosānadassanatthaṃ. Sāsanassa hi na kevalaṃ maggeneva pariyosānaṃ
hoti, arahattaphalena pana hoti. Tasmā taṃ dassetuṃ idamāraddhanti
veditabbaṃ.Etadānuttariyaṃ,
bhante, kusalesu dhammesūti bhante yā ayaṃ kusalesu dhammesu
evaṃdesanā, etadānuttariyaṃ.Taṃbhagavāti
taṃ desanaṃ bhagavā asesaṃ sakalaṃ abhijānāti. Taṃ
bhagavatoti taṃ desanaṃ bhagavato asesaṃ abhijānato.Uttari
abhiññeyyaṃ natthīti taduttari abhijānitabbaṃ natthi, ayaṃ nāma
ito añño dhammo vā puggalo vā yaṃ bhagavā na jānātīti idaṃ natthi. Yadabhijānaṃ
añño samaṇo vāti yaṃ tumhehi anabhiññātaṃ, taṃ añño samaṇo vā
brāhmaṇo vā abhijānanto bhagavatā bhiyyobhiññataro assa, adhikatarapañño
bhaveyya. Yadidaṃ
kusalesu dhammesūti ettha yadidanti
nipātamattaṃ, kusalesu dhammesu bhagavatā uttaritaro natthīti
ayametthattho. Iti bhagavāva kusalesu dhammesu anuttaroti dassento
‘‘imināpi kāraṇena evaṃpasanno ahaṃ, bhante, bhagavatī’’ti dīpeti. Ito
paresu aparaṃ
panātiādīsu visesamattameva vaṇṇayissāma. Purimavārasadisaṃ pana
vuttanayeneva veditabbaṃ.
Āyatanapaṇṇattidesanāvaṇṇanā
146.Āyatanapaṇṇattīsūti
āyatanapaññāpanāsu. Idāni tā āyatanapaññattiyo dassento chayimāni,
bhantetiādimāha. Āyatanakathā panesā visuddhimagge vitthārena
kathitā, tena na taṃ vitthārayissāma, tasmā tattha vuttanayeneva sā
vitthārato veditabbā.
Etadānuttariyaṃ, bhante,
āyatanapaṇṇattīsūti yāyaṃ āyatanapaṇṇattīsu
ajjhattikabāhiravavatthānādivasena evaṃ desanā, etadānuttariyaṃ. Sesaṃ
vuttanayameva.
Gabbhāvakkantidesanāvaṇṇanā
147.Gabbhāvakkantīsūti
gabbhokkamanesu. Tā gabbhāvakkantiyo dassento catasso
imā, bhantetiādimāha. Tatthaasampajānoti
ajānanto sammūḷho hutvā. Mātukucchiṃ
okkamatīti paṭisandhivasena
pavisati. Ṭhātīti
vasati. Nikkhamatīti
nikkhamantopi asampajāno sammūḷhova nikkhamati. Ayaṃ
paṭhamāti ayaṃ pakatilokiyamanussānaṃ paṭhamā gabbhāvakkanti.
Sampajāno mātukucchiṃ
okkamatīti okkamanto sampajāno asammūḷho hutvā okkamati.
Ayaṃdutiyāti ayaṃ
asītimahātherānaṃ sāvakānaṃ dutiyā gabbhāvakkanti. Te hi pavisantāva
jānanti, vasantā ca nikkhamantā ca na jānanti.
Ayaṃ tatiyāti ayaṃ
dvinnañca aggasāvakānaṃ paccekabodhisattānañca tatiyā gabbhāvakkanti. Te
kira kammajehi vātehi adhosirā uddhaṃpādā anekasataporise papāte viya
yonimukhe khittā tāḷacchiggaḷena hatthī viya sambādhena yonimukhena
nikkhamamānā anantaṃ dukkhaṃ pāpuṇanti. Tena nesaṃ ‘‘mayaṃ
nikkhamamhā’’ti sampajānatā na hoti. Evaṃ pūritapāramīnampi ca sattānaṃ
evarūpe ṭhāne mahantaṃ dukkhaṃ uppajjatīti alameva gabbhāvāse
nibbindituṃ alaṃ virajjituṃ.
Ayaṃ catutthāti ayaṃ
sabbaññubodhisattānaṃ vasena catutthā gabbhāvakkanti. Sabbaññubodhisattā
hi mātukucchismiṃ paṭisandhiṃ gaṇhantāpi jānanti, tattha vasantāpi
jānanti, nikkhamantāpi jānanti, nikkhamanakālepi ca te kammajavātā
uddhaṃpāde adhosire katvā khipituṃ na sakkonti, dve hatthe pasāretvā
akkhīni ummīletvā ṭhitakāva nikkhamanti. Bhavaggaṃ upādāya avīciantare
añño tīsu kālesu sampajāno nāma natthi ṭhapetvā sabbaññubodhisatte.
Teneva nesaṃ mātukucchiṃ okkamanakāle ca nikkhamanakāleca
dasasahassilokadhātu kampatīti. Sesamettha vuttanayeneva veditabbaṃ.
Ādesanavidhādesanāvaṇṇanā
148.Ādesanavidhāsūti
ādesanakoṭṭhāsesu. Idāni tā ādesanavidhā dassento catasso
imātiādimāha. Nimittena
ādisatīti āgatanimittena gatanimittena ṭhitanimittena vā idaṃ
nāma bhavissatīti katheti.
Tatridaṃ vatthu – eko rājā
tisso muttā gahetvā purohitaṃ pucchi ‘‘kiṃ me, ācariya, hatthe’’ti? So
ito cito ca olokesi. Tena ca samayena ekā sarabū ‘‘makkhikaṃ
gahessāmī’’ti pakkhandi, gahaṇakāle makkhikā palātā, so makkhikāya
muttattā ‘‘muttā mahārājā’’ti āha. Muttā tāva hotu, kati muttāti? So
puna nimittaṃ olokesi. Atha avidūre kukkuṭo tikkhattuṃ saddaṃ
nicchāresi. Brāhmaṇo ‘‘tisso mahārājā’’ti āha. Evaṃ ekacco
āgatanimittena katheti. Etenupāyena gataṭhitani mittehipi kathanaṃ
veditabbaṃ.
Amanussānanti
yakkhapisācādīnaṃ. Devatānanti cātumahārājikādīnaṃ. Saddaṃ
sutvāti aññassa cittaṃ ñatvā kathentānaṃ saddaṃ sutvā. Vitakkavipphārasaddanti
vitakkavipphāravasena uppannaṃ vippalapantānaṃ suttapamattādīnaṃ saddaṃ. Sutvāti
taṃ saddaṃ sutvā. Yaṃ vitakkayato tassa so saddo uppanno, tassa vasena
‘‘evampi te mano’’ti ādisati. Manosaṅkhārā
paṇihitāti cittasaṅkhārā suṭṭhapitā. Vitakkessatīti
vitakkayissati pavattessatīti pajānāti. Jānanto ca āgamanena jānāti,
pubbabhāgena jānāti, antosamāpattiyaṃ cittaṃ oloketvā jānāti. Āgamanena
jānāti nāma
kasiṇaparikammakāleyeva yenākārena esa kasiṇabhāvanaṃ āraddho
paṭhamajjhānaṃ vā…pe… catutthajjhānaṃ vā aṭṭhasamāpattiyo vā
nibbattessatīti jānāti. Pubbabhāgena
jānāti nāma
samathavipassanāya āraddhāyeva jānāti, yenākārena esa vipassanaṃ āraddho
sotāpattimaggaṃ vā nibbattessati, sakadāgāmimaggaṃ vā nibbattessati,
anāgāmimaggaṃ vā nibbattessati, arahattamaggaṃ vā nibbattessatīti
jānāti. Antosamāpattiyaṃ
cittaṃ oloketvā jānāti nāma
yenākārena imassa manosaṅkhārā suṭṭhapitā, imassa nāma cittassa anantarā imaṃ
nāma vitakkaṃ vitakkessati. Ito vuṭṭhitassa etassa hānabhāgiyo vā
samādhi bhavissati, ṭhitibhāgiyo vā visesabhāgiyo vā nibbedhabhāgiyo vā
abhiññāyo vā nibbattessatīti jānāti.
