Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
Dīghanikāyo
Mahāvaggapāḷi
15. Mahānidānasuttaṃ
Paṭiccasamuppādo
95. Evaṃ me
sutaṃ – ekaṃ samayaṃ bhagavā kurūsu viharati kammāsadhammaṃ nāma [kammāsadammaṃ
nāma (syā.)]kurūnaṃ nigamo. Atha kho āyasmā ānando yena bhagavā
tenupasaṅkami, upasaṅkamitvā bhagavantaṃ abhivādetvā ekamantaṃ nisīdi.
Ekamantaṃ nisinno kho āyasmā ānando bhagavantaṃ etadavoca –
‘‘acchariyaṃ, bhante, abbhutaṃ, bhante! Yāva gambhīro cāyaṃ, bhante,
paṭiccasamuppādo gambhīrāvabhāso ca, atha ca pana me uttānakuttānako
viya khāyatī’’ti. ‘‘Mā hevaṃ, ānanda, avaca, mā hevaṃ, ānanda, avaca.
Gambhīro cāyaṃ, ānanda, paṭiccasamuppādo gambhīrāvabhāso ca. Etassa,
ānanda, dhammassa ananubodhā appaṭivedhā evamayaṃ pajā tantākulakajātā
kulagaṇṭhikajātā [gulāguṇṭhikajātā
(sī. pī.), guṇagaṇṭhikajātā (syā.)] muñjapabbajabhūtā
apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ saṃsāraṃ nātivattati.
96. ‘‘‘Atthi
idappaccayā jarāmaraṇa’nti iti puṭṭhena satā, ānanda, atthītissa
vacanīyaṃ. ‘Kiṃpaccayā jarāmaraṇa’nti iti ce vadeyya, ‘jātipaccayā
jarāmaraṇa’nti iccassa vacanīyaṃ.
‘‘‘Atthi idappaccayā jātī’ti iti puṭṭhena satā, ānanda, atthītissa vacanīyaṃ.
‘Kiṃpaccayā jātī’ti iti ce vadeyya, ‘bhavapaccayā jātī’ti iccassa
vacanīyaṃ.
‘‘‘Atthi idappaccayā bhavo’ti iti puṭṭhena satā, ānanda, atthītissa
vacanīyaṃ . ‘Kiṃpaccayā
bhavo’ti iti ce vadeyya, ‘upādānapaccayā bhavo’ti iccassa vacanīyaṃ.
‘‘‘Atthi idappaccayā
upādāna’nti iti puṭṭhena satā, ānanda, atthītissa vacanīyaṃ. ‘Kiṃpaccayā
upādāna’nti iti ce vadeyya, ‘taṇhāpaccayā upādāna’nti iccassa vacanīyaṃ.
‘‘‘Atthi idappaccayā taṇhā’ti
iti puṭṭhena satā, ānanda, atthītissa vacanīyaṃ. ‘Kiṃpaccayā taṇhā’ti
iti ce vadeyya, ‘vedanāpaccayā taṇhā’ti iccassa vacanīyaṃ.
‘‘‘Atthi idappaccayā vedanā’ti iti puṭṭhena satā, ānanda, atthītissa
vacanīyaṃ. ‘Kiṃpaccayā vedanā’ti iti ce vadeyya, ‘phassapaccayā
vedanā’ti iccassa vacanīyaṃ.
‘‘‘Atthi idappaccayā phasso’ti iti puṭṭhena satā, ānanda, atthītissa
vacanīyaṃ. ‘Kiṃpaccayā phasso’ti iti ce vadeyya, ‘nāmarūpapaccayā
phasso’ti iccassa vacanīyaṃ.
‘‘‘Atthi idappaccayā nāmarūpa’nti iti puṭṭhena satā, ānanda, atthītissa
vacanīyaṃ. ‘Kiṃpaccayā nāmarūpa’nti iti ce vadeyya, ‘viññāṇapaccayā
nāmarūpa’nti iccassa vacanīyaṃ.
‘‘‘Atthi idappaccayā viññāṇa’nti iti puṭṭhena satā, ānanda, atthītissa
vacanīyaṃ. ‘Kiṃpaccayā viññāṇa’nti iti ce vadeyya, ‘nāmarūpapaccayā
viññāṇa’nti iccassa vacanīyaṃ.
97. ‘‘Iti kho,
ānanda, nāmarūpapaccayā viññāṇaṃ, viññāṇapaccayā nāmarūpaṃ,
nāmarūpapaccayā phasso, phassapaccayā vedanā, vedanāpaccayā taṇhā,
taṇhāpaccayā upādānaṃ, upādānapaccayā bhavo, bhavapaccayā jāti ,
jātipaccayā jarāmaraṇaṃ sokaparidevadukkhadomanassupāyāsā sambhavanti.
Evametassa kevalassa dukkhakkhandhassa samudayo hoti.
98.
‘‘‘Jātipaccayā jarāmaraṇa’nti iti kho panetaṃ vuttaṃ, tadānanda,
imināpetaṃ pariyāyena veditabbaṃ, yathā jātipaccayā jarāmaraṇaṃ. Jāti ca
hi, ānanda, nābhavissa sabbena sabbaṃ sabbathā sabbaṃ kassaci kimhici,
seyyathidaṃ – devānaṃ vā devattāya, gandhabbānaṃ vā gandhabbattāya,
yakkhānaṃ vā yakkhattāya, bhūtānaṃ vā bhūtattāya, manussānaṃ vā
manussattāya, catuppadānaṃ vā catuppadattāya, pakkhīnaṃ vā pakkhittāya,
sarīsapānaṃ vā sarīsapattāya [siriṃsapānaṃ
siriṃsapattāya (sī. syā.)], tesaṃ tesañca hi, ānanda, sattānaṃ
tadattāya jāti nābhavissa.