Tattha puthujjano cetopariyañāṇalābhī puthujjanānaṃyeva cittaṃ jānāti,
na ariyānaṃ. Ariyesupi heṭṭhimo heṭṭhimo uparimassa uparimassa cittaṃ na
jānāti, uparimo pana heṭṭhimassa jānāti. Etesu ca sotāpanno
sotāpattiphalasamāpattiṃ samāpajjati. Sakadāgāmī, anāgāmī, arahā,
arahattaphalasamāpattiṃ samāpajjati. Uparimo heṭṭhimaṃ na samāpajjati.
Tesañhi heṭṭhimā heṭṭhimā samāpatti tatrupapattiyeva hoti. Tatheva
taṃ hotīti idaṃ ekaṃsena tatheva hoti. Cetopariyañāṇavasena
ñātañhi aññathābhāvī nāma natthi. Sesaṃ purimanayeneva yojetabbaṃ.
Dassanasamāpattidesanāvaṇṇanā
149.Ātappamanvāyātiādi brahmajāle
vitthāritameva. Ayaṃ panettha saṅkhepo, ātappanti
vīriyaṃ. Tadeva padahitabbatopadhānaṃ. Anuyuñjitabbato anuyogo.Appamādanti
satiavippavāsaṃ. Sammāmanasikāranti
anicce aniccantiādivasena pavattaṃ upāyamanasikāraṃ. Cetosamādhinti
paṭhamajjhānasamādhiṃ. Ayaṃ
paṭhamā dassanasamāpattīti ayaṃ dvattiṃ sākāraṃ paṭikūlato
manasikatvā paṭikūladassanavasena uppāditā paṭhamajjhānasamāpatti
paṭhamā dassanasamāpatti nāma, sace pana taṃ jhānaṃ pādakaṃ katvā
sotāpanno hoti, ayaṃ nippariyāyeneva paṭhamā dassanasamāpatti.
Atikkamma cāti
atikkamitvā ca. Chavimaṃsalohitanti
chaviñca maṃsañca lohitañca. Aṭṭhiṃ
paccavekkhatīti aṭṭhi aṭṭhīti paccavekkhati. Aṭṭhi aṭṭhīti
paccavekkhitvā uppāditā aṭṭhiārammaṇā dibbacakkhupādakajjhānasamāpatti
dutiyā dassanasamāpatti nāma. Sace pana taṃ jhānaṃ pādakaṃ katvā
sakadāgāmimaggaṃ nibbatteti. Ayaṃ nippariyāyena dutiyā dassanasamāpatti.
Kāḷavallavāsī sumatthero pana ‘‘yāva tatiyamaggā vaṭṭatī’’ti āha.
Viññāṇasotanti viññāṇameva. Ubhayato
abbocchinnanti dvīhipi bhāgehi acchinnaṃ. Idha
loke patiṭṭhitañcāti chandarāgavasena imasmiñca loke patiṭṭhitaṃ.
Dutiyapadepi eseva nayo. Kammaṃ vā kammato upagacchantaṃ idha loke
patiṭṭhitaṃ nāma. Kammabhavaṃ ākaḍḍhantaṃ paraloke patiṭṭhitaṃ nāma.
Iminā kiṃ kathitaṃ? Sekkhaputhujjanānaṃ cetopariyañāṇaṃ kathitaṃ.
Sekkhaputhujjanānañhi cetopariyañāṇaṃ tatiyā dassanasamāpatti nāma.
Idha loke appatiṭṭhitañcāti
nicchandarāgattā idhaloke ca appatiṭṭhitaṃ. Dutiyapadepi eseva nayo.
Kammaṃ vā kammato na upagacchantaṃ idha loke appatiṭṭhitaṃ nāma.
Kammabhavaṃ anākaḍḍhantaṃ paraloke appatiṭṭhitaṃ nāma. Iminā kiṃ
kathitaṃ? Khīṇāsavassa cetopariyañāṇaṃ kathitaṃ. Khīṇāsavassa hi
cetopariyañāṇaṃ catutthā dassanasamāpatti nāma.
Apica dvattiṃsākāre āraddhavipassanāpi paṭhamā
dassanasamāpatti. Aṭṭhiārammaṇe āraddhavipassanā dutiyā
dassanasamāpatti. Sekkhaputhujjanānaṃ cetopariyañāṇaṃ khīṇāsavassa
cetopariyañāṇanti idaṃ padadvayaṃ niccalameva. Aparo nayo paṭhamajjhānaṃ
paṭhamā dassanasamāpatti .
Dutiyajjhānaṃ dutiyā. Tatiyajjhānaṃ tatiyā. Catutthajjhānaṃ catutthā
dassanasamāpatti. Tathā paṭhamamaggo paṭhamā dassanasamāpatti.
Dutiyamaggo dutiyā. Tatiyamaggo tatiyā. Catutthamaggo catutthā
dassanasamāpattīti. Sesamettha purimanayeneva yojetabbaṃ.
Puggalapaṇṇattidesanāvaṇṇanā
150.Puggalapaṇṇattīsūti
lokavohāravasena ‘‘satto puggalo naro poso’’ti evaṃ paññāpetabbāsu
lokapaññattīsu. Buddhānañhi dve kathā sammutikathā, paramatthakathāti
poṭṭhapādasutte (dī. ni. aṭṭha. 1.439-443) vitthāritā.
Tattha puggalapaṇṇattīsūti ayaṃ sammutikathā. Idāni ye puggale
paññapento puggalapaṇṇattīsu bhagavā anuttaro hoti, te dassentosattime
bhante puggalā. Ubhatobhāgavimuttotiādimāha. Tattha ubhatobhāgavimuttoti
dvīhi bhāgehi vimutto, arūpasamāpattiyā rūpakāyato vimutto,
maggena nāmakāyato. So catunnaṃ arūpasamāpattīnaṃ ekekato vuṭṭhāya
saṅkhāre sammasitvā arahattappattānaṃ, catunnaṃ, nirodhā vuṭṭhāya
arahattappattaanāgāmino ca vasena pañcavidho hoti.
Pāḷi panettha ‘‘katamo ca puggalo ubhatobhāgavimutto? Idhekacco puggalo
aṭṭhavimokkhe kāyena phusitvā viharati, paññāya cassa disvā āsavā
parikkhīṇā hontī’’ti (dhātu. 24) evaṃ aṭṭhavimokkhalābhino vasena āgatā.
Paññāya vimuttoti paññāvimutto. So
sukkhavipassako ca, catūhi jhānehi vuṭṭhāya arahattaṃ pattā cattāro cāti
imesaṃ vasena pañcavidhova hoti.
Pāḷi panettha aṭṭhavimokkhapaṭikkhepavaseneva āgatā. Yathāha ‘‘na heva
kho aṭṭha vimokkhe kāyena phusitvā viharati. Paññāya cassa disvā āsavā
parikkhīṇā honti. Ayaṃ vuccati puggalo paññāvimutto’’ti (dhātu. 25).
Phuṭṭhantaṃ sacchi karotīti kāyasakkhi. So
jhānaphassaṃ paṭhamaṃ phusati, pacchā nirodhaṃ nibbānaṃ sacchikaroti, so
sotāpattiphalaṭṭhaṃ ādiṃ katvā yāva arahattamaggaṭṭhā chabbidho
hotīti veditabbo. Tenevāha ‘‘idhekacco puggalo aṭṭha vimokkhe kāyena
phusitvā viharati, paññāya cassa
disvā ekacce āsavā parikkhīṇā honti. Ayaṃ vuccati puggalo kāyasakkhī’’ti
(dhātu. 26).
Diṭṭhantaṃ pattoti diṭṭhippatto. Tatridaṃ
saṅkhepalakkhaṇaṃ, dukkhā saṅkhārā sukho nirodhoti ñātaṃ hoti diṭṭhaṃ
viditaṃ sacchikataṃ passitaṃ paññāyāti diṭṭhippatto. Vitthārato
panesopi kāyasakkhi viya chabbidho hoti. Tenevāha – ‘‘idhekacco puggalo
idaṃ dukkhanti yathābhūtaṃ pajānāti…pe… ayaṃ dukkhanirodhagāminī
paṭipadāti yathābhūtaṃ pajānāti, tathāgatappaveditā cassa dhammā paññāya
vodiṭṭhā honti vocaritā, paññāya cassa disvā ekacce āsavā parikkhīṇā
honti. Ayaṃ vuccati puggalo diṭṭhippatto’’ti (dhātu. 27).
Saddhāya vimuttoti saddhāvimutto. Sopi
vuttanayeneva chabbidho hoti. Tenevāha – ‘‘idhekacco puggalo idaṃ
dukkhanti yathābhūtaṃ pajānāti, ayaṃ dukkhasamudayoti yathābhūtaṃ
pajānāti, ayaṃ dukkhanirodhoti yathābhūtaṃ pajānāti, ayaṃ
dukkhanirodhagāminī paṭipadāti yathābhūtaṃ pajānāti, tathāgatappaveditā
cassa dhammā paññāya vodiṭṭhā honti vocaritā, paññāya cassa disvā ekacce
āsavā parikkhīṇā honti no ca kho yathā diṭṭhippattassa. Ayaṃ vuccati
puggalo saddhāvimutto’’ti (dhātu. 28). Etesu hi saddhāvimuttassa
pubbabhāgamaggakkhaṇe saddahantassa viya, okappentassa viya,
adhimuccantassa viya ca kilesakkhayo hoti. Diṭṭhippattassa
pubbabhāgamaggakkhaṇe kilesacchedakaṃ ñāṇaṃ adandhaṃ tikhiṇaṃ sūraṃ
hutvā vahati. Tasmā yathā nāma nātitikhiṇena asinā kadaliṃ chindantassa
chinnaṭṭhānaṃ na maṭṭhaṃ hoti, asi na sīghaṃ vahati, saddo suyyati,
balavataro vāyāmo kātabbo hoti, evarūpā saddhāvimuttassa
pubbabhāgamaggabhāvanā. Yathā pana atinisitena asinā kadaliṃ
chindantassa chinnaṭṭhānaṃ maṭṭhaṃ hoti, asi sīghaṃ vahati, saddo na
suyyati, balavataraṃ vāyāmakiccaṃ na hoti, evarūpā paññāvimuttassa
pubbabhāgamaggabhāvanā veditabbā.
Dhammaṃ anussaratīti dhammānusārī.
Dhammoti paññā, paññāpubbaṅgamaṃ maggaṃ bhāvetīti attho. Saddhānusārimhipieseva
nayo, ubhopete sotāpattimaggaṭṭhāyeva. Vuttampi cetaṃ ‘‘yassa puggalassa
sotāpattiphalasacchikiriyāya paṭipannassa paññindriyaṃ adhimattaṃ hoti,
paññāvāhiṃ paññāpubbaṅgamaṃ ariyamaggaṃ bhāveti. Ayaṃ vuccati puggalo
dhammānusārī’’ti.
Tathā ‘‘yassa puggalassa
sotāpattiphalasacchikiriyāya paṭipannassa saddhindriyaṃ adhimattaṃ hoti ,
saddhāvāhiṃ saddhāpubbaṅgamaṃ ariyamaggaṃ bhāveti. Ayaṃ vuccati puggalo
saddhānusārī’’ti. Ayamettha saṅkhepo, vitthārato panesā
ubhatobhāgavimuttādikathā visuddhimagge paññābhāvanādhikāre vuttā. Tasmā
tattha vuttanayeneva veditabbā. Sesamidhāpi purimanayeneva yojetabbaṃ.
Padhānadesanāvaṇṇanā
151.Padhānesūti
idha padahanavasena ‘‘satta bojjhaṅgā padhānā’’ti vuttā. Tesaṃ
vitthārakathā mahāsatipaṭṭhāne vuttanayeneva veditabbā. Sesamidhāpi
purimanayeneva yojetabbaṃ.
Paṭipadādesanāvaṇṇanā
152.Dukkhapaṭipadādīsu ayaṃ
vitthāranayo – ‘‘tattha katamā dukkhapaṭipadā dandhābhiññā paññā?
Dukkhena kasirena samādhiṃ uppādentassa dandhaṃ taṃ ṭhānaṃ
abhijānantassa yā paññā pajānanā…pe… amoho dhammavicayo sammādiṭṭhi,
ayaṃ vuccati dukkhapaṭipadā dandhābhiññā paññā. Tattha katamā
dukkhapaṭipadā khippābhiññā paññā? Dukkhena kasirena samādhiṃ
uppādentassa khippaṃ taṃ ṭhānaṃ abhijānantassa yā paññā pajānanā…pe…
sammādiṭṭhi, ayaṃ vuccati dukkhapaṭipadā khippābhiññā paññā. Tattha
katamā sukhapaṭipadā dandhābhiññā paññā? Akicchena akasirena samādhiṃ
uppādentassa dandhaṃ taṃ ṭhānaṃ abhijānantassa yā paññā pajānanā…pe…
sammādiṭṭhi, ayaṃ vuccati sukhapaṭipadā dandhābhiññā paññā. Tattha
katamā sukhapaṭipadā khippābhiññā paññā? Akicchena akasirena samādhiṃ
uppādentassa khippaṃ taṃ ṭhānaṃ abhijānantassa yā paññā pajānanā…pe…
sammādiṭṭhi, ayaṃ vuccati sukhapaṭipadā khippābhiññā paññā’’ti (vibha.
801). Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge vutto. Sesamidhāpi
purimanayeneva yojetabbaṃ.
Bhassasamācārādivaṇṇanā
153.Na
ceva musāvādūpasañhitanti bhassasamācāre ṭhitopi kathāmaggaṃ
anupacchinditvā kathentopi idhekacco bhikkhu na ceva musāvādūpasañhitaṃ
bhāsati. Aṭṭha anariyavohāre vajjetvā aṭṭha ariyavohārayuttameva
bhāsati. Naca
vebhūtiyanti bhassasamācāre ṭhitopi bhedakaravācaṃ na
bhāsati. Na
ca pesuṇiyanti tassāyevetaṃ vevacanaṃ. Vebhūtiyavācā hi
piyabhāvassa suññakaraṇato ‘‘pesuṇiya’’nti vuccati. Nāmamevassā etanti
mahāsīvatthero avoca. Na
ca sārambhajanti sārambhajā ca yā vācā, tañca na bhāsati. ‘‘Tvaṃ
dussīlo’’ti vutte, ‘‘tvaṃ dussīlo tavācariyo dussīlo’’ti vā, ‘‘tuyhaṃ
āpattī’’ti vutte, ‘‘ahaṃ piṇḍāya caritvā pāṭaliputtaṃ gato’’tiādinā
nayena bahiddhā vikkhepakathāpavattaṃ vā karaṇuttariyavācaṃ na bhāsati. Jayāpekkhoti
jayapurekkhāro hutvā, yathā hatthako sakyaputto titthiyā nāma dhammenapi
adhammenapi jetabbāti saccālikaṃ yaṃkiñci bhāsati, evaṃ jayāpekkho
jayapurekkhāro hutvā na bhāsatīti attho. Mantā
mantā ca vācaṃ bhāsatīti ettha mantāti vuccati paññā, mantāya
paññāya. Puna mantāti upaparikkhitvā. Idaṃ vuttaṃ hoti, bhassasamācāre
ṭhito divasabhāgampi kathento paññāya upaparikkhitvā yuttakathameva
kathetīti.Nidhānavatinti
hadayepi nidahitabbayuttaṃ. Kālenāti
yuttapattakālena.