Sabbaso jātiyā asati jātinirodhā api
nu kho jarāmaraṇaṃ paññāyethā’’ti? ‘‘No hetaṃ, bhante’’.
‘‘Tasmātihānanda, eseva hetu etaṃ nidānaṃ esa samudayo esa paccayo
jarāmaraṇassa, yadidaṃ jāti’’.
99.
‘‘‘Bhavapaccayā jātī’ti iti kho panetaṃ vuttaṃ, tadānanda, imināpetaṃ
pariyāyena veditabbaṃ, yathā bhavapaccayā jāti. Bhavo ca hi, ānanda,
nābhavissa sabbena sabbaṃ sabbathā sabbaṃ kassaci kimhici, seyyathidaṃ –
kāmabhavo vā rūpabhavo vā arūpabhavo vā, sabbaso bhave asati
bhavanirodhā api nu kho jāti paññāyethā’’ti? ‘‘No hetaṃ, bhante’’.
‘‘Tasmātihānanda, eseva hetu etaṃ nidānaṃ esa samudayo esa paccayo
jātiyā, yadidaṃ bhavo’’.
100.
‘‘‘Upādānapaccayā bhavo’ti iti kho panetaṃ vuttaṃ, tadānanda, imināpetaṃ
pariyāyena veditabbaṃ, yathā upādānapaccayā bhavo. Upādānañca hi,
ānanda, nābhavissa sabbena sabbaṃ sabbathā sabbaṃ kassaci kimhici ,
seyyathidaṃ – kāmupādānaṃ vā diṭṭhupādānaṃ vā sīlabbatupādānaṃ vā
attavādupādānaṃ vā, sabbaso upādāne asati upādānanirodhā api nu kho
bhavo paññāyethā’’ti? ‘‘No hetaṃ, bhante’’. ‘‘Tasmātihānanda, eseva hetu etaṃ
nidānaṃ esa samudayo esa paccayo bhavassa, yadidaṃ upādānaṃ’’.
101.
‘‘‘Taṇhāpaccayā upādāna’nti iti kho panetaṃ vuttaṃ tadānanda, imināpetaṃ
pariyāyena veditabbaṃ, yathā taṇhāpaccayā upādānaṃ. Taṇhā ca hi, ānanda,
nābhavissa sabbena sabbaṃ sabbathā sabbaṃ kassaci kimhici, seyyathidaṃ –
rūpataṇhā saddataṇhā gandhataṇhā rasataṇhā phoṭṭhabbataṇhā dhammataṇhā,
sabbaso taṇhāya asati taṇhānirodhā api nu kho upādānaṃ paññāyethā’’ti?
‘‘No hetaṃ, bhante’’. ‘‘Tasmātihānanda, eseva hetu etaṃ nidānaṃ esa
samudayo esa paccayo upādānassa, yadidaṃ taṇhā’’.
102.
‘‘‘Vedanāpaccayā taṇhā’ti iti kho panetaṃ vuttaṃ, tadānanda, imināpetaṃ
pariyāyena veditabbaṃ, yathā vedanāpaccayā taṇhā. Vedanā ca
hi, ānanda, nābhavissa sabbena sabbaṃ sabbathā sabbaṃ kassaci kimhici,
seyyathidaṃ – cakkhusamphassajā vedanā sotasamphassajā vedanā
ghānasamphassajā vedanā jivhāsamphassajā vedanā kāyasamphassajā vedanā
manosamphassajā vedanā, sabbaso vedanāya asati vedanānirodhā api nu kho
taṇhā paññāyethā’’ti ? ‘‘No
hetaṃ, bhante’’. ‘‘Tasmātihānanda, eseva hetu etaṃ nidānaṃ esa samudayo
esa paccayo taṇhāya, yadidaṃ vedanā’’.
103. ‘‘Iti kho
panetaṃ, ānanda, vedanaṃ paṭicca taṇhā, taṇhaṃ paṭicca pariyesanā,
pariyesanaṃ paṭicca lābho, lābhaṃ paṭicca vinicchayo, vinicchayaṃ
paṭicca chandarāgo, chandarāgaṃ paṭicca ajjhosānaṃ, ajjhosānaṃ paṭicca
pariggaho, pariggahaṃ paṭicca macchariyaṃ, macchariyaṃ paṭicca ārakkho.
Ārakkhādhikaraṇaṃ
daṇḍādānasatthādānakalahaviggahavivādatuvaṃtuvaṃpesuññamusāvādā aneke
pāpakā akusalā dhammā sambhavanti.
104.