Evaṃ bhāsitā hi vācā amusā ceva hoti apisuṇā ca apharusā ca asaṭhā ca
asamphappalāpā ca. Evarūpā ca ayaṃ vācā catusaccanissitātipi
sikkhattayanissitātipi dasakathāvatthunissitātipi
terasadhutaṅganissitātipi sattattiṃsabodhipakkhiyadhammanissitātipi
magganissitātipi vuccati. Tenāha etadānuttariyaṃ,
bhante, bhassasamācāreti taṃ purimanayeneva yojetabbaṃ.
Sacco cassa saddho cāti
sīlācāre ṭhito bhikkhu sacco ca bhaveyya saccakatho saddho ca
saddhāsampanno. Nanu heṭṭhā saccaṃ kathitameva, idha kasmā puna
vuttanti? Heṭṭhā vācāsaccaṃ kathitaṃ. Sīlācāre ṭhito pana bhikkhu
antamaso hasanakathāyapi musāvādaṃ na karotīti dassetuṃ idha vuttaṃ.
Idāni so dhammena samena jīvitaṃ kappetīti dassanatthaṃ na
ca kuhakotiādi vuttaṃ. Tattha ‘‘kuhako’’tiādīni brahmajāle
vitthāritāni.
Indriyesu guttadvāro,
bhojane mattaññūti chasu indriyesu guttadvāro bhojanepi
pamāṇaññū. Samakārīti samacārī,
kāyena vācāya manasā ca kāyavaṅkādīni pahāya samaṃ caratīti attho. Jāgariyānuyogamanuyuttoti
rattindivaṃ cha koṭṭhāse katvā ‘‘divasaṃ caṅkamena nisajjāyā’’ti
vuttanayeneva jāgariyānuyogaṃ yuttappayutto viharati. Atanditoti
nittandī kāyālasiyavirahito. Āraddhavīriyoti
kāyikavīriyenāpi āraddhavīriyo hoti, gaṇasaṅgaṇikaṃ vinodetvā catūsu
iriyāpathesu aṭṭhaārabbhavatthuvasena ekavihārī. Cetasikavīriyenāpi
āraddhavīriyo hoti,
kilesasaṅgaṇikaṃ pahāya vinodetvā aṭṭhasamāpattivasena ekavihārī. Api ca
yathā tathā kilesuppattiṃ nivārento cetasikavīriyena āraddhavīriyo hoti. Jhāyīti
ārammaṇalakkhaṇūpanijjhānavasena jhāyī. Satimāti
cirakatādianussaraṇasamatthāya satiyā samannāgato.
Kalyāṇapaṭibhānoti
vākkaraṇasampanno ceva hoti paṭibhānasampanno ca. Yuttapaṭibhāno kho
pana hoti no muttapaṭibhāno. Sīlasamācārasmiñhi ṭhitabhikkhu
muttapaṭibhāno na hoti, yuttapaṭibhāno pana hoti vaṅgīsatthero viya. Gatimāti
gamanasamatthāya paññāya samannāgato. Dhitimāti
dhāraṇasamatthāya paññāya samannāgato. Matimāti
ettha pana matīti paññāya nāmameva, tasmā paññavāti attho. Iti tīhipi
imehi padehi paññāva kathitā. Tattha heṭṭhā samaṇadhammakaraṇavīriyaṃ
kathitaṃ, idha buddhavacanagaṇhanavīriyaṃ. Tathā heṭṭhā vipassanāpaññā
kathitā, idha buddhavacanagaṇhanapaññā. Na
ca kāmesu giddhoti vatthukāmakilesakāmesu agiddho. Sato
ca nipako cāti abhikkantapaṭikkantādīsu sattasu ṭhānesu satiyā
ceva ñāṇena ca samannāgato caratīti attho. Nepakkanti paññā, tāya
samannāgatattā nipakoti vutto. Sesamidhāpi purimanayeneva yojetabbaṃ.
Anusāsanavidhādivaṇṇanā
154.Paccattaṃ
yoniso manasikārāti attano upāyamanasikārena. Yathānusiṭṭhaṃ
tathā paṭipajjamānoti yathā mayā anusiṭṭhaṃ anusāsanī dinnā,
tathā paṭipajjamāno. Tiṇṇaṃsaṃyojanānaṃ
parikkhayātiādi vuttatthameva. Sesamidhāpi purimanayeneva
yojetabbaṃ.
155.Parapuggalavimuttiñāṇeti
sotāpannādīnaṃ parapuggalānaṃ tena tena maggena kilesavimuttiñāṇe.
Sesamidhāpi purimanayeneva yojetabbaṃ.
156.Amutrāsiṃ
evaṃnāmoti eko pubbenivāsaṃ anussaranto nāmagottaṃ pariyādiyamāno
gacchati. Eko suddhakhandheyeva anussarati, eko hi sakkoti, eko na
sakkoti. Tattha yo sakkoti, tassa vasena aggahetvā asakkontassa vasena
gahitaṃ. Asakkonto pana kiṃ karoti? Suddhakhandheyeva anussaranto gantvā
anekajātisatasahassamatthake ṭhatvā nāmagottaṃ pariyādiyamāno otarati.
Taṃ dassento evaṃnāmotiādimāha . So
evamāhāti so diṭṭhigatiko evamāha. Tattha kiñcāpi sassatoti vatvā
‘‘te ca sattā saṃsarantī’’ti vadantassa vacanaṃ pubbāparaviruddhaṃ hoti.
Diṭṭhigatikattā panesa etaṃ na sallakkhesi. Diṭṭhigatikassa hi ṭhānaṃ vā
niyamo vā natthi. Imaṃ gahetvā imaṃ vissajjeti, imaṃ vissajjetvā imaṃ
gaṇhātīti brahmajāle vitthāritamevetaṃ. Ayaṃ
tatiyo sassatavādoti thero lābhisseva vasena tayo sassatavāde
āha. Bhagavatā pana takkīvādampi gahetvā brahmajāle cattāro vuttā.
Etesaṃ pana tiṇṇaṃ vādānaṃ vitthārakathā brahmajāle (dī. ni. aṭṭha.
1.30) vuttanayeneva veditabbā. Sesamidhāpi purimanayeneva
vitthāretabbaṃ.
157.Gaṇanāya
vāti piṇḍagaṇanāya. Saṅkhānenāti
acchiddakavasena manogaṇanāya. Ubhayathāpi piṇḍagaṇanameva dasseti. Idaṃ
vuttaṃ hoti, vassānaṃ satavasena sahassavasena satasahassavasena
koṭivasena piṇḍaṃ katvāpi ettakāni vassasatānīti vā ettakā vassakoṭiyoti
vā evaṃ saṅkhātuṃ na sakkā. Tumhe pana attano dasannaṃ pāramīnaṃ
pūritattā sabbaññutaññāṇassa suppaṭividdhattā yasmā vo anāvaraṇañāṇaṃ
sūraṃ vahati. Tasmā desanāñāṇakusalataṃ purakkhatvā vassagaṇanāyapi
pariyantikaṃ katvā kappagaṇanāyapi paricchinditvā ettakanti dassethāti
dīpeti. Pāḷiyattho panettha vuttanayoyeva. Sesamidhāpi purimanayeneva
yojetabbaṃ.
158.Etadānuttariyaṃ,
bhante, sattānaṃ cutūpapātañāṇeti bhante yāpi ayaṃ sattānaṃ
cutipaṭisandhivasena ñāṇadesanā, sāpi tumhākaṃyeva anuttarā.
Atītabuddhāpi evameva desesuṃ. Anāgatāpi evameva desessanti. Tumhe tesaṃ
atītānāgatabuddhānaṃ ñāṇena saṃsanditvāva desayittha. ‘‘Imināpi kāraṇena
evaṃpasanno ahaṃ bhante bhagavatī’’ti dīpeti. Pāḷiyattho panettha
vitthāritoyeva.
159.Sāsavā
saupadhikāti sadosā saupārambhā. No
ariyāti vuccatīti ariyiddhīti na vuccati. Anāsavā
anupadhikāti niddosā anupārambhā. Ariyāti
vuccatīti ariyiddhīti vuccati. Appaṭikūlasaññītattha
viharatīti kathaṃ appaṭikūlasaññī tattha viharatīti? Paṭikūle
satte mettaṃ pharati, saṅkhāre dhātusaññaṃ upasaṃharati. Yathāha
‘‘kathaṃ paṭikūle appaṭikūlasaññī viharati (paṭi. ma. 3.97)? Aniṭṭhasmiṃ
vatthusmiṃ mettāya vā pharati, dhātuto vā upasaṃharatī’’ti. Paṭikūlasaññī
tattha viharatīti appaṭikūle satte asubhasaññaṃ pharati, saṅkhāre
aniccasaññaṃ upasaṃharati. Yathāha ‘‘kathaṃ appaṭikūle paṭikūlasaññī viharati?
Iṭṭhasmiṃ vatthusmiṃ asubhāya vā pharati, aniccato vā upasaṃharatī’’ti.
Evaṃ sesapadesupi attho veditabbo.
Upekkhako tattha viharatīti
iṭṭhe arajjanto aniṭṭhe adussanto yathā aññe asamapekkhanena mohaṃ
uppādenti, evaṃ anuppādento chasu ārammaṇesu chaḷaṅgupekkhāya upekkhako
viharati. Etadānuttariyaṃ,
bhante, iddhividhāsūti, bhante, yā ayaṃ dvīsu iddhīsu evaṃdesanā,
etadānuttariyaṃ. Taṃ
bhagavāti taṃ desanaṃ bhagavā asesaṃ sakalaṃ abhijānāti. Taṃ
bhagavatoti taṃ desanaṃ bhagavato asesaṃ abhijānato. Uttari
abhiññeyyaṃ natthīti uttari abhijānitabbaṃ natthi. Ayaṃ nāma ito
añño dhammo vā puggalo vā yaṃ bhagavā na jānāti idaṃ natthi. Yadabhijānaṃ
añño samaṇo vā brāhmaṇo vāti yaṃ tumhehi anabhiññātaṃ añño samaṇo
vā brāhmaṇo vā abhijānanto
bhagavatā bhiyyobhiññataro assa, adhikatarapañño bhaveyya. Yadidaṃ
iddhividhāsūti etthayadidanti
nipātamattaṃ. Iddhividhāsu bhagavatā uttaritaro natthi. Atītabuddhāpi hi
imā dve iddhiyo desesuṃ, anāgatāpi imāva desessanti. Tumhepi tesaṃ
ñāṇena saṃsanditvā imāva desayittha. Iti bhagavā iddhividhāsu anuttaroti
dassento ‘‘imināpi kāraṇena evaṃpasanno ahaṃ, bhante, bhagavatī’’ti
dīpeti. Ettāvatā ye dhammasenāpati divāṭṭhāne nisīditvā soḷasa
aparampariyadhamme sammasi, teva dassitā honti.
Aññathāsatthuguṇadassanādivaṇṇanā
160. Idāni
aparenapi ākārena bhagavato guṇe dassento yaṃ
taṃ bhantetiādimāha. Tattha saddhena
kulaputtenāti saddhā kulaputtā nāma
atītānāgatapaccuppannā bodhisattā. Tasmā yaṃ sabbaññubodhisattena
pattabbanti vuttaṃ hoti. Kiṃ pana tena pattabbaṃ? Nava lokuttaradhammā. Āraddhavīriyenātiādīsu
‘‘vīriyaṃ thāmo’’tiādīni sabbāneva vīriyavevacanāni. Tatthaāraddhavīriyenāti
paggahitavīriyena. Thāmavatāti
thāmasampannena thiravīriyena. Purisathāmenāti
tena thāmavatā yaṃ purisathāmena pattabbanti vuttaṃ hoti.
Anantarapadadvayepi eseva nayo. Purisadhorayhenāti
yā asamadhurehi buddhehi vahitabbā dhurā, taṃ dhuraṃ vahanasamatthena
mahāpurisena. Anuppattaṃ
taṃ bhagavatāti taṃ sabbaṃ atītānāgatabuddhehi pattabbaṃ,
sabbameva anuppattaṃ, bhagavato ekaguṇopi ūno natthīti dasseti. Kāmesu
kāmasukhallikānuyoganti vatthukāmesu kāmasukhallikānuyogaṃ. Yathā
aññe keṇiyajaṭilādayo samaṇabrāhmaṇā ‘‘ko jānāti paralokaṃ .
Sukho imissā paribbājikāya mudukāya lomasāya bāhāya samphasso’’ti
moḷibandhāhi paribbājikāhi paricārenti sampattaṃ sampattaṃ
rūpādiārammaṇaṃ anubhavamānā kāmasukhamanuyuttā, na evamanuyuttoti
dasseti.
Hīnanti lāmakaṃ. Gammanti
gāmavāsīnaṃ dhammaṃ. Pothujjanikanti
puthujjanehi sevitabbaṃ. Anariyanti
na niddosaṃ. Na vā ariyehi sevitabbaṃ. Anatthasañhitanti
anatthasaṃyuttaṃ. Attakilamathānuyoganti attano
ātāpanaparitāpanānuyogaṃ. Dukkhanti
dukkhayuttaṃ, dukkhamaṃ vā. Yathā eke samaṇabrāhmaṇā
kāmasukhallikānuyogaṃ parivajjessāmāti kāyakilamathaṃ anudhāvanti, tato
muñcissāmāti kāmasukhaṃ anudhāvanti, na evaṃ bhagavā. Bhagavā pana ubho
ete ante vajjetvā yā sā ‘‘atthi, bhikkhave, majjhimā paṭipadā
tathāgatena abhisambuddhā cakkhukaraṇī’’ti evaṃ vuttā sammāpaṭipatti,
tameva paṭipanno. Tasmā ‘‘na ca attakilamathānuyoga’’ntiādimāha.
Ābhicetasikānanti
abhicetasikānaṃ, kāmāvacaracittāni atikkamitvā ṭhitānanti attho. Diṭṭhadhammasukhavihārānanti
imasmiṃyeva attabhāve sukhavihārānaṃ. Poṭṭhapādasuttantasmiñhi
sappītikadutiyajjhānaphalasamāpatti kathitā (dī. ni. 1.432).Pāsādikasuttante saha
maggena vipassanāpādakajjhānaṃ. Dasuttarasuttante catutthajjhānikaphalasamāpatti.