‘‘‘Ārakkhādhikaraṇaṃ [ārakkhaṃ
paṭicca ārakkhādhikaraṇaṃ (syā.)]daṇḍādānasatthādānakalahaviggahavivādatuvaṃtuvaṃpesuññamusāvādā
aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavantī’ti iti kho panetaṃ vuttaṃ,
tadānanda, imināpetaṃ pariyāyena veditabbaṃ, yathā ārakkhādhikaraṇaṃ
daṇḍādānasatthādānakalahaviggahavivādatuvaṃtuvaṃpesuññamusāvādā aneke
pāpakā akusalā dhammā sambhavanti. Ārakkho ca hi, ānanda, nābhavissa
sabbena sabbaṃ sabbathā sabbaṃ kassaci kimhici, sabbaso ārakkhe asati
ārakkhanirodhā api nu kho
daṇḍādānasatthādānakalahaviggahavivādatuvaṃtuvaṃpesuññamusāvādā aneke
pāpakā akusalā dhammā sambhaveyyu’’nti? ‘‘No hetaṃ, bhante’’.
‘‘Tasmātihānanda, eseva hetu etaṃ nidānaṃ esa samudayo
esa paccayo
daṇḍādānasatthādānakalahaviggahavivādatuvaṃtuvaṃpesuññamusāvādānaṃ
anekesaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ sambhavāya yadidaṃ ārakkho.
105.
‘‘‘Macchariyaṃ paṭicca ārakkho’ti iti kho panetaṃ vuttaṃ, tadānanda,
imināpetaṃ pariyāyena veditabbaṃ, yathā macchariyaṃ paṭicca ārakkho.
Macchariyañca hi, ānanda, nābhavissa sabbena sabbaṃ sabbathā sabbaṃ
kassaci kimhici , sabbaso
macchariye asati macchariyanirodhā api nu kho ārakkho paññāyethā’’ti?
‘‘No hetaṃ, bhante’’. ‘‘Tasmātihānanda, eseva hetu etaṃ nidānaṃ esa
samudayo esa paccayo ārakkhassa, yadidaṃ macchariyaṃ’’.
106.
‘‘‘Pariggahaṃ paṭicca macchariya’nti iti kho panetaṃ vuttaṃ, tadānanda,
imināpetaṃ pariyāyena veditabbaṃ, yathā pariggahaṃ paṭicca macchariyaṃ.
Pariggaho ca hi, ānanda,
nābhavissa sabbena sabbaṃ sabbathā sabbaṃ kassaci kimhici, sabbaso
pariggahe asati pariggahanirodhā
api nu kho macchariyaṃ paññāyethā’’ti? ‘‘No hetaṃ, bhante’’.
‘‘Tasmātihānanda, eseva hetu etaṃ nidānaṃ esa samudayo esa paccayo
macchariyassa, yadidaṃ pariggaho’’.
107.
‘‘‘Ajjhosānaṃ paṭicca pariggaho’ti iti kho panetaṃ vuttaṃ, tadānanda,
imināpetaṃ pariyāyena veditabbaṃ, yathā ajjhosānaṃ paṭicca pariggaho.
Ajjhosānañca hi, ānanda, nābhavissa sabbena sabbaṃ sabbathā sabbaṃ
kassaci kimhici, sabbaso ajjhosāne asati ajjhosānanirodhā api nu kho
pariggaho paññāyethā’’ti ?
‘‘No hetaṃ, bhante’’. ‘‘Tasmātihānanda, eseva hetu etaṃ nidānaṃ esa
samudayo esa paccayo pariggahassa – yadidaṃ ajjhosānaṃ’’.
108.
‘‘‘Chandarāgaṃ paṭicca ajjhosāna’nti iti kho panetaṃ vuttaṃ, tadānanda,
imināpetaṃ pariyāyena veditabbaṃ, yathā chandarāgaṃ paṭicca ajjhosānaṃ.
Chandarāgo ca hi, ānanda, nābhavissa sabbena sabbaṃ sabbathā sabbaṃ
kassaci kimhici, sabbaso chandarāge asati chandarāganirodhā api nu kho
ajjhosānaṃ paññāyethā’’ti? ‘‘No hetaṃ, bhante’’. ‘‘Tasmātihānanda, eseva
hetu etaṃ nidānaṃ esa samudayo esa paccayo ajjhosānassa, yadidaṃ
chandarāgo’’.
109.
‘‘‘Vinicchayaṃ paṭicca chandarāgo’ti iti kho panetaṃ vuttaṃ, tadānanda,
imināpetaṃ pariyāyena veditabbaṃ, yathā vinicchayaṃ paṭicca chandarāgo.
Vinicchayo ca hi, ānanda, nābhavissa sabbena sabbaṃ sabbathā sabbaṃ
kassaci kimhici, sabbaso vinicchaye asati vinicchayanirodhā api nu kho
chandarāgo paññāyethā’’ti? ‘‘No hetaṃ ,
bhante’’. ‘‘Tasmātihānanda, eseva hetu etaṃ nidānaṃ esa samudayo esa
paccayo chandarāgassa, yadidaṃ vinicchayo’’.
110. ‘‘‘Lābhaṃ paṭicca
vinicchayo’ti iti kho panetaṃ vuttaṃ, tadānanda, imināpetaṃ pariyāyena
veditabbaṃ, yathā lābhaṃ paṭicca vinicchayo. Lābho ca hi, ānanda,
nābhavissa sabbena sabbaṃ sabbathā sabbaṃ kassaci kimhici, sabbaso lābhe
asati lābhanirodhā api nu kho vinicchayo paññāyethā’’ti? ‘‘No hetaṃ, bhante’’.
‘‘Tasmātihānanda eseva hetu etaṃ nidānaṃ esa samudayo esa paccayo
vinicchayassa, yadidaṃ lābho’’.
111.