Imasmiṃ sampasādanīye diṭṭhadhammasukhavihārajjhānāni kathitāni. Nikāmalābhīti
yathākāmalābhī. Akicchalābhīti
adukkhalābhī.Akasiralābhīti
vipulalābhī.
Anuyogadānappakāravaṇṇanā
161.Ekissā
lokadhātuyāti dasasahassilokadhātuyā. Tīṇi hi khettāni –
jātikhettaṃ āṇākhettaṃ visayakhettaṃ. Tattha jātikhettaṃnāma
dasasahassī lokadhātu. Sā hi tathāgatassa mātukucchiṃ okkamanakāle
nikkhamanakāle sambodhikāle dhammacakkappavattane āyusaṅkhārossajjane
parinibbāne ca kampati. Koṭisatasahassacakkavāḷaṃ pana āṇākhettaṃ nāma.
Āṭānāṭiyamoraparittadhajaggaparittaratanaparittādīnañhi ettha āṇā
vattati. Visayakhettassa pana
parimāṇaṃ natthi, buddhānañhi ‘‘yāvatakaṃ ñāṇaṃ, tāvatakaṃ ñeyyaṃ,
yāvatakaṃ ñeyyaṃ tāvatakaṃ ñāṇaṃ, ñāṇapariyantikaṃ ñeyyaṃ,
ñeyyapariyantikaṃ ñāṇa’’nti (mahāni. 55) vacanato avisayo nāma natthi.
Imesu pana tīsu khettesu
ṭhapetvā imaṃ cakkavāḷaṃ aññasmiṃ cakkavāḷe buddhā uppajjantīti suttaṃ
natthi, nuppañjantīti pana atthi. Tīṇi piṭakāni vinayapiṭakaṃ,
suttantapiṭakaṃ abhidhammapiṭakaṃ. Tisso saṅgītiyo mahākassapattherassa
saṅgīti, yasattherassa saṅgīti, moggaliputtatissattherassa saṅgītīti.
Imā tisso saṅgītiyo āruḷhe tepiṭake buddhavacane ‘‘imaṃ cakkavāḷaṃ
muñcitvā aññattha buddhā uppajjantī’’ti suttaṃ natthi, nuppajjantīti
pana atthi.
Apubbaṃ acarimanti
apure apacchā ekato nuppajjanti, pure vā pacchā vā uppajjantīti vuttaṃ
hoti. Tattha bodhipallaṅke ‘‘bodhiṃ apatvā na uṭṭhahissāmī’’ti
nisinnakālato paṭṭhāya yāva mātukucchismiṃ paṭisandhiggahaṇaṃ, tāva
pubbeti na veditabbaṃ. Bodhisattassa hi paṭisandhiggahaṇe
dasasahassacakkavāḷakampaneneva khettapariggaho kato. Aññassa buddhassa
uppattipi nivāritā hoti. Parinibbānato paṭṭhāya ca yāva sāsapamattāpi
dhātuyo tiṭṭhanti, tāva pacchāti na veditabbaṃ. Dhātūsu hi ṭhitāsu buddhāpi
ṭhitāva honti. Tasmā etthantare aññassa buddhassa uppatti nivāritāva
hoti. Dhātuparinibbāne pana jāte aññassa buddhassa uppatti na nivāritā.
Tipiṭakaantaradhānakathā
Tīṇi antaradhānāni nāma
pariyattiantaradhānaṃ, paṭivedhaantaradhānaṃ, paṭipattiantaradhānanti.
Tattha pariyattīti
tīṇi piṭakāni. Paṭivedhoti
saccappaṭivedho. Paṭipattīti
paṭipadā. Tattha paṭivedho ca paṭipatti ca hotipi na hotipi. Ekasmiñhi
kāle paṭivedhakarā bhikkhū bahū honti, esa bhikkhu puthujjanoti aṅguliṃ
pasāretvā dassetabbo hoti. Imasmiṃyeva dīpe ekavāraṃ puthujjanabhikkhu
nāma nāhosi. Paṭipattipūrakāpi kadāci bahū honti, kadāci appā. Iti
paṭivedho ca paṭipatti ca hotipi na hotipi. Sāsanaṭṭhitiyā pana
pariyatti pamāṇaṃ. Paṇḍito hi tepiṭakaṃ sutvā dvepi pūreti.
Yathā amhākaṃ bodhisatto āḷārassa santike pañcābhiññā satta ca
samāpattiyo nibbattetvā nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiyā parikammaṃ
pucchi, so na jānāmīti āha. Tato udakassa santikaṃ gantvā
adhigatavisesaṃ saṃsanditvā nevasaññānāsaññāyatanassa parikammaṃ pucchi,
so ācikkhi, tassa vacanasamanantarameva mahāsatto taṃ jhānaṃ sampādesi,
evameva paññavā bhikkhu
pariyattiṃ sutvā dvepi pūreti. Tasmā pariyattiyā ṭhitāya sāsanaṃ ṭhitaṃ
hoti. Yadā pana sā antaradhāyati, tadā paṭhamaṃ abhidhammapiṭakaṃ
nassati. Tattha paṭṭhānaṃ sabbapaṭhamaṃ antaradhāyati. Anukkamena pacchā
dhammasaṅgaho , tasmiṃ
antarahite itaresu dvīsu piṭakesu ṭhitesupi sāsanaṃ ṭhitameva hoti.
Tattha suttantapiṭake antaradhāyamāne paṭhamaṃ aṅguttaranikāyo
ekādasakato paṭṭhāya yāva ekakā antaradhāyati, tadanantaraṃ
saṃyuttanikāyo cakkapeyyālato paṭṭhāya yāva oghataraṇā antaradhāyati.
Tadanantaraṃ majjhimanikāyo indriyabhāvanato paṭṭhāya yāva mūlapariyāyā
antaradhāyati. Tadanantaraṃ dīghanikāyo dasuttarato paṭṭhāya yāva
brahmajālā antaradhāyati. Ekissāpi dvinnampi gāthānaṃ pucchā addhānaṃ gacchati,
sāsanaṃ dhāretuṃ na sakkoti, sabhiyapucchā āḷavakapucchā viya ca. Etā
kira kassapabuddhakālikā antarā sāsanaṃ dhāretuṃ nāsakkhiṃsu.
Dvīsu pana piṭakesu antarahitesupi vinayapiṭake ṭhite sāsanaṃ tiṭṭhati.
Parivārakkhandhakesu antarahitesu ubhatovibhaṅge ṭhite ṭhitameva hoti.
Ubhatovibhaṅge antarahite mātikāyapi ṭhitāya ṭhitameva hoti. Mātikāya
antarahitāya pātimokkhapabbajjāupasampadāsu ṭhitāsu sāsanaṃ tiṭṭhati.
Liṅgaṃ addhānaṃ gacchati. Setavatthasamaṇavaṃso pana kassapabuddhakālato
paṭṭhāya sāsanaṃ dhāretuṃ nāsakkhi. Paṭisambhidāpattehi vassasahassaṃ
aṭṭhāsi. Chaḷabhiññehi vassasahassaṃ. Tevijjehi vassasahassaṃ.Sukkhavipassakehi vassasahassaṃ. Pātimokkhehi
vassasahassaṃ aṭṭhāsi. Pacchimakassa pana saccappaṭivedhato
pacchimakassa sīlabhedato paṭṭhāya sāsanaṃ osakkitaṃ nāma hoti. Tato
paṭṭhāya aññassa buddhassa uppatti na nivāritā.
Sāsanaantarahitavaṇṇanā
Tīṇi parinibbānāni nāma
kilesaparinibbānaṃ khandhaparinibbānaṃ dhātuparinibbānanti. Tattha
kilesaparinibbānaṃ bodhipallaṅke ahosi. Khandhaparinibbānaṃ kusinārāyaṃ.