‘‘‘Pariyesanaṃ paṭicca
lābho’ti iti kho panetaṃ vuttaṃ, tadānanda, imināpetaṃ pariyāyena
veditabbaṃ, yathā pariyesanaṃ paṭicca lābho. Pariyesanā ca hi, ānanda,
nābhavissa sabbena sabbaṃ sabbathā sabbaṃ kassaci kimhici, sabbaso
pariyesanāya asati pariyesanānirodhā api nu kho lābho paññāyethā’’ti?
‘‘No hetaṃ, bhante’’. ‘‘Tasmātihānanda, eseva hetu etaṃ nidānaṃ esa
samudayo esa paccayo lābhassa, yadidaṃ pariyesanā’’.
112. ‘‘‘Taṇhaṃ
paṭicca pariyesanā’ti iti kho panetaṃ vuttaṃ, tadānanda, imināpetaṃ
pariyāyena veditabbaṃ, yathā taṇhaṃ paṭicca pariyesanā. Taṇhā ca hi,
ānanda, nābhavissa sabbena sabbaṃ sabbathā sabbaṃ kassaci kimhici,
seyyathidaṃ – kāmataṇhā bhavataṇhā vibhavataṇhā, sabbaso taṇhāya asati
taṇhānirodhā api nu kho pariyesanā paññāyethā’’ti? ‘‘No hetaṃ, bhante’’.
‘‘Tasmātihānanda, eseva hetu etaṃ nidānaṃ esa samudayo esa paccayo
pariyesanāya, yadidaṃ taṇhā. Iti kho, ānanda, ime dve dhammā [ime
dhammā (ka.)]dvayena vedanāya ekasamosaraṇā bhavanti’’.
113.
‘‘‘Phassapaccayā vedanā’ti
iti kho panetaṃ vuttaṃ, tadānanda, imināpetaṃ pariyāyena veditabbaṃ,
yathā ‘phassapaccayā vedanā. Phasso ca hi, ānanda, nābhavissa sabbena
sabbaṃ sabbathā sabbaṃ
kassaci kimhici, seyyathidaṃ – cakkhusamphasso sotasamphasso
ghānasamphasso jivhāsamphasso kāyasamphasso manosamphasso, sabbaso
phasse asati phassanirodhā api nu kho vedanā paññāyethā’’ti? ‘‘No hetaṃ,
bhante’’. ‘‘Tasmātihānanda ,
eseva hetu etaṃ nidānaṃ esa samudayo esa paccayo vedanāya, yadidaṃ
phasso’’.
114.
‘‘‘Nāmarūpapaccayā phasso’ti iti kho panetaṃ vuttaṃ, tadānanda,
imināpetaṃ pariyāyena veditabbaṃ, yathā nāmarūpapaccayā phasso. Yehi,
ānanda, ākārehi yehi liṅgehi yehi nimittehi yehi uddesehi nāmakāyassa
paññatti hoti, tesu ākāresu tesu liṅgesu tesu nimittesu tesu uddesesu
asati api nu kho rūpakāye adhivacanasamphasso paññāyethā’’ti? ‘‘No
hetaṃ, bhante’’. ‘‘Yehi, ānanda, ākārehi yehi liṅgehi yehi nimittehi
yehi uddesehi rūpakāyassa paññatti hoti, tesu ākāresu…pe… tesu uddesesu
asati api nu kho nāmakāye paṭighasamphasso paññāyethā’’ti? ‘‘No hetaṃ,
bhante’’. ‘‘Yehi, ānanda, ākārehi…pe… yehi uddesehi nāmakāyassa ca
rūpakāyassa ca paññatti hoti ,
tesu ākāresu…pe… tesu uddesesu asati api nu kho adhivacanasamphasso vā
paṭighasamphasso vā paññāyethā’’ti? ‘‘No hetaṃ, bhante’’. ‘‘Yehi,
ānanda, ākārehi…pe… yehi uddesehi nāmarūpassa paññatti hoti, tesu
ākāresu …pe… tesu uddesesu
asati api nu kho phasso paññāyethā’’ti? ‘‘No hetaṃ, bhante’’.
‘‘Tasmātihānanda, eseva hetu etaṃ nidānaṃ esa samudayo esa paccayo
phassassa, yadidaṃ nāmarūpaṃ’’.
115.
‘‘‘Viññāṇapaccayā nāmarūpa’nti iti kho panetaṃ vuttaṃ,
tadānanda, imināpetaṃ pariyāyena veditabbaṃ, yathā viññāṇapaccayā
nāmarūpaṃ. Viññāṇañca hi, ānanda, mātukucchismiṃ na okkamissatha, api nu
kho nāmarūpaṃ mātukucchismiṃ samuccissathā’’ti? ‘‘No hetaṃ, bhante’’.
‘‘Viññāṇañca hi, ānanda, mātukucchismiṃ okkamitvā vokkamissatha, api nu
kho nāmarūpaṃ itthattāya abhinibbattissathā’’ti? ‘‘No hetaṃ, bhante’’.
‘‘Viññāṇañca hi, ānanda, daharasseva sato vocchijjissatha kumārakassa vā
kumārikāya vā, api nu kho nāmarūpaṃ vuddhiṃ virūḷhiṃ vepullaṃ
āpajjissathā’’ti? ‘‘No hetaṃ, bhante’’. ‘‘Tasmātihānanda, eseva hetu
etaṃ nidānaṃ esa samudayo esa paccayo nāmarūpassa – yadidaṃ viññāṇaṃ’’.
116.
‘‘‘Nāmarūpapaccayā viññāṇa’nti
iti kho panetaṃ vuttaṃ, tadānanda, imināpetaṃ pariyāyena veditabbaṃ,
yathā nāmarūpapaccayā viññāṇaṃ. Viññāṇañca hi, ānanda, nāmarūpe
patiṭṭhaṃ na labhissatha, api nu kho āyatiṃ jātijarāmaraṇaṃ
dukkhasamudayasambhavo [jātijarāmaraṇadukkhasamudayasambhavo
(sī. syā. pī.)] paññāyethā’’ti?
‘‘No hetaṃ, bhante’’. ‘‘Tasmātihānanda, eseva hetu etaṃ nidānaṃ esa
samudayo esa paccayo viññāṇassa yadidaṃ nāmarūpaṃ. Ettāvatā kho, ānanda, jāyetha
vā jīyetha [jiyyetha
(ka.)] vā mīyetha [miyyetha
(ka.)] vā cavetha vā
upapajjetha vā. Ettāvatā adhivacanapatho, ettāvatā niruttipatho,
ettāvatā paññattipatho, ettāvatā paññāvacaraṃ, ettāvatā vaṭṭaṃ vattati
itthattaṃ paññāpanāya yadidaṃ
nāmarūpaṃ saha viññāṇena aññamaññapaccayatā pavattati.
Attapaññatti
117. ‘‘Kittāvatā
ca, ānanda, attānaṃ paññapento paññapeti? Rūpiṃ vā hi, ānanda, parittaṃ
attānaṃ paññapento paññapeti – ‘‘rūpī me paritto attā’’ti. Rūpiṃ vā hi ,
ānanda, anantaṃ attānaṃ paññapento paññapeti – ‘rūpī me ananto attā’ti.
Arūpiṃ vā hi, ānanda, parittaṃ attānaṃ paññapento paññapeti – ‘arūpī me
paritto attā’ti. Arūpiṃ vā hi, ānanda, anantaṃ attānaṃ paññapento
paññapeti – ‘arūpī me ananto attā’ti.
118.
‘‘Tatrānanda, yo so rūpiṃ parittaṃ attānaṃ paññapento paññapeti. Etarahi
vā so rūpiṃ parittaṃ attānaṃ paññapento paññapeti, tattha bhāviṃ vā so
rūpiṃ parittaṃ attānaṃ paññapento paññapeti, ‘atathaṃ vā pana santaṃ
tathattāya upakappessāmī’ti iti vā panassa hoti. Evaṃ santaṃ kho,
ānanda, rūpiṃ [rūpī
(ka.)] parittattānudiṭṭhi
anusetīti iccālaṃ vacanāya.
‘‘Tatrānanda, yo so rūpiṃ anantaṃ attānaṃ paññapento paññapeti. Etarahi
vā so rūpiṃ anantaṃ attānaṃ paññapento paññapeti, tattha bhāviṃ vā so
rūpiṃ anantaṃ attānaṃ paññapento paññapeti, ‘atathaṃ vā
pana santaṃ tathattāya
upakappessāmī’ti iti vā panassa hoti. Evaṃ santaṃ kho, ānanda, rūpiṃ [rūpī
(ka.)] anantattānudiṭṭhi
anusetīti iccālaṃ vacanāya.
‘‘Tatrānanda, yo so arūpiṃ parittaṃ attānaṃ paññapento paññapeti.
Etarahi vā so arūpiṃ parittaṃ attānaṃ paññapento paññapeti, tattha
bhāviṃ vā so arūpiṃ parittaṃ attānaṃ paññapento paññapeti, ‘atathaṃ vā
pana santaṃ tathattāya upakappessāmī’ti iti vā panassa hoti. Evaṃ santaṃ
kho, ānanda, arūpiṃ [arūpī
(ka.)] parittattānudiṭṭhi
anusetīti iccālaṃ vacanāya.
‘‘Tatrānanda, yo so arūpiṃ anantaṃ attānaṃ paññapento paññapeti. Etarahi
vā so arūpiṃ anantaṃ attānaṃ paññapento paññapeti, tattha bhāviṃ vā so
arūpiṃ anantaṃ attānaṃ paññapento paññapeti, ‘atathaṃ vā pana santaṃ
tathattāya upakappessāmī’ti iti vā panassa hoti. Evaṃ santaṃ kho,
ānanda, arūpiṃ [arūpī
(ka.)] anantattānudiṭṭhi
anusetīti iccālaṃ vacanāya. Ettāvatā kho, ānanda, attānaṃ paññapento
paññapeti.
Naattapaññatti
119. ‘‘Kittāvatā
ca, ānanda, attānaṃ na paññapento na paññapeti? Rūpiṃ vā hi, ānanda,
parittaṃ attānaṃ na paññapento na paññapeti – ‘rūpī me paritto attā’ti.
Rūpiṃ vā hi, ānanda, anantaṃ
attānaṃ na paññapento na paññapeti – ‘rūpī me ananto attā’ti. Arūpiṃ vā
hi, ānanda, parittaṃ attānaṃ na paññapento na paññapeti – ‘arūpī me
paritto attā’ti. Arūpiṃ vā hi, ānanda, anantaṃ attānaṃ
na paññapento na paññapeti – ‘arūpī me ananto attā’ti.
120.
‘‘Tatrānanda, yo so rūpiṃ parittaṃ attānaṃ na paññapento na paññapeti.