Dhātuparinibbānaṃ anāgate bhavissati. Sāsanassa kira osakkanakāle
imasmiṃ tambapaṇṇidīpe dhātuyo sannipatitvā mahācetiyaṃ gamissanti.
Mahācetiyato nāgadīpe rājāyatanacetiyaṃ. Tato mahābodhipallaṅkaṃ
gamissanti. Nāgabhavanatopi devalokatopi brahmalokatopi dhātuyo
mahābodhipallaṅkameva gamissanti.
Sāsapamattāpi dhātuyo na antarā nassissanti. Sabbadhātuyo
mahābodhipallaṅke rāsibhūtā suvaṇṇakkhandho viya ekagghanā hutvā
chabbaṇṇarasmiyo vissajjessanti.
Tā dasasahassilokadhātuṃ pharissanti,
tato dasasahassacakkavāḷadevatā sannipatitvā ‘‘ajja satthā parinibbāti,
ajja sāsanaṃ osakkati, pacchimadassanaṃ dāni idaṃ amhāka’’nti
dasabalassa parinibbutadivasato mahantataraṃ kāruññaṃ karissanti.
Ṭhapetvā anāgāmikhīṇāsave avasesā sakabhāvena
sandhāretuṃ na sakkhissanti. Dhātūsu tejodhātu uṭṭhahitvā yāva
brahmalokā uggacchissati. Sāsapamattāyapi dhātuyā sati ekajālā
bhavissati. Dhātūsu pariyādānaṃ gatāsu upacchijjissati. Evaṃ mahantaṃ
ānubhāvaṃ dassetvā dhātūsu antarahitāsu sāsanaṃ antarahitaṃ nāma hoti.
Yāva na evaṃ antaradhāyati, tāva acarimaṃ nāma hoti. Evaṃ apubbaṃ
acarimaṃ uppajjeyyuṃ, netaṃ ṭhānaṃ vijjati. Kasmā pana apubbaṃ acarimaṃ
nuppajjantīti? Anacchariyattā. Buddhā hi acchariyamanussā. Yathāha –
‘‘ekapuggalo, bhikkhave, loke uppajjamāno uppajjati acchariyamanusso.
Katamo ekapuggalo? Tathāgato arahaṃ sammāsambuddho’’ti (a. ni. 1.172).
Yadi ca dve vā cattāro vā aṭṭha vā soḷasa vā ekato uppajjeyyuṃ,
anacchariyā bhaveyyuṃ. Ekasmiñhi vihāre dvinnaṃ cetiyānampi lābhasakkāro
uḷāro na hoti. Bhikkhūpi bahutāya na acchariyā jātā, evaṃ buddhāpi
bhaveyyuṃ, tasmā nuppajjanti. Desanāya ca visesābhāvato. Yañhi
satipaṭṭhānādibhedaṃ dhammaṃ eko deseti. Aññena uppajjitvāpi sova
desetabbo siyā, tato anacchariyo siyā. Ekasmiṃ pana dhammaṃ desente
desanāpi acchariyā hoti, vivādabhāvato ca. Bahūsu hi buddhesu uppannesu
bahūnaṃ ācariyānaṃ antevāsikā viya amhākaṃ buddho pāsādiko, amhākaṃ
buddho madhurassaro lābhī puññavāti vivadeyyuṃ. Tasmāpi evaṃ
nuppajjanti. Api cetaṃ kāraṇaṃ milindaraññāpi puṭṭhena nāgasenattherena
vitthāritameva. Vuttañhi tattha –
Bhante, nāgasena, bhāsitampi hetaṃ bhagavatā ‘‘aṭṭhānametaṃ, bhikkhave,
anavakāso, yaṃ ekissā lokadhātuyā dve arahanto sammāsambuddhā apubbaṃ
acarimaṃ uppajjeyyuṃ, netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti. Desayantā ca, bhante
nāgasena, sabbepitathāgatā sattatiṃsa bodhipakkhiye dhamme desenti,
kathayamānā ca cattāri ariyasaccāni kathenti, sikkhāpentā ca
tīsu sikkhāsu sikkhāpenti, anusāsamānā ca appamādappaṭipattiyaṃ
anusāsanti. Yadi, bhante nāgasena, sabbesampi tathāgatānaṃ ekā
desanā ekā kathā ekasikkhā ekānusāsanī, kena kāraṇena dve tathāgatā
ekakkhaṇe nuppajjanti. Ekenapi tāva buddhuppādena ayaṃ loko obhāsajāto,
yadi dutiyo buddho bhaveyya, dvinnaṃ pabhāya ayaṃ loko bhiyyosomattāya
obhāsajāto bhaveyya, ovadamānā ca dve tathāgatā sukhaṃ ovadeyyuṃ,
anusāsamānā ca sukhaṃ anusāseyyuṃ, tattha me kāraṇaṃ desehi, yathāhaṃ
nissaṃsayo bhaveyya’’nti.
Ayaṃ, mahārāja, dasasahassī lokadhātu ekabuddhadhāraṇī, ekasseva
tathāgatassa guṇaṃ dhāreti, yadi dutiyo buddho uppajjeyya, nāyaṃ
dasasahassī lokadhātu dhāreyya, caleyya, kampeyya, nameyya, oṇameyya,
vinameyya, vikireyya, vidhameyya, viddhaṃseyya, na ṭhānamupagaccheyya.
Yathā, mahārāja, nāvā ekapurisasandhāraṇī bhaveyya, ekapurise abhirūḷhe
sā nāvā samupādikā bhaveyya, atha dutiyo puriso āgaccheyya tādiso āyunā
vaṇṇena vayena pamāṇena kisathūlena sabbaṅgapaccaṅgena, so taṃ nāvaṃ
abhirūheyya, api nu sā, mahārāja, nāvā dvinnampi dhāreyyāti? Na hi,
bhante, caleyya, kampeyya, nameyya, oṇameyya, vinameyya, vikireyya,
vidhameyya, viddhaṃseyya, na ṭhānamupagaccheyya osīdeyya udaketi.
Evameva kho, mahārāja, ayaṃ dasasahassī lokadhātu ekabuddhadhāraṇī,
ekasseva tathāgatassa guṇaṃ dhāreti, yadi dutiyo buddho uppajjeyya,
nāyaṃ dasasahassī lokadhātu dhāreyya…pe… na ṭhānamupagaccheyya.
Yathā vā pana, mahārāja, puriso yāvadatthaṃ bhojanaṃ bhuñjeyya chādentaṃ
yāva kaṇṭhamabhipūrayitvā, so dhāto pīṇito paripuṇṇo nirantaro tandīkato
anoṇamitadaṇḍajāto punadeva tāvatakaṃ bhojanaṃ bhuñjeyya, api nu kho so,
mahārāja, puriso sukhito bhaveyyāti? Na hi, bhante ,
sakiṃ bhuttova mareyyāti; evameva kho, mahārāja, ayaṃ dasasahassī
lokadhātu ekabuddhadhāraṇī …pe…
na ṭhānamupagaccheyyāti.
Kiṃ nu kho, bhante nāgasena, atidhammabhārena pathavī calatīti? Idha,
mahārāja, dve sakaṭā
ratanapūritā bhaveyyuṃ yāva mukhasamā, ekasmā sakaṭato ratanaṃ gahetvā
ekasmiṃ sakaṭe ākireyyuṃ, api nu kho taṃ, mahārāja, sakaṭaṃ dvinnampi
sakaṭānaṃ ratanaṃ dhāreyyāti? Na hi, bhante, nābhipi tassa phaleyya,
arāpi tassa bhijjeyyuṃ, nemipi tassa opateyya, akkhopi tassa
bhijjeyyāti. Kiṃ nu kho, mahārāja, atiratanabhārena sakaṭaṃ bhijjatīti?