Etarahi vā so rūpiṃ parittaṃ attānaṃ na paññapento na paññapeti, tattha
bhāviṃ vā so rūpiṃ parittaṃ attānaṃ na paññapento na paññapeti, ‘atathaṃ
vā pana santaṃ tathattāya upakappessāmī’ti iti vā panassa na
hoti. Evaṃ santaṃ kho, ānanda, rūpiṃ parittattānudiṭṭhi nānusetīti
iccālaṃ vacanāya.
‘‘Tatrānanda , yo so rūpiṃ
anantaṃ attānaṃ na paññapento na paññapeti. Etarahi vā so rūpiṃ anantaṃ
attānaṃ na paññapento na paññapeti, tattha bhāviṃ vā so rūpiṃ anantaṃ
attānaṃ na paññapento na paññapeti, ‘atathaṃ vā pana santaṃ tathattāya
upakappessāmī’ti iti vā panassa na hoti. Evaṃ santaṃ kho, ānanda, rūpiṃ
anantattānudiṭṭhi nānusetīti iccālaṃ vacanāya.
‘‘Tatrānanda, yo so arūpiṃ parittaṃ attānaṃ na paññapento na paññapeti.
Etarahi vā so arūpiṃ parittaṃ attānaṃ na paññapento na paññapeti, tattha
bhāviṃ vā so arūpiṃ parittaṃ attānaṃ na paññapento na paññapeti,
‘atathaṃ vā pana santaṃ tathattāya upakappessāmī’ti iti vā panassa na
hoti. Evaṃ santaṃ kho, ānanda, arūpiṃ parittattānudiṭṭhi nānusetīti
iccālaṃ vacanāya.
‘‘Tatrānanda, yo so arūpiṃ anantaṃ attānaṃ na paññapento na paññapeti.
Etarahi vā so arūpiṃ anantaṃ attānaṃ na paññapento na paññapeti,
tattha bhāviṃ vā so arūpiṃ anantaṃ attānaṃ na paññapento na paññapeti,
‘atathaṃ vā pana santaṃ tathattāya upakappessāmī’ti iti vā panassa na hoti.
Evaṃ santaṃ kho, ānanda, arūpiṃ anantattānudiṭṭhi nānusetīti iccālaṃ
vacanāya. Ettāvatā kho, ānanda, attānaṃ na paññapento na paññapeti.
Attasamanupassanā
121. ‘‘Kittāvatā ca,
ānanda, attānaṃ samanupassamāno samanupassati? Vedanaṃ vā hi, ānanda,
attānaṃ samanupassamāno samanupassati – ‘vedanā me attā’ti. ‘Na heva kho
me vedanā attā, appaṭisaṃvedano me attā’ti iti vā hi, ānanda, attānaṃ
samanupassamāno samanupassati. ‘Na heva kho me vedanā attā, nopi
appaṭisaṃvedano me attā, attā me vediyati, vedanādhammo hi me attā’ti
iti vā hi, ānanda, attānaṃ samanupassamāno samanupassati.
122.
‘‘Tatrānanda, yo so evamāha – ‘vedanā me attā’ti, so evamassa vacanīyo –
‘tisso kho imā, āvuso, vedanā – sukhā vedanā dukkhā vedanā
adukkhamasukhā vedanā. Imāsaṃ kho tvaṃ tissannaṃ vedanānaṃ
katamaṃ attato samanupassasī’ti? Yasmiṃ, ānanda, samaye sukhaṃ vedanaṃ
vedeti, neva tasmiṃ samaye dukkhaṃ vedanaṃ vedeti, na adukkhamasukhaṃ
vedanaṃ vedeti; sukhaṃyeva tasmiṃ samaye vedanaṃ vedeti. Yasmiṃ, ānanda,
samaye dukkhaṃ vedanaṃ vedeti, neva tasmiṃ samaye sukhaṃ vedanaṃ vedeti,
na adukkhamasukhaṃ vedanaṃ vedeti; dukkhaṃyeva tasmiṃ samaye vedanaṃ
vedeti. Yasmiṃ, ānanda, samaye adukkhamasukhaṃ vedanaṃ vedeti,
neva tasmiṃ samaye sukhaṃ vedanaṃ vedeti, na dukkhaṃ vedanaṃ vedeti;
adukkhamasukhaṃyeva tasmiṃ samaye vedanaṃ vedeti.
123. ‘‘Sukhāpi
kho, ānanda, vedanā aniccā saṅkhatā paṭiccasamuppannā khayadhammā
vayadhammā virāgadhammā nirodhadhammā. Dukkhāpi kho, ānanda, vedanā
aniccā saṅkhatā paṭiccasamuppannā khayadhammā vayadhammā
virāgadhammā nirodhadhammā. Adukkhamasukhāpi kho, ānanda, vedanā aniccā
saṅkhatā paṭiccasamuppannā khayadhammā vayadhammā virāgadhammā
nirodhadhammā. Tassa sukhaṃ vedanaṃ vediyamānassa ‘eso me attā’ti hoti.