Āma, bhante,ti. Evameva kho, mahārāja, atidhammabhārena pathavī calati.
Apica, mahārāja, imaṃ kāraṇaṃ buddhabalaparidīpanāya osāritaṃ aññampi
tattha atirūpaṃ kāraṇaṃ suṇohi, yena kāraṇena dve sammāsambuddhā
ekakkhaṇe nuppajjanti. Yadi, mahārāja, dve sammāsambuddhā ekakkhaṇe
uppajjeyyuṃ, tesaṃ parisāya vivādo uppajjeyya ‘‘tumhākaṃ buddho amhākaṃ
buddho’’ti, ubhato pakkhajātā bhaveyyuṃ. Yathā, mahārāja, dvinnaṃ
balavāmaccānaṃ parisāya vivādo uppajjeyya ‘‘tumhākaṃ amacco amhākaṃ
amacco’’ti, ubhato pakkhajātā honti; evameva kho, mahārāja, yadi dve
sammāsambuddhā ekakkhaṇe uppajjeyyuṃ, tesaṃ parisāya vivādo uppajjeyya
‘‘tumhākaṃ buddho, amhākaṃ buddho’’ti, ubhato pakkhajātā bhaveyyuṃ, idaṃ
tāva, mahārāja, ekaṃ kāraṇaṃ, yena kāraṇena dve sammāsambuddhā ekakkhaṇe
nuppajjanti.
Aparampi, mahārāja, uttariṃ kāraṇaṃ suṇohi, yena kāraṇena dve
sammāsambuddhā ekakkhaṇe nuppajjanti. Yadi, mahārāja, dve sammāsambuddhā
ekakkhaṇe uppajjeyyuṃ, ‘‘aggo buddho’’ti yaṃ vacanaṃ, taṃ micchā
bhaveyya, ‘‘jeṭṭho buddho’’ti, seṭṭho buddhoti, visiṭṭho buddhoti,
uttamo buddhoti, pavaro buddhoti, asamo buddhoti ,
asamasamo buddhoti, appaṭimo buddhoti, appaṭibhāgo buddhoti,
appaṭipuggalo buddhoti yaṃ
vacanaṃ, taṃ micchā bhaveyya. Imampi kho tvaṃ, mahārāja, kāraṇaṃ atthato
sampaṭiccha, yena kāraṇena dve sammāsambuddhā ekakkhaṇe nuppajjanti.
Apica kho, mahārāja, buddhānaṃ bhagavantānaṃ sabhāvapakati esā, yaṃ
ekoyeva buddho loke uppajjati. Kasmā kāraṇā? Mahantatāya
sabbaññubuddhaguṇānaṃ, yaṃ aññampi, mahārāja, mahantaṃ hoti, taṃ
ekaṃyeva hoti. Pathavī, mahārāja, mahantī, sā ekāyeva. Sāgaro mahanto,
so ekoyeva. Sineru girirājā mahanto, so ekoyeva. Ākāso mahanto, so
ekoyeva. Sakko mahanto, so ekoyeva. Māro mahanto ,
so ekoyeva. Mahābrahmā mahanto, so ekoyeva. Tathāgato arahaṃ
sammāsambuddho mahanto, so ekoyeva lokasmiṃ. Yattha te uppajjanti,
tattha aññesaṃ okāso na hoti. Tasmā, mahārāja, tathāgato arahaṃ
sammāsambuddho ekoyeva loke uppajjatīti. Sukathito, bhante nāgasena,
pañho opammehi kāraṇehīti (mi. pa. 5.1.1).
Dhammassa cānudhammanti
navavidhassa lokuttaradhammassa anudhammaṃ pubbabhāgappaṭipadaṃ. Sahadhammikoti
sakāraṇo. Vādānuvādoti
vādoyeva.
Acchariyaabbhutavaṇṇanā
162.Āyasmā
udāyīti tayo therā udāyī nāma – lāḷudāyī, kāḷudāyī, mahāudāyīti.
Idha mahāudāyī adhippeto. Tassa kira imaṃ suttaṃ ādito paṭṭhāya yāva
pariyosānā suṇantassa abbhantare pañcavaṇṇā pīti uppajjitvā pādapiṭṭhito
sīsamatthakaṃ gacchati, sīsamatthakato pādapiṭṭhiṃ āgacchati, ubhato
paṭṭhāya majjhaṃ otarati, majjhato paṭṭhāya ubhato gacchati. So
nirantaraṃ pītiyā phuṭasarīro balavasomanassena dasabalassa guṇaṃ
kathento acchariyaṃ
bhantetiādimāha. Appicchatāti
nittaṇhatā. Santuṭṭhitāti
catūsu paccayesu tīhākārehi santoso. Sallekhatāti
sabbakilesānaṃ sallikhitabhāvo. Yatra
hi nāmāti yo nāma. Na
attānaṃ pātukarissatīti attano guṇe na āvi karissati. Paṭākaṃ
parihareyyunti ‘‘ko amhehi sadiso atthī’’ti vadantā paṭākaṃ
ukkhipitvā nāḷandaṃ vicareyyuṃ.
Passakho tvaṃ, udāyi,
tathāgatassa appicchatāti passa udāyi yādisī tathāgatassa
appicchatāti therassa vacanaṃ sampaṭicchanto āha. Kiṃ pana bhagavā neva
attānaṃ pātukaroti, na attano guṇaṃ kathetīti ce? Na, na katheti.
Appicchatādīhi kathetabbaṃ, cīvarādihetuṃ na katheti. Tenevāha – ‘‘passa
kho tvaṃ, udāyi, tathāgatassa appicchatā’’tiādi. Bujjhanakasattaṃ pana
āgamma veneyyavasena katheti. Yathāha –
‘‘Na me ācariyo atthi, sadiso me na vijjati;
Sadevakasmiṃ lokasmiṃ, natthi me paṭipuggalo’’ti. (mahāva. 11);
Evaṃ tathāgatassa guṇadīpikā
bahū gāthāpi suttantāpi vitthāretabbā.
163.Abhikkhaṇaṃ
bhāseyyāsīti punappunaṃ bhāseyyāsi. Pubbaṇhasamaye me kathitanti
mā majjhanhikādīsu na kathayittha. Ajja vā me kathitanti mā
paradivasādīsu na kathayitthāti attho. Pavedesīti
kathesi. Imassa
veyyākaraṇassāti niggāthakattā idaṃ suttaṃ ‘‘veyyākaraṇa’’nti
vuttaṃ. Adhivacananti
nāmaṃ. Idaṃ pana ‘‘iti hida’’nti paṭṭhāya padaṃ saṅgītikārehi ṭhapitaṃ.
Sesaṃ sabbattha uttānatthamevāti.
Sumaṅgalavilāsiniyā dīghanikāyaṭṭhakathāya
Sampasādanīyasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
≧✯◡✯≦
01
|| 02
||
03
|| 04
|| 05
|| 06
|| 07
|| 08
|| 09 || 10
|| 11
|| 12
|| 13
|| 14 || 15
|| 16
|| 17
18
|| 19
|| 20
|| 21
|| 22
|| 23
|| 24
|| 25
|| 26
|| 27
|| 28
|| 29
|| 30
|| 31
|| 32
|| 33
|| 34
≧✯◡✯≦
Trường Bộ Kinh
Trường Bộ Kinh - giảng giải
Dīgha nikāya
≧✯◡✯≦
NGHIÊN CỨU PHẬT PHÁP