Tassāyeva sukhāya vedanāya nirodhā ‘byagā [byaggā
(sī. ka.)] me attā’ti
hoti. Dukkhaṃ vedanaṃ vediyamānassa ‘eso me attā’ti hoti. Tassāyeva
dukkhāya vedanāya nirodhā ‘byagā me attā’ti hoti. Adukkhamasukhaṃ
vedanaṃ vediyamānassa ‘eso me attā’ti hoti. Tassāyeva adukkhamasukhāya
vedanāya nirodhā ‘byagā me attā’ti hoti. Iti so diṭṭheva dhamme
aniccasukhadukkhavokiṇṇaṃ uppādavayadhammaṃ attānaṃ samanupassamāno
samanupassati, yo so evamāha – ‘vedanā me attā’ti. Tasmātihānanda, etena
petaṃ nakkhamati – ‘vedanā me attā’ti samanupassituṃ.
124.
‘‘Tatrānanda , yo so evamāha
– ‘na heva kho me vedanā attā, appaṭisaṃvedano me attā’ti, so evamassa
vacanīyo – ‘yattha panāvuso, sabbaso vedayitaṃ natthi api nu kho, tattha
‘‘ayamahamasmī’’ti siyā’’’ti ?
‘‘No hetaṃ, bhante’’. ‘‘Tasmātihānanda, etena petaṃ nakkhamati – ‘na
heva kho me vedanā attā, appaṭisaṃvedano me attā’ti samanupassituṃ.
125.
‘‘Tatrānanda , yo so evamāha
– ‘na heva kho me vedanā attā, nopi appaṭisaṃvedano me attā, attā me
vediyati, vedanādhammo hi me attā’ti. So evamassa vacanīyo – vedanā ca
hi, āvuso, sabbena sabbaṃ sabbathā sabbaṃ aparisesā nirujjheyyuṃ.
Sabbaso vedanāya asati vedanānirodhā api nu kho tattha ‘ayamahamasmī’ti
siyā’’ti? ‘No hetaṃ, bhante’’. ‘‘Tasmātihānanda, etena petaṃ nakkhamati
– ‘‘na heva kho me vedanā
attā, nopi appaṭisaṃvedano me attā, attā me vediyati, vedanādhammo hi me
attā’ti samanupassituṃ.
126. ‘‘Yato kho,
ānanda, bhikkhu neva vedanaṃ attānaṃ samanupassati, nopi
appaṭisaṃvedanaṃ attānaṃ samanupassati, nopi ‘attā me vediyati,
vedanādhammo hi me attā’ti samanupassati. So evaṃ na samanupassanto na
ca kiñci loke upādiyati, anupādiyaṃ na paritassati, aparitassaṃ [aparitassanaṃ
(ka.)] paccattaññeva
parinibbāyati, ‘khīṇā jāti, vusitaṃ brahmacariyaṃ, kataṃ karaṇīyaṃ,
nāparaṃ itthattāyā’ti pajānāti. Evaṃ vimuttacittaṃ kho, ānanda, bhikkhuṃ
yo evaṃ vadeyya – ‘hoti tathāgato paraṃ maraṇā itissa [iti
sā (aṭṭhakathāyaṃ pāṭhantaraṃ)] diṭṭhī’ti,
tadakallaṃ. ‘Na hoti tathāgato paraṃ maraṇā itissa diṭṭhī’ti,
tadakallaṃ. ‘Hoti ca na ca hoti tathāgato paraṃ maraṇā itissa diṭṭhī’ti,
tadakallaṃ. ‘Neva hoti na na hoti tathāgato paraṃ maraṇā itissa
diṭṭhī’ti, tadakallaṃ. Taṃ kissa hetu? Yāvatā, ānanda, adhivacanaṃ
yāvatā adhivacanapatho, yāvatā nirutti yāvatā niruttipatho, yāvatā
paññatti yāvatā paññattipatho, yāvatā paññā yāvatā paññāvacaraṃ, yāvatā
vaṭṭaṃ [yāvatā
vaṭṭaṃ vaṭṭati (ka. sī.)], yāvatā vaṭṭati [yāvatā
vaṭṭaṃ vaṭṭati (ka. sī.)], tadabhiññāvimutto bhikkhu,
tadabhiññāvimuttaṃ bhikkhuṃ ‘na jānāti na passati itissa diṭṭhī’ti,
tadakallaṃ.
Satta viññāṇaṭṭhiti
127. ‘‘Satta
kho, ānanda [satta
kho imā ānanda (ka. sī. syā.)], viññāṇaṭṭhitiyo, dve āyatanāni.
Katamā satta? Santānanda, sattā nānattakāyā nānattasaññino,
seyyathāpi manussā , ekacce
ca devā, ekacce ca vinipātikā.
Ayaṃ paṭhamā viññāṇaṭṭhiti. Santānanda, sattā nānattakāyā ekattasaññino,
seyyathāpi devā brahmakāyikā paṭhamābhinibbattā. Ayaṃ dutiyā
viññāṇaṭṭhiti. Santānanda, sattā ekattakāyā nānattasaññino, seyyathāpi
devā ābhassarā. Ayaṃ tatiyā viññāṇaṭṭhiti. Santānanda, sattā ekattakāyā
ekattasaññino, seyyathāpi devā subhakiṇhā. Ayaṃ catutthī viññāṇaṭṭhiti.
Santānanda, sattā sabbaso rūpasaññānaṃ samatikkamā paṭighasaññānaṃ
atthaṅgamā nānattasaññānaṃ amanasikārā ‘ananto ākāso’ti
ākāsānañcāyatanūpagā. Ayaṃ pañcamī viññāṇaṭṭhiti .
Santānanda, sattā sabbaso ākāsānañcāyatanaṃ samatikkamma ‘anantaṃ
viññāṇa’nti viññāṇañcāyatanūpagā. Ayaṃ chaṭṭhī viññāṇaṭṭhiti.
Santānanda, sattā sabbaso viññāṇañcāyatanaṃ samatikkamma ‘natthi
kiñcī’ti ākiñcaññāyatanūpagā. Ayaṃ sattamī viññāṇaṭṭhiti.
Asaññasattāyatanaṃ nevasaññānāsaññāyatanameva dutiyaṃ.
128.
‘‘Tatrānanda, yāyaṃ paṭhamā viññāṇaṭṭhiti nānattakāyā nānattasaññino,
seyyathāpi manussā, ekacce ca devā, ekacce ca vinipātikā. Yo nu kho,
ānanda, tañca pajānāti, tassā ca samudayaṃ pajānāti, tassā ca
atthaṅgamaṃ pajānāti, tassā ca assādaṃ pajānāti, tassā ca ādīnavaṃ
pajānāti, tassā ca nissaraṇaṃ pajānāti, kallaṃ nu tena
tadabhinanditu’’nti? ‘‘No hetaṃ,
bhante’’…pe… ‘‘tatrānanda, yamidaṃ asaññasattāyatanaṃ. Yo nu kho,
ānanda, tañca pajānāti, tassa ca samudayaṃ pajānāti, tassa ca
atthaṅgamaṃ pajānāti, tassa ca assādaṃ pajānāti, tassa ca ādīnavaṃ
pajānāti, tassa ca nissaraṇaṃ pajānāti, kallaṃ nu tena
tadabhinanditu’’nti? ‘‘No hetaṃ, bhante’’. ‘‘Tatrānanda, yamidaṃ
nevasaññānāsaññāyatanaṃ. Yo nu kho, ānanda, tañca pajānāti, tassa ca
samudayaṃ pajānāti, tassa ca atthaṅgamaṃ pajānāti, tassa
ca assādaṃ pajānāti, tassa ca ādīnavaṃ pajānāti, tassa ca nissaraṇaṃ
pajānāti, kallaṃ nu tena tadabhinanditu’’nti? ‘‘No hetaṃ, bhante’’. Yato
kho, ānanda, bhikkhu imāsañca sattannaṃ viññāṇaṭṭhitīnaṃ imesañca
dvinnaṃ āyatanānaṃ samudayañca atthaṅgamañca assādañca ādīnavañca
nissaraṇañca yathābhūtaṃ viditvā anupādā vimutto hoti, ayaṃ
vuccatānanda, bhikkhu paññāvimutto.
Aṭṭha vimokkhā
129. ‘‘Aṭṭha kho
ime, ānanda, vimokkhā. Katame aṭṭha? Rūpī rūpāni passati ayaṃ paṭhamo
vimokkho. Ajjhattaṃ arūpasaññī bahiddhā rūpāni passati, ayaṃ dutiyo
vimokkho. Subhanteva adhimutto
hoti, ayaṃ tatiyo vimokkho. Sabbaso rūpasaññānaṃ samatikkamā
paṭighasaññānaṃ atthaṅgamā nānattasaññānaṃ amanasikārā ‘ananto ākāso’ti
ākāsānañcāyatanaṃ upasampajja viharati, ayaṃ catuttho vimokkho. Sabbaso
ākāsānañcāyatanaṃ samatikkamma ‘anantaṃ viññāṇa’nti viññāṇañcāyatanaṃ
upasampajja viharati, ayaṃ pañcamo vimokkho. Sabbaso viññāṇañcāyatanaṃ
samatikkamma ‘natthi kiñcī’ti
ākiñcaññāyatanaṃ upasampajja viharati, ayaṃ chaṭṭho vimokkho. Sabbaso
ākiñcaññāyatanaṃ samatikkamma ‘nevasaññānāsaññā’yatanaṃ upasampajja
viharati, ayaṃ sattamo vimokkho. Sabbaso nevasaññānāsaññāyatanaṃ
samatikkamma saññāvedayitanirodhaṃ upasampajja viharati, ayaṃ aṭṭhamo
vimokkho. Ime kho, ānanda, aṭṭha vimokkhā.
130. ‘‘Yato kho,
ānanda, bhikkhu ime aṭṭha vimokkhe anulomampi samāpajjati, paṭilomampi
samāpajjati, anulomapaṭilomampi samāpajjati, yatthicchakaṃ yadicchakaṃ
yāvaticchakaṃ samāpajjatipi vuṭṭhātipi. Āsavānañca khayā anāsavaṃ
cetovimuttiṃ paññāvimuttiṃ diṭṭheva dhamme sayaṃ abhiññā sacchikatvā
upasampajja viharati, ayaṃ vuccatānanda, bhikkhu ubhatobhāgavimutto.
Imāya ca ānanda ubhatobhāgavimuttiyā aññā ubhatobhāgavimutti uttaritarā
vā paṇītatarā vā natthī’’ti. Idamavoca bhagavā. Attamano āyasmā ānando
bhagavato bhāsitaṃ abhinandīti.
Mahānidānasuttaṃ niṭṭhitaṃ dutiyaṃ.
≧✯◡✯≦
01 || 02 ||
03 || 04 ||
05 || 06 ||
07 || 08 ||
09 || 10 ||
11 || 12 ||
13 || 14 ||
15 || 16 ||
17
18 || 19 ||
20 || 21 ||
22 || 23 ||
24 || 25 ||
26 || 27 ||
28 || 29 ||
30 || 31 ||
32 || 33 ||
34